صنعت عروسک سازی در جهان و ایران

عروسک چیست؟

عروسک ها اسباب بازی هایی هستند در هیات انسانی و به طور عمده به شکل یک دختر طراحی و ساخته می شوند. عروسک ها به دلیل شکل انسانی خود توانایی ایجاد ارتباط و تاثیرگذاری فراوانی بر روی ذهن دختربچه ها دارند. باید توجه داشت که عروسک هرگز قادر نیست احساساتی را که در دختران برمی انگیزاند در پسران نیز تحریک نماید و این نه به توانایی عروسک که به سرشت و روحیات متفاوت پسران و دختران بازمی گردد. کریستیانف سومرز در همین رابطه می گوید: شرکت تولید اسباب بازی «هسبرو» درصدد بود یک خانه عروسکی را از نظر بازاریابی و مطلوبیت برای پسران و دختران امتحان کند، ولی خیلی زود مشخص شد که واکنش دختران و پسران در مقابل محصول یکی نیست. دختران شروع به لباس پوشاندن به عروسک، بوسیدن آن ها و خانه بازی می کردند در حالی که پسران اسباب بازی ها را از سقف خانه بیرون می انداختند. نکته ی بسیار مهم، کارکرد الگویی و تربیتی عروسک است. چرا که در حساس ترین مقطع سنی یعنی در دوران کودکی مورد استفاده قرار گرفته و نقش بسیار موثری در الگوسازی ذهنی دختربچه ها آن هم در قالبی عاطفی و دوست داشتنی دارد. باید توجه داشت که عروسک ها در پایین ترین مرحله کمک می کنند که کودکان به یک تصویر کامل بدنی دست پیدا کنند. مادران نیز از کارکرد واسطه ای عروسک برای آموزش دختران در اموری همچون غذا خوردن، حمام کردن و آرامش و ... بهره می برند. اما به تناسب رشد سنی دختران، عروسک ها در آموزش نقش های اجتماعی و نمایش تفکیک جنسیتی و فهم کودک از وظایف آینده خویش نقش بارزی را ایفا می کنند.

صنعت عروسک سازی در ایران و جهان

به طور کلی صنعت عروسک سازی و ساخت عروسک در جهان در کشورهای مختلف از جمله آمریکا دارای سود سرشار برای کمپانی های سازنده بوده و هر از گاهی کارخانه های مختلف عروسک سازی با الهام از شخصیت های هالیودی و کارتون های تلویزیونی اقدام به ساخت عروسک مینمایند.

چند صباحی پیش که رکود اقتصادی در جهان حاکم بود یک شرکت عروسک سازی در آمریکا با ساخت دو عروسک با نام های دختران باراک اوباما سعی نمود تا فروش خود را بالا ببرد . با توجه به قشر عظیم کودک در کشورهای مختلف صنعت عروسک سازی میتواند صنعتی ادامه دار و بدون شکست باشد .

در ادامه به بررسی صنعت عروسک سازی در کشور ایران می پردازیم.

ایران صنعت عروسک سازی ندارد

در شیراز نشسته است و عروسک می سازد. زنی است میانسال و در خانه با کمک چند شاگردش، عروسک‌های محلی سفت و سختی در پنج اندازه می‌سازد. بزرگترین عروسکش 120 سانتیمتری است اما می‌گوید: «سایز شماره دو بیشتر از همه فروش دارد. توی شیراز این سایز را در مغازه‌های بالای شهر تا 22 هزار تومان هم می‌فروشند.» سالی حدود هزار عروسک دست‌ساز می‌سازد که همه محلی‌اند؛ زن عشایری فارس، دختر شمالی و اقوام دیگر. می‌گوید: «تعاونی بانوان برای نمایشگاه اسفندماه، تقریبا همه اقوام را به ما سفارش داده است.» اما عروسک‌های محلی دست‌ساز، کفاف مخارج کارگاه را نمی‌دهد. او بیشتر از عروسک‌های دست‌ساز، عروسک‌های وارداتی را می‌فروشد: «عروسک آماده را وارد می‌کنیم. همه لباس‌هایش را می‌کنیم. لباس ایرانی و آرایش ایرانی برایش درست می‌کنیم و می‌فروشیم.»

در ایران، غیر از عروسک دارا و سارا که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید کرده، هیچ نهاد دیگری به‌طور صنعتی عروسک تولید نمی‌کند. پیش از انقلاب کارخانه‌های بنام «چهره نما» در سال‌های میانی دهه 50 مشغول ساخت عروسک شده بود که فعالیتش با انقلاب متوقف شد و بعد هم به مالکیت بنیاد مستضعفان درآمد. تا اواسط دهه 70، هیچ فکری برای تولید عروسک نشده بود. بازار پر شده بود از عروسک‌های خارجی که چون وارداتش ممنوع بود، همه با قاچاق به ایران می‌آمد. در ایران، برخی کارگاه‌ها به صورت بسیار محدود عروسک درست می‌کردند که اصلا نمی‌شد بازار تشنه عروسک ایران را با محصولات آنها سیراب کرد. هنوز هم تولید عروسک در ایران، به صورت کارگاهی و خیلی محدود انجام می‌شود.

مدیر یکی از کارگاه‌های تولید عروسک در قم، بهترین فروش خود را متعلق به عروسک اسب پولیشی‌اش که کودک روی آن سوار می‌شود، می‌داند. به گفته او، در این روزها که بازار عروسک ایران از اجناس چینی انباشته شده، تولیدکننده عروسک داخلی بسیار نادر است. او ماهی 3 هزار عروسک اسب می‌فروشد که تا ماه پیش پارچه آن را از کارخانه‌های داخلی می‌خریده، اما حالا پارچه را از چین وارد می‌کند. او می‌گوید: «فروشمان خوب است ولی چون کیفیت پارچه ایرانی خیلی نازک و خراب شده، با این که دلار هم گران شده، ماه پیش از چین یک بار پارچه آوردیم. گمرک می‌گفت این پارچه‌ها بی‌کیفیت‌اند اما پارچه ایرانی را که بهشان نشان دادم، خودشان خجالت کشیدند و اجازه ترخیص دادند.» او عروسک اسب را 18 هزار تومان به مغازه‌ها می‌فروشد اما می‌گوید که در چهارراه استامبول تهران، آن را 35 هزار تومان به دست مشتری می‌دهند. غیر از اسب، ماهی حدود 10 هزار عروسک پولیشی می‌سازد.

عروسک‌های پارچه‌ای و پولیشی یکی از محبوبترین عروسک های موجود در بازارند. تقریبا همه این عروسک‌ها ساخت چین است. فروشگاه‌های زنجیره‌ای داخلی از جمله فروشگاه‌های شهروند، رفاه و اتکا نیز این عروسک‌ها را به صورت فله‌ای در یک سبد ریخته‌اند و به فروش می‌رسانند. در فروشگاه «هایپراستار» در غرب تهران، دو سبد بزرگ پر از عروسک‌های پولیشی موجود است که عروسک‌های داخل آنها بین 6 تا 20 هزار تومان قیمت دارند. همه عروسک‌ها شخصیت‌های خارجی‌اند؛ مانند پرندگان بازی رایانه‌ای «انگری بردز»، میکی‌ماوس و گوفی. حتی معدود کارگاه‌های داخلی نیز همین شخصیت‌های خارجی را تولید می‌کنند.

سمیه یکی از جوانانی است که در کودکی، عروسک‌های بافتنی شهر ماسوله را خیلی دوست داشته است. او هنوز هم حدود 20 عروسک دارد. می‌گوید: «زمان جنگ، فقط یک عروسک توی بازار بود. عروسکی بود ساخته شده از پارچه پرزدار که دستهایش به شکل صلیب از هم باز بودند و حرکت نمی‌کردند. صورتش هم پلاستیکی بود که قالب گرفته بودند و برای آن چشم و ابرو رنگ می‌کردند یا به شکل چشم و دهان رویش برچسب می‌زدند.» بعد از جنگ، که عروسک‌های متنوع‌تر خارجی به بازار آمد، کمتر کسی در ایران عروسک تولید می‌کرد. اما گاهی موج عروسک‌سازی در جامعه بالا می‌گرفت. سمیه می‌گوید: «دخترعموهای من ده سال پیش، از بازار پارچه می‌گرفتند و به کلاس‌هایی می‌رفتند که برش عروسک‌های پولیشی را به آنها یاد می‌داد. خیلی زود هم این کلاس رفتن‌ها از مد افتاد.» این روزها آموزش ساخت عروسک با خمیر گل چینی رایج است. کتاب‌ها و فیلم‌های بسیاری دراین باره وجود دارد که با کمتر از 10 هزار تومان به فروش می‌رسند.

اما بزرگترین صنعت عروسک‌سازی در ایران، به بچه‌ها تعلق ندارد؛ عروسک‌های بسیار گرانتری وجود دارد که البته نه برای بچه‌ها که شاخه‌ای جدید از تبلیغات محسوب می‌شود. عروسک‌های تنپوش و عروسک‌های هوارقصان، دو نوع عروسکی هستند که این روزها جلوی رستوران‌ها و مراکز خرید می‌توان نمونه آنها را دید. شخصیت این عروسک‌ها هم بیشتر چهره‌های کارتون‌های خارجی‌اند. یکی از سازندگان عروسک‌های هوارقصان در تهران می‌گوید: «عروسک‌های ما 3 متر طول دارند و با همه تجهیزاتشان، از پمپ باد گرفته تا آرم رستورانی که روی آن زده می‌شود، حدودا 300هزار تومان هستند. البته یک عروسک‌مان با شخصیت مکزیکی، 30 هزار تومان گران‌تر است.» سازنده یکی از عروسک‌های تنپوش که «میکی‌ماوس» و «تام و جری» را 500 هزار تومان می‌فروشد، می‌گوید: «شخصیت ایرانی و خارجی برای ما فرقی ندارد؛ شما هر عکسی را که ایمیل کنید، ما همان را می‌سازیم.» او برای دوخت عروسک تنپوش حاجی فیروز، چون شکم دارد و برای صورتش باید اسفنج مصرف کرد، بیشتر از 500 هزار تومان می‌گیرد.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، هنوز به فکر ساخت حاجی‌فیروز برای بچه‌ها نیفتاده اما به تازگی، شخصیت سیه‌چرده «مبارک» را، سیاهی که با طعنه از ارباب انتقاد می‌کند، وارد بازار کرده است. مبارک 6هزار تومانی، در کنار عروسک‌های دارا و سارای 8 هزار و 200 تومانی در فروشگاه‌های کانون دیده می‌شود. مجید قادری مدیر مرکز سرگرمی‌های سازنده کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، می‌گوید که دارا و سارا به تدریج توانسته‌اند جای خود را میان مخاطبان ایرانی باز کنند: «قبل از این که دارا و سارا به بازار بیاید، خبرگزاری‌های خارجی خیلی روی آن متمرکز شدند و می‌گفتند که ما آن‌ها را برای مقابله با عروسک‌های خارجی مثل باربی، ساخته‌ایم در صورتی که اصلا این طور نیست و ما بر اساس نیاز 15 میلیون کودکی که داریم، آن را به بازار فرستاده‌ایم.» قادری طراح پروژه و مدیر هنری عروسک‌های دارا و ساراست. او می‌گوید: «ما هیچ‌وقت صنعت عروسک‌سازی و اسباب‌بازی در ایران نداشته‌ایم و بر اثر سهل‌انگاری فرهنگی ما، با این که دارا و سارا جای خود را در بازار پیدا کردند، بازار ایران از عروسک‌های خارجی پر شده است.» به گفته قادری، فقط با 100 میلیون تومان می‌توان تولید عروسک در ایران را شروع کرد.

او می‌گوید: «خانواده‌های ایرانی در هر شرایط اقتصادی برای فرزندان خود اسباب بازی می‌خرند و ایران، بازار بسیار خوبی برای صنعت اسباب‌بازی است. تولیدکننده‌های ما می‌توانند با همکاری برخی شرکت‌های خارجی، محصولاتی متناسب با فرهنگ جامعه ما تولید کنند.» فروشگاه مرکزی کانون پرورش فکری تا دفتر طراح عروسک‌های دارا و سارا، 50 متر هم فاصله ندارد. در این فروشگاه فقط سه نوع عروسک موجود است؛ دو نوع سارا، یک مبارک. هیچ خبری هم از دارا نیست. به گفته مدیر مرکز سرگرمی‌های سازنده کانون، بناست چهار عروسک دیگر نیز که شخصیت‌های افسانه‌ای و سنتی ایرانی است، به بازار بیاید. او می‌گوید که هر ایرانی در دوران کودکی به آشنایی با 50 شخصیت عروسکی نیاز دارد. کانون از سال گذشته حدود 250 عروسک ایرانی را شناسایی کرده تا به تدریج آنها را وارد چرخه بازار کند. چند خیابان پایین‌تر از فروشگاه کانون، در عروسک‌فروشی‌های خیابان وزرا، پرندگان انگری بردز و میکی ماوس، همه فروشگاه‌ها را پر کرده‌اند