آشنایی با زندگی آهو

آسمونی : آهو یا غزال شامل گونه‌های زیادی از بزکوهی و سرده غزال است و یا در گذشته چنین در نظر گرفته می‌شد. آهوها به عنوان جانورانی چابک شناخته می‌شوند. آن‌ها می‌توانند ناگهانی سرعت خود را به 97 کیلومتر یا 60 مایل در ساعت برساند و یا هنگام دویدن سرعت خود را در 48 کیلومتر (30 مایل) در ساعت نگه دارد.

آهوها بیشتر در صحراها، مرغزارها زمین‌های چمن و ساوانای آفریقا، جنوب غرب آسیا، آسیای میانه و شبه‌قاره هند دیده می‌شوند. این جانور بیشتر به صورت گله‌ای زندگی می‌کنند و از گیاهان نرم و لطیف و برگ‌ها می‌خورد و کمتر به گیاهان خشن رو می‌آورد.

آهوها اندام به نسبت کوچکی دارند. بلندی بیشتر آن‌ها تا شانه، میان 61 تا 110 سانتی متر 2 تا 3٫5 پا است و رنگ آن‌ها قهوه‌ای مایل به زرد است.آهوها در سه نژاد غزال، اودورکاس و نانجر دسته بندی می‌شوند.

خود غزال‌ها 13 گونه دارند که چهار گونهٔ آن‌ها نابود شده‌است آهوی قرمز، آهوی عربی، آهوی ملکهٔ سبا و آهوی سعودی و بیشتر آهوهایی که جان سالم به در برده‌اند در خطر نابودی اند. آن‌هایی که نزدیک ترین خویشاوندی را به غزال‌ها دارند عبارتند از آهوهای تبتی، مغولی گونه‌هایی از نژاد پروکاپرا سیاه آسیایی یا سرویکاپرا، ایمپالای و اسپرینگباک آفریقایی است.

یکی از خانواده‌های گستردهٔ آهوها، آهوی تامسون است (تامسون اودورکاس) بلندی آن‌ها تا شانه 52 تا 67 سانتی متر 20 تا 26 اینچ و رنگ آن‌ها قهوه‌ای و سپید همراه با یک نوار سیاه‌است. نرهای آن‌ها شاخ‌های بلند و بیشتر خمیده دارند. آرام تر می‌دوند ولی پرش‌های بلندی پیش از گریز دارند. این جانور در خطر حیوانات درنده مانند شیرها یا یوزپلنگ‌ها است.

ریشه‌شناسی

واژهٔ Gazelle یا غزال در ریشه عربی است که نخستین بار وارد زبان فرانسوی میانه و سپس در نزدیکی‌های سال 1600 از فرانسوی وارد انگلیسی شد.

مردمان عرب به صورت سنتی به شکار آهو می‌رفتند. این جانور در ادبیات عرب نماد زیبایی زنان بوده‌است. برخی زبان شناسان بر این باورند که واژهٔ غزل که گونه‌ای شعر در ادبیات عاشقانه‌است بیشتر به دلیل همانندسازی زیبایی معشوق و آهو به یکدیگر، این چنین نامگذاری شده‌است.

در داستان‌ها گفته می‌شود که خلیفه عبدالملک مروان (646 تا 705) یک بار یک آهو را به دلیل شباهتش به معشوقش آزاد کرده‌است.

گونه‌ها

آهوها در سه نژاد و چندین گونه دسته بندی می‌شوند،در ادامه چند گونه از آن‌ها که نژاد غزال دارند آمده‌است:

جبیر

آهوی گواتردار ایرانی

غزال هندی

آهوی کوهی

جبیر

جـِبیر (Gazella bennettii) یکی از انواع آهوی بومی شبه‌قاره هند و ایران است. در گذشته این حیوان یکی از انواع غزال گرمسیری (Gazella dorcas) پنداشته می‌شد اما مطالعات ژنتیکی جدید جدایی این دو جانور را مشخص کرده‌است. این حیوان در کشورهای هندوستان، بنگلادش، پاکستان و ایران دیده شده‌است و بیشتر در مناطق بیابانی و گرم زندگی می‌کند.

این جانور شباهت زیادی به آهو یا غزال گواتردار ایرانی (Gazella subgutturosa) دارد. مهمترین تفاوت‌های آن با آهو این است که‌اندازه‌ای کوچک‌تر و بدن ظریف‌تر و لاغرتر دارد. هر دو جنس نر و ماده شاخ دارند در حالیکه در آهو فقط جنس نر شاخ دارد.

گوش‌ها و دم آن معمولاً از آهو بلندتر است. ماده‌ها دارای شاخ‌های نازک و بلند هستند، شاخ جبیرهای نر قوس زیادی به خارج ندارد و قدری موازی به نظر می‌رسد. حیوان پرطاقتی است و شرایط مناطق کویری را به خوبی تحمل می‌کند، به آب کمی نیاز دارد و آب مورد نیاز خود را از گیاهان تامین می‌کند، مثل آهو تشکیل گله‌های بزرگ نمی‌دهد، به شدت انسان گریز بوده و در مناطق خشک تر زندگی می‌کند، از نظر رنگ هم شبیه آهوست.
جبیر جزء حیوانات تیزرو محسوب می‌شود و با سرعت 80 کیلومتر در ساعت می‌تواند بدود، البته دویدن جبیر بدون پرش صورت می‌گیرد. مهمترین دشمن طبیعی این حیوان با توجه به سرعت بسیار بالا و محل زندگی یوزپلنگ است.

محل زندگی جبیر در ایران سیستان و بلوچستان، و کویر مرکزی و لوت از منطقه حفاظت شده توران تا پارک ملی کویر، اصفهان، کرمان، لارستان و سایر نقاط جنوبی ایران است.

آهوی گواتردار ایرانی

آهوی گواتردار ایرانی یکی از دو گونه آهو است که در ایران زندگی می‌کند.

از جبیر بزرگ‌تر است و در قسمت‌های کمتر خشک کویر زیست می‌کند. بلندی آن به بیش از 70 سانتیمتر می‌رسد. ماده‌ها معمولاً شاخ ندارند. پیشانی آهوهای نر موهای سفید دارد.

آهوی کوهی

آهوی کوهی یا غزال کوهی گونه‌ای غزال است. این حیوان بومی شبه‌جزیره عربستان و نواحی اطراف آن است و پراکندگی آن در این مناطق وسیع اما تراکم آن بسیار کم است.

زیستگاه آهوی کوهی ارتباط نزدیکی با زیستگاه گونه‌های درخت اقاقیا دارد. این گونه با افزایش دمای هوا در دورهٔ متأخر عصر هولوسن بخش‌هایی از قلمرو خود را به جبیر دیگر گونهٔ غزال واگذار کرده که به‌خوبی برای زندگی در هوای گرم تکامل یافته‌است.

مشخصات جسمی

طول بدن و سر غزال کوهی بین 95 تا 105 سانتی‌متر، ارتفاع شانه 60 تا 80، طول دم 15 تا 20 سانتیمتر و وزن ایشان 15 تا 35 کیلوگرم نرها 17 تا 35 کیلوگرم و ماده‌ها 15 تا 25 کیلوگرم است. هر دو جنس دارای دو شاخ به عقب برگشته و تقریباً S شکلند که به فاصله 25 میلی‌متر از یکدیگر روئیده‌اند.

شاخ ماده‌ها کوتاه 8 تا 15 سانتیمتر، ضعیف و دارای حلقه‌های نامشخص است. شاخ نرها بلندتر 22 تا 29 سانتیمتر ظریف و چنگی‌شکل است که به‌تدریج از یکدیگر دور شده و تنها انتهای آن‌ها به سمت داخل و جلو خم شده‌است. کارکرد شاخ‌ها در وهلهٔ اول دفاع در برابر شکارچیان است مثلاً با ضربه زدن به دشمنان کوچکتر.

بینایی حس اصلی برای تشخیص شکارچی است و از بویایی بیشتر برای یافتن غذا استفاده می‌شود. گوش‌ها نسبتاً کوتاهند. رنگ بدن قهوه‌ای خاکستری یا شکاری تیره با یک ناحیهٔ مشخص روشن و نوارهای تیره پهلویی است که روی بینی در بیشتر موارد مشخص است.

زیستگاه

غزال کوهی بومی شبه‌جزیره عربستان، مصر، ایران، اسرائیل، لبنان، اردن، عمان، عربستان سعودی، سوریه، یمن و امارات است.

شمار این حیوان کمتر از 15٬000 رأس برآورد می‌شود که بیش از 10٬000 رأس از زیرگونهٔ G. g. cora، کمتر از 3٬000 از زیرگونهٔ بومی اسرائیل G. g. gazella، کمتر از 1٬000 رأس از زیرگونهٔ بومی جزایر فاراسان در دریای سرخ G. g. farasani، کمتر از 250 رأس از زیرگونهٔ G. g. muscatensis و 19 رأس در سال 2007 نیز از زیرگونهٔ شدیداً در معرض خطر G. g. acaiae است که در منطقهٔ محصوری در زیست‌گاه حیات وحش یوت‌واتا به‌سر می‌برند.

زیرگونهٔ ایرانی این آهو که تنها در جزیره فارور زندگی می‌کند و G. g. dareshurii (به نام بیژن کرج و کالین گرووز در دانشگاه ملی استرالیا در کنبرا و در ایران در تابستان 1369، نشان داد که آن‌ها آهوی کوهی هستند.

زیستگاه این غزال نواحی کوهستانی و ناهموار، جنگل‌های تُنُک (به‌ویژه بلوط و کاج)، دشت‌ها، علف‌زارها و دشت‌های بیابانی سنگی است.

ریستگاه این غزال همچنین با زیستگاه گونه‌های مختلف اقاقیا منطبق است، چون توان جوانه‌زنی بذر درخت اقاقیا با گذر از دستگاه گوارش این حیوان افزایش می‌یابد و در نتیجه به گسترش اقاقیا منجر می‌شود.

رفتار

آهوی کوهی روزگرد و به‌شدت قلمروطلب است. قلمرو آن‌ها با فاصلهٔ زیادی از یکدیگر جدا می‌شود. آن‌ها سه نوع گروه تشکیل می‌دهند: گله‌های مادر-فرزندی، گله‌های نرهای جوان و قلمرو نرهای تنها.

نبرد بین غزال‌ها با رسیدن نرها به بلوغ مرتباً انجام می‌شود. البته نبرد نرهای همسایه بر سر قلمرو بیشتر نمایشی است و از خشونت کمتری نسبت به نبرد بر سر تصاحب ماده‌ها برخوردار است. نرهای نابالغ در جنگ‌ها، نسبت به نرهای بزرگسال یا صاحب قلمرو، بسیار بیشتر از شاخ خود بهره می‌جویند.

آهوی کوهی مرتباً در جستجوی غذا در مسافت‌های بیش از 120 کیلومتری مهاجرت می‌کند. سرعت دوی این حیوان بسیار بالاست و می‌تواند با سرعت 80 کیلومتر در ساعت چندصد متر بدود.

تولید مثل

آهوی کوهی چندهمسر است. نرها علاقه دارند تا یک یا چند ماده را به همراه بچه‌هایشان در گروه‌های 3 تا 8 تایی جمع کنند. دورهٔ فحلی هر 8 روز تکرار می‌شود و حدود 12 تا 24 ساعت طول می‌کشد و تا زمان حاملگی تکرار می‌شود. نرها و ماده‌ها با شرکای جنسی مختلفی می‌آمیزند. ماده‌ها معمولأ در هر فصل یک‌بار می‌زایند و در طول عمر خود به طور میانگین 11 بره به دنیا می‌آورند.

فصل مطلوب جفت‌گیری اوایل زمستان است هرچند در بهار و هر زمان که منابع غذایی فراوان باشد، اتفاق می‌افتد.

وزن نوزادان معمولاً 11–12٪ وزن مادر است. بره‌ها به فاصلهٔ کوتاهی از تولد می‌ایستند و تا چند هفته از تیمار مادر برخوردارند. از 3 تا 6 هفتگی خوردن غذای جامد را آغاز می‌کنند ولی شیرنوشی ممکن است تا 3 ماه ادامه یابد. نرها در مراقبت از بچه‌ها مشارکت نمی‌کنند و در نتیجه مادرها و کودکانشان گله‌های مادر-فرزندی را شکل می‌دهند.

ماده‌های جوان ممکن است پیش مادر بمانند ولی نرهای جوان در حدود شش ماهگی از مادر جدا می‌شوند و به گله‌های نرهای جوان می‌پیوندند. ماده‌ها در 18 ماهگی به بلوغ جنسی و رشد کامل جسمی می‌رسند اما نرها در حدود 3 سالگی به این مرحله می‌رسند. در طبیعت به‌ندرت طول عمرشان از 8 سال فرا می‌رود. اما در اسارت ممکن است 12 تا 15 سال عمر کنند.

وضعیت حفاظتی

آهوی کوهی در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست ردهٔ آسیب‌پذیر قرار دارد.

آنان مرتب با کاهش زیستگاه خود بر اثر فعالیت‌های انسانی تهدید می‌شوند، افزایش استفاده از مراتع برای چرای دام و نابودی جنگل‌ها برای کشاورزی، ورود گونه‌های غیر بومی مهاجم و شکار توسط انسان مهمترین خطرات پیش روی گونه است.

شکارچی اصلی این گونه یوزپلنگ و انسان است. اما شکار توسط کاراکال، سگ‌های شکاری، کفتار، شغال، پلنگ، روباه قرمز و گرگ نیز مشاهده شده‌است. هیچ‌یک از این شکارچیان به‌جز انسان در حالت طبیعی تأثیری بر جمعیت این گونه ندارند.