پرچم های اصلی ایران در طول تاریخ

پرچم ایران در طول دوره ها و حکومت های مختلف دستخوش تغییرات و اصلاحات بسیاری قرار گرفته است. جالب است بدانید حتی شکل مستطیلی هم نداشته! گفته ها و روایات بسیاری درباره رنگ و طرح پرچم ایران وجود دارد، به همین خاطر در ادامه مطلب آسمونی به معرفی انواع مدل ها و رنگ های پرچم های اصلی ایران می پردازیم.

نخستین اشاره در تاریخ اساطیر ایران به وجود پرچم، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی دهاک (ضحاک) بر میگردد. در آن هنگام کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شدند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید.

فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و دُر و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین سان "درفش کاویان" پدید آمد. نخستین رنگهای پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود، بدون آنکه نشانه ای ویژه بر روی آن وجود داشته باشد. درفش کاویان صرفاً افسانه نبوده و به استناد تاریخ تا پیش از حمله اعراب به ایران، بویژه در زمان ساسانیان و هخامنشیان پرچم ملی و نظامی ایران را درفش کاویان می گفتند، هر چند این درفش کاویانی اساطیری نبوده است.

به پرچم هخامنشیان، "درفش شهباز" می گفتند. برترکه های پارسه، درفش کاویانی را برای خود انتخاب می کردند. محمدبن جریر طبری در کتاب تاریخ خود به نام الامم و الملوک مینویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است 60 سانتی متر به حساب آوریم، تقریباٌ پنج متر عرض و هفت متر طول میشود. ابولحسن مسعودی در مروج اهب نیز به همین موضوع اشاره میکند. درفش کاویانی پرچم ساسانیان و پرچم اشکانیان بوده است.

به روایت اکثر کتب تاریخی، درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود، بدون آنکه نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که به قدرت می رسید تعدادی جواهر بر آن می افزود. به هنگام حملهٌ اعراب به ایران، در جنگی که در اطراف شهر نهاوند در گرفت درفش کاویان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور "بهارستان" نزد عمر بن خطاب خلیفه آن زمان اعراب، بردند وی از بسیاری گوهرها، دُرها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود دچار شگفتی شد و به نوشته فضل الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم مینویسد: "عمر بن خطاب سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند".

با فتح ایران به دست اعراب، ایرانیان تا دویست سال هیچ درفش یا پرچمی نداشتند و تنها دو تن از قهرمانان ملی ایران زمین، یعنی ابومسلم خراسانی و بابک خرم دین دارای پرچم بودند. ابومسلم پرچمی یکسره سیاه رنگ داشت و بابک سرخ رنگ به همین روی بود که طرفداران این دو را سیاه جامگان و سرخ جامگان می خواندند. از آنجائی که علمای اسلام تصویرپردازی و نگارگری را حرام میدانستند تا سالهای مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش ها تصویر نمی شد.

پرچم ایران در زمان پیشاهخامنشیان

در گورستانی واقع در شهداد کرمان، در سال 1350 خورشیدی، درفش مفرغی پیدا شد که به "درفش شهداد" معروف است. کشف این پرچم بخاطر کاوش های باستان شناسی در شهداد اتفاق افتاد. همچنین، در کتاب اوستا از درفشی به شکل گاو یاد شده است.

پرچم ایران در زمان هخامنشیان

یکی از طولانی ترین زمانها برای ماندگاری پرچم ایران در دوران هخامنشیان بوده است. به احتمال زیاد، پرچم هخامنشیان یک پرنده (باز) با بالهای گشوده همراه با تصویر خورشید در پشت آن بوده است. در اصل درفش شهباز، برگرفته از هوروس مصر بوده است. کوروش کبیر این پرچم را ندیده است! زیرا در زمان کمبوجیه دوم و داریوش بزرگ از هوروس الگوبرداری شد.

اشکانیان هم از همین پرچم استفاده می کردند. اما این خورشید را از نماد سلوکیانی الگوبرداری کردند. همچشنین لشکرهای ارتش اشکانی دارای پرچمی ابریشمی با نشان اژدها نیز بوده اند اما پرچم کشور محسوب نمی شده است.

پرچم ایران در زمان ساسانیان

پرچم ساسانیان هم درفش کاویانی بوده است. حتی سکه های بسیاری هم در ایران کشف شده که مربوط به دوران جنگ فرترکه ها با سلوکیان بوده، اشاره به این پرچم، به قیام کاوه آهنگر علیه ضحاک بوده است. درفش کاویان، نشان جمشید و فریدون هم نامیده می شد. 

پرچم ایران بعد از تسخیر توسط عرب ها، ترک ها و مغول ها

پرچم امویان طبق دو روایت یا سفید یا سبز بوده است. البته رنگ سفید طبق گفته طبری است و صحت بیشتری دارد. نشان عباسیان هم رنگ سیاه بوده است و عبارت «محمد رسول الله» بر روی آن نوشته شده بود. اما مخالفان عباسیان، از رنگ های دیگری به نشانه اعتراض استفاده می کردند. تصویرهای پرچم ایران بر روی اشیایی که کشورهای اسلامی یافت کردند به دست آمده است. در زمان مامون خلیفه عباسی، رنگ سبز نشان شیعه بوده است. هنگامی که امام رضا (ع) به ولایت رسید، برخلاف سنت عباسیان، رنگ سبز را انتخاب کرد و به خاطر پیروی از سنت ایران پیش از اسلام متهم شد. او پس از این اعتراض ها، رنگ سیاه عباسیان را قبول کرد.

سلجوقیان، پرچم سیاه را از زمان طغرل همراه با نشان های قدرت از خلفای عباسی گرفتند. رنگ پرچم سلجوقیان معلوم نیست ولی به احتمال زیاد به رنگ سیاه بوده است (مانند پرچم رسمی عباسیان و غزنویان)، هرچند که ازرقی در یکی از قصیده های خود پرچم سپاه طغانشاه را قرمز عنوان کرده است. 

پرچم خوارزمشاهیان نیز به رنگ زرد بوده است ولی چون ترسیمی از آن در دست نیست نمی توان آن را قطعی دانست.

مغول ها هم  مدت زیادی مانند ترکان بر ایران فرمانروایی کردند. به خاطر سه حکومت متفاوت آنها یعنی مغول، ایلخانان مغول و تیموریان مغول، سه پرچم مختلف وجود داشته است. پس از سقوط مغول، ایران دچار درگیری ها و جنگ های زیادی شد و به این دوره، ملوک الطوایفی می گویند.

افزودن شیر و خورشید بر پرچم ایران

قدیمی ترین پرچم ایران با طرح شیر و خورشید، مربوط به سال 826 هجری قمری بوده است یعنی در سال 1423 میلادی. این زمان مربوط به دوره تیموریان بوده است. 

فؤاد کوپریلی در این باره می‌گوید:

«تصویر شیر و خورشید در سکه‌های برخی از فرمانروایان این سلسله (آق قویونلوها) و بعضی سلسله‌های دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت. با وجود این، می‌توان حدس زد که به منزلهٔ نقش نیز در بعضی پرچمها به کار رفته باشد.»

پرچم ایران در دوران صفوی، افشار و زند

حدود 230 سال که سلسله صفویان در ایران حکومت کردند، شاه اسماعیل اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید را نداشت. او پرچم هایی به رنگ سبز داشته. اما بعد از شکست در جنگ چالدران، پرچم های سیاه رنگ رایج شد. پس از آن شاه تهماسب صفوی، دستوری صادر کرد تا عکس یک گوسفند را بعنوان نماد برج حمل بر روی پرچم ها و سکه ها ترسیم کنند (ماه تولد شاه تهماسب صفوی برج حمل یا همان فروردین بوده است).

شاه عباس نیز کاری می کند که پرچم شیر و خورشید پرچم اصلی صفوی شود. اما اروپاییانی که به ایران می آمدند چنین توصیف کرده اند که پرچم ایران سه گوش، مزین به نقش های شیر و خورشید، ذوالفقار یا آیات قرآنی بوده است. در آن زمان شیر مظهر امام علی (ع) و خورشید نماد فر دین یا بزرگی پروردگار بوده است که برگرفته از فر ایزدی می باشد. در بخش زیر انواع پرچم ها را با توضیح کامل در اختیار قرار داده ایم:

پرچم ایران از دوران قاجار تا مشروطه

• پرچم دوره آقا محمد شاه قاجار

اولین باری که نقش شمشیر به شیر و خورشید افزوده شد به دوران قاجار باز می گردد. اما مشخص نیست در دوره آقا محمد شاه بوده یا فتحعلی شاه! از پرچم آقا محمد شاه هیچ اطلاعاتی موجود نیست. فقط درباره پرچمی با نام بیرق قاپوق که محل اعدام مجرمان بوده، در کتاب «کراسه المعی» اثر غلامحسین افضل الملک نوشته شده است که به رنگ قرمز و بصورت سه گوش بوده و تصویر یک شمشیر در دست شیر بوده است. 

اما برخی دیگر، پرچم چهارگوش با زمینه قرمز و دایره ای سفید در وسط آن را که دارای شیر و خورشید و شمشیر است، را به دوران آقا محمد شاه قاجار نسبت می دهند.

• پرچم دوره فتح علی شاه قاجار

در سفرنامه های اشخاص خارجی در آن زمان، گفته شده که پرچم های بزرگ و کوچک با نقش دولتی وجود داشته که شیر خفته ای در برابر خورشید درحال طلوع بوده است. عبارت «سلطان بن سلطان فتح علی شاه قاجار» یعنی سلطان پسر سلطان، فتح علی شاه از تبار قاجار در آن قید شده بود. طبق نوشته های این افراد، مشخص می شود که تغییر شکل پرچم های ایران از سه گوش به چهارگوش مربعی یا مستطیلی در دوره فتح علی شاه قاجار اتفاق افتاده است.

• پرچم دوره محمد شاه قاجار

به گفته لویی دوبو، محمد شاه قاجار 2 پرچم داشته: یکی با نقش شمشیر علی، که دو زبانه است، دیگری با نقش شیر خفته و خورشیدی که از پشت آن طلوع می کند. پرچم دوم، پرچم اصلی کشور بوده است. طبق روایات، در اواخر دوران فتح علی شاه، دو پرچم شیر و خورشید و ذوالفقار علی با هم ترکیب می شوند و شیری که مظهر علی بوده شمشیر دریافت می کند.

در تابلوی نبرد غزنویان اثر احمد نقاش در سال 1260، که در زمان محمد شاه کشیده شده پرچم های سه گوش با زمینه سفید و شیر و خورشید در وسط و لبه ای سبز رنگ دیده می شود.

• پرچم دوره ناصرالدین شاه و مضفرالدین شاه قاجار

در زمان امیر کبیر در دوره ناصرالدین شاه قاجار، پرچم شیر و خورشید در سفارت ایران در لندن قرار داده شده بود. اما از جزئیات طرح و رنگ این پرچم هیچ اطلاعاتی در دست نیست. پس از برکناری امیر کبیر، میرزا آقاخان نوری می نویسد: «بیدق دولت علیه ایران که در اسلامبول افراشته شد "لا اله الی الله"، "محمد رسول‌الله"، "علی اسدالله" در آن مسطور است. اگر اولیای دولت بهیه روسیه و انگلیس ایراد نمایند که این کلمات باعث بلوای عام خواهد شد، آن مخدوم اظهار نماید که اولیای دولت علیه ایران این کلمات را موقوف خواهند داشت. بیدق دولت علیه همان شیر و خورشید و بیرق دولت عثمانی همان ماه و ستاره خواهد بود دیگر و اما عذری و محل ایرادی از برای ایشان باقی نخواهد بود»

• امیرکبیر و پرچم ایران

میرزا تقی خان امیرکبیر، بزرگمرد تاریخ ایران، دلبستگی ویژه ای به نادرشاه داشت و به همین سبب بود که پیوسته به ناصرالدین شاه توصیه می کرد شرح زندگی نادر را بخواند. امیرکبیر همان رنگ های پرچم نادر را پذیرفت، اما دستور داد شکل پرچم مستطیل باشد (بر خلاف شکل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سراسر زمینه پرچم سفید، با یک نوار سبز به عرض تقریبی 10 سانتی متر در گوشه بالائی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پائین پرچم دوخته شود و نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه پرچم قرار گیرد، بدون آنکه تاجی بر بالای خورشید گذاشته شود. بدین ترتیب پرچم ایران تقریباٌ به شکل و فرم پرچم امروزی ایران در آمد.

• پرچم دوره مشروطه پیش از پادشاهی پهلوی

در ابتدا عده ای سعی کردند رنگ پرچم ایران را قرمز کنند، ولی قانون اساسی مشروطه، رنگ سبز و سفید و قرمز و نشان شیر و خورشید را سمی اعلام کرد.

پرچم دوره پهلوی

پرچم مشروطه در زمان رضا شاه پهلوی حفظ شد. اما شیر چهره واقعی تری به خود گرفت. دیگر خورشید هم با صورت زنانه ترسیم نشد بلکه دارای نوری در صورت بود. همچنین واژه های درفش (پارسی)، علم (عربی) و بیرق (ترکی) با واژه پرچم جایگزین شدند.

در دوره پهلوی، سه نسخه پرچم وجود داشت:

1. پرچم بدون علامت شیر و خورشید (مدنی)
2. پرچم با علامت شیر و خورشید (دولتی)
3. پرچم نظامی (نظامی)

پرچم ایران بعد از انقلاب اسلامی

در روزهای اول پیروزی انقلاب، دولت موقت از پرچم شیر و خورشید استفاده می کرد. اما در 10 اسفند 1357 خورشیدی، امام خمینی (ره) خواستار تغییر آن شد. تا مدتی سخنرانی های خود را با استفاده از همین پرچم شیر و خورشید انجام دادند. اما دولت مسابقه ای عمومی برای طراحی نشان جمهوری اسلامی برگزار کرد. 

در تاریخ 10 بهمن 1358 اثر صادق تبریزی با ترسیمی از خورشیدی با 22 ستاره و 8 مشت گره کرده از سوی شورای انقلاب پذیرفته شد و الله اکبر را در وسط آن قرار دادند. اما زیاد طول نکشید که در تاریخ 15 اردیبهشت 1359 به تصویب شورای انقلاب و سید روح الله خمینی، در نهایت اثر حمید ندیمی که نشان کنونی جمهوری اسلامی است برگزیده شد.