یوزپلنگ ایرانی، یوزپلنگ آسیایی یا چیتا؟

نام: یوزپلنگ آسیایی
نام علمی: Acinonyx jubatus venaticus
رژیم غذایی: گوشت
میانگین طول عمر: 12 تا 15سال
وزن: حداکثر تا 54 کیلوگرم
اندازه: طول سر و بدن یوزپلنگ 112 تا 137 سانتیمتر، و طول دم 64 تا 86 سانتیمتر 

یوزپلینگ آسیایی را با نام چیتا نیز می شناسند که اخیراً به دلیل انقراض این حیوان در بسیاری از کشورها و باقی ماندن فقط چند تا از آنها در ایران، این حیوان را یوزپلنگ ایرانی هم می نامند.

در اواخر سال 60 با مشاهده یوزپلنگ (Asiatic cheetah) در منطقه نای بندان، با انجام بررسی‌های لازم، حفاظت از گونه ارزشمند یوزپلنگ در دستور کار مسئولان و کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست استان خراسان قرار گرفت. و سرانجام به مطرح شدن اولین فاز حفاظت بین المللی یوزپلنگ آسیایی در سال 1375 انجامید. سپس با پیگیری دفاتر امور حیات وحش سازمان و اداره کل مذکور در سال 1377 و با کمک سازمان های بین المللی "پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و زیست بوم های مرتبط" با استفاده از کمک های مالی سازمان تسهیلات جهانی (GEF) و سازمان حفاظت محیط زیست در شهریور ماه سال 1380 تصویب گردید.

طی 12 سال گذشته پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی فعالیت های زیادی را در زیستگاههای یوز آسیایی در کشور انجام داده است که این فعالیت ها در بخش های حفاظتی،علمی و آموزشی بوده است. این حیوان زیبا یکی از جاذبه های طبیعت گردی ایران است که می تواند منبع ایجاد درآمد برای جوامع محلی باشد.

رفتار و خصوصیات

یوز یا همان یوزپلنگ (چیتا) از خانواده گربه‌سانان به شمار می‌آید و به دلیل داشتن دست و پای بلند، بدنی باریک و کشیده و سینه‌ای فراخ تا حدودی شبیه سگ‌ تازی است، ولی برخلاف سگ‌سانان سر کوچک، گردن و پوزه‌ کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد، به طور کلی می‌توان آن را به سر ‌گربه تشبیه کرد.

رنگ بدن یوزپلنگ زرد کم‌رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما، تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است. در یوز خال‌ها توپر و گرد است، در حالی که خال‌های پلنگ درشت و توخالی است. وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه‌های لب امتداد یافته است و به شکل اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد.

یوز پلنگ می تواند سرعت خود را فقط طی مدت 3 ثانیه از 0 به 96 کیلومتر در ساعت برساند. شتاب این جانور در هر ثانیه 32 کیلومتر بر ساعت است.

طول سر و بدن یوزپلنگ 112 تا 137 سانتیمتر است، طول دم 64 تا 86 سانتیمتر و بلندی شانه‌هایش 71 تا 84 سانتیمتر و وزن آن به 34 تا 54 کیلوگرم می‌رسد.

جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است. برخورداری از ستون فقرات انعطاف‌پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، طرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیزروترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر در ساعت بدوند. یوزپلنگ‌ها سریع‌ترین جانوران دونده بر روی خشکی هستند.

مطالعات اخیر نشان می‌دهد که موفقیت این گربه‌سانان در شکار بیش از اینکه وابسته به سرعت بالای آنها باشد، به توانایی منحصر به فردشان در باز ایستادن از حرکت و شروع به دویدن ناگهانی به واسطه داشتن چالاکی فوق‌العاده است.

تغذیه

طعمه‌های اصلی یوزهای آسیایی، آهو، جبیر، قوچ‌ومیش، کل و بز، خرگوش و جانورانی از قبیل روباه و شغال هستند. به ندرت پیش می‌آید که به حیوانات اهلی حمله کنند و معروف نیست که به انسان‌ها نیز حمله کرده باشد.

زیستگاه

این زیرگونه در نواحی شمال آفریقا و در کشورهای الجزایر، مصر، مراکش و برخی از کشورهای آسیایی نظیر هند، پاکستان، افغانستان، ایران، عراق، اردن، عمان، عربستان سوریه و کشورهای آسیای مرکزی در جنوب روسیه تا اوایل قرن 20میلادی پراکندگی داشتند. اکنون تنها جمعیت باقی مانده یوزپلنگ آسیایی در ایران باقی مانده که در سالهای اخیر به شدت کاهش یافته است.

تولید مثل

یوزپلنگ آسیایی ماده یک هفته الی دو هفته پیش از اینکه آماده جفت گیری و بارداری شود ادرارش بوی خاصی می گیرد که یوزپلنگ نر آن را تشخیص می دهد و او را شناسایی می کند. یوزهای ماده در میان ماه‌های 21 تا 22 زندگیشان به توانایی زایش می‌رسند. مدت زمان بارداری یوز ایرانی حدود 3 ماه است و معمولاً در زمستان صورت می گیرد. تعداد بچه های یوزپلنگ بین 3 تا 6 توله هستند. 

• ایران خانم، یوزپلنگ ایرانی

یوزپلنگ ها بیشترین میزان مرگ و میر توله ها را در میان گربه سانان دارند. توله ها در سنین پایین بالغ می شوند. دو تا از یوزپلنگ های کشورمان به اسم فیروز و ایران هستند که فیروز یوزپلنگ نر و ایران یوزپلنگ ماده می باشند. آنها به تازگی بچه دار شدند و سه توله یوزپلنگ را به دنیا آوردند. اما متاسفانه یکی از آنها به دلیل ضعف بدنی و چسبندگی ریه فوت کرد.

نامگذاری توله‌های ایران توسط پویش مردمی که توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست و با همکاری صدا و سیما برگزار خواهد شد انجام می‌شود.

حفاظت و تهدیدها

وقتی انسان به آن نزدیک می شود، اولین واکنش آن این است بدون جلب توجه کاملاً بر روی زمین دراز بکشد تا خودش را استتار نماید. اگر عامل استرس نزدیک تر شود، جانور در اولین پناهگاه قابل دسترس مانند حفره ای در میان کوه، لانه جانورانی نظیر روباه، خرگوش و یا کفتار پناه می گیرد. در نهایت اگر نتواند محلی را برای پنهان شدن بیابد سعی می کند فرار کند.

دو نقطه ضعف معمولاً برای آنها گران تمام می شود. نخست اینکه قادر نیستند در ماههای گرم سال، گرمای خورشید را تحمل کنند؛ در این هنگام از سال آنها باید کاملاً در سایه باقی بمانند. اگر یوزی مورد آزار و اذیت قرار گیرد و مجبور به ترک پناهگاه خود و راه رفتن در آفتاب شدید شود، ریسک بزرگی کرده و پس از طی چند کیلومتر ممکن است بر اثر گرما تلف شود. دومین نقطه ضعف یوزهای ایران این است که نگران امنیت خود هستند و این نگرانی باعث استرس آنها می شود.

یوزها مخاطره آمیزترین زندگی را در میان تمامی جانوران بیابانی دارند. چنانچه هر چه زودتر اقداماتی برای حفظ یوزپلنگ ایرانی نکنیم، این جانور با همان سرعتی که می دود، رو به انقراض می رود و به زودی به سرنوشت شیر ایرانی و ببر مازندران دچار خواهد شد و برای همیشه از سرزمینمان رخت برخواهد بست.به یاد داشته باشیم که ما حافظان آخرین بازمانده های یوز آسیایی هستیم. این وظیفه ماست که این امانت را به نسل های بعد از خود برسانیم.

• عوامل تهدید کننده یوزپلنگ در زیستگاههای مرتبط با آن

1. چرای مفرط دام در زیستگاه
2. سگهای گله
3. تخریب زیستگاه ‌(به هر صورت از قبیل راه سازی (جداسازی زیستگاه)- معدن کاوی- تخریب و تبدیل مراتع به مزرعه.
4. اشغال زیستگاه توسط دام یا انسان
5. شکار طعمه
6. کاهش طعمه به دلایل مختلف
7. تلفات یوزپلنگ به طرق مختلف بویژه تصادفات جاده ای