تفسیر سوره النور

بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏
به نام خداوند بخشنده مهربان‏

سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنزَلْنَا فِیهَآ ءَایَاتٍ بَیِّنَاتٍ لَّعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ
این سوره‏ای است که آن را نازل کردیم و عمل به آن را واجب کردیم و در آن آیاتی روشن فرستادیم. شاید شما متذکّر شوید.

پیام‏ها:
- کلمه‏ ی «سوره» یک نام‏گذاری از طرف خداوند برای یک مجموعه آیات از قرآن کریم است. «سورة... انزلنا فیها آیات»
- احکام، به دستور خداوند واجب می‏شود. «فرضناها»
- قرآن، قانون اساسی و آیین‏نامه‏ی الزامی و اجرایی دین است. «فرضناها»
- قرآن، کتابی است که آیات آن، روشن وقابل فهم است. «فیها آیات بینات» گرچه درک قسمتی از آیاتش نیازمند دقّت وتحقیق وتفسیر است
- انسان به پند و تذکّر نیازمند است. «لعلّکم تذکّرون»
- معارف قرآن در فطرت انسان ریشه دارد و با تذکّر، پرده‏ی غفلت برداشته می‏شود. «تذکّرون»

اَلزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُواْ کُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِاْئَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْکُم بهِمَا رَأْفَةٌ فِی دینِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ باللَّهِ وَالْیَوْمِ الْأَخِرِ وَ لْیَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَآئِفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ
هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید. و اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید، در اجرای حکم خدا نسبت به آن دو گرفتار دلسوزی نشوید و هنگام کیفر آن دو، گروهی از مؤمنان حاضر و ناظر باشند.

نکته‏ ها:

احکام زنا بر اساس شرایط افراد متفاوت می‏شود، در این آیه فقط به یک صورت اشاره شده که اگر مرد یا زن مجردی زنا کند، صد تازیانه می‏خورد، ولی اگر کسی با داشتن همسر و دسترسی به او، مرتکب زنا شود، رجم و سنگسار می‏گردد.
مفاسد زنا در قرآن و روایات‏
قرآن، زنا را کاری زشت می‏داند و از نزدیک شدن به آن نهی می‏کند. «و لاتقربوا الزّنا» ترک زنا را نشانه‏ ی بندگان راستین خداوند می‏شمرد. «و عباد الرّحمن... لایزنون» و دوری از این گناه را شرط بیعت با پیامبر می‏داند. «اذا جائک ... و لا یزنین»
برخی از مفاسد اجتماعی زنا، در یکی از سخنان حضرت رضا علیه السلام چنین عنوان شده است:
- ارتکاب قتل به واسطه ‏ی سقط جنین.
- بر هم خوردن نظام خانوادگی و خویشاوندی.
- ترک تربیت فرزندان.
- از بین رفتن موازین ارث.
* حضرت علی علیه السلام ترک زنا را مایه‏ ی استحکام خانواده وترک هم‏جنس‏بازی را عامل حفظ نسل می‏داند.
* پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: زنا دارای زیان‏های دنیوی و اُخروی است:
امّا در دنیا: از بین رفتن نورانیّت و زیبایی انسان، مرگ زودرس و قطع روزی.
امّا در آخرت: درماندگی، هنگام حساب قیامت; غضب الهی و جهنّم همیشگی.
* از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل شده است: هر گاه زنا زیاد شود، مرگ ناگهانی هم زیاد می‏شود.
* زنا نکنید، تا همسران شما نیز به زنا آلوده نشوند. هر که به ناموس دیگران تجاوز کند، به ناموسش تجاوز خواهد شد. آن گونه که با دیگران رفتار کنید، با شما رفتار خواهد شد.
از مکافات عمل غافل مشو  گندم از گندم بروید جو ز جو
* چهار چیز است که هر یک از آنها در هر خانه‏ای باشد، آن خانه، ویرانه است و برکت ندارد: - خیانت. - دزدی. - شرابخواری. - زنا.
* زنا، از بزرگ‏ترین گناهان کبیره است.
* امام صادق‏ علیه السلام فرمود: هر گاه مردم مرتکب چهار گناه شوند، به چهار بلا گرفتار شوند:
- زمانی که زنا رواج یابد، نفرین برخود، در شرایطی جایز است. «غضب اللّه علیها»
- اجرای قوانین و دستورات خداوند به نفع خود مردم است. «و لولا فضل اللّه علیکم»
- عذر پذیری خداوند، با مصلحت و حکمت همراه است. «تَوّابٌ حکیم»
- قوانین کیفری اسلام، احکامی سنجیده و برخاسته از حکمت الهی است. «حکیم»

إِنَّ الَّذینَ جَآءُو بالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِّنکُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرّاً لَکُم بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ لِکُلِّ امْرِیٍ مِّنهُم مَّا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذی تَوَلَّی‏ کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِیمٌ

همانا کسانی که آن دروغ بزرگ را در میان آوردند، گروهی از خود شما بودند. آن را برای خود شرّ نپندارید، بلکه آن در نهایت به نفع شماست. هر کدام از آنان بدان اندازه از گناه که مرتکب شده است، به کیفر رسد وبرای کسی که بخش بزرگ گناه را بر عهده گرفته عذاب بزرگی است.

نکته‏ ها:
کلمه ی «اِفک» در لغت، به معنای انصراف از حقّ به باطل است. تهمت زدن نیز نوعی پوشاندن حقّ و جلوه دادن باطل است.
برخی مفسّران درباره‏ ی شأن نزول این آیه گفته‏اند: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در هر سفری با قید قرعه یکی از همسرانش را همراه می‏برد. در جنگ «بنی مصطلق» عایشه را برد. وقتی که نبرد پایان یافت و مردم به مدینه باز می‏گشتند، عایشه برای تطهیر و یا یافتن دانه ‏های گردنبند گمشده‏اش از قافله عقب ماند. یکی از اصحاب که او نیز از قافله دور مانده بود، عایشه را به لشکر رساند. بعضی افراد به عایشه و آن صحابی، تهمت ناروا زدند. این اتهام به گوش مردم رسید، پیامبر ناراحت شد و عایشه به خانه ‏ی پدر رفت و گریه ‏ها کرد تا آن که این آیه نازل شد.
جمعی دیگر از مفسّران و خصوصاً نویسنده تفسیر «اطیب‏البیان» با استفاده از روایات متعدّد و مستند نقل می‏کنند که این آیه درباره ‏ی «ماریه قبطیه» یکی دیگر از همسران رسول خدا است، که خداوند به او فرزندی به نام «ابراهیم» داد، ولی پس از ماه از دنیا رفت. عایشه و حَفصِه گفتند: ای رسول خدا! چرا گریه می‏کنی؟ ابراهیم فرزند تو نبود، بلکه شخص دیگری غیر از تو با ماریه همبستر شده و ابراهیم متولد شده است. اینجا بود که این آیه نازل شد. علاّمه جعفر مرتضی در کتاب گرانقدر حدیث الافک نیز این بیان را تأیید می‏کند در مورد هر دو شأن نزول سؤالاتی مطرح است ولی هدف ما در این تفسیر، پیام‏گیری از متن آیات است و درباره‏ ی شأن نزولها بحث گسترده‏ای نداریم.
در ماجرای افک چندین گناه نهفته است: دروغ، سوءظن به مؤمن، ایذای مؤمن، تهمت، اهانت، آزردن پیامبرصلی الله علیه وآله، تضعیف خاندان رسالت و شایعه‏پردازی.
پیام‏ها:
- افراد فاسق، از نسبت دادن زنا به همسر پیامبر نیز ابایی ندارند. «جاءو بالاِفک»
- گاهی شایعه ‏سازان، با سازماندهی قبلی و قصد توطئه، شایعه را القا می‏کنند. «عُصبة» « عُصبة» یعنی گروه متشکّل و متعصّبی که هدفی را دنبال می‏کند
- مراقب شایعه‏ سازان در میان خود باشید. «منکم»
- گاهی در پیش‏آمدهای تلخ منافعی وجود دارد. مانند روشن‏شدن چهره‏ی منافقان، هوشیاری مردم، امدادهای الهی برای مظلوم «لاتحسبوه شرّاً لکم»
- امید دادن به خودی‏ها در برابر توطئه و تهمت بدخواهان لازم است. «بل هو خیرٌ لکم»
- کیفرهای الهی، عادلانه ومتناسب با اعمال ماست. «لکلّ امریٍ منهم ما اکتسب»
- در گناهان دسته‏جمعی، هر یک از افراد به مقدار سهم خود مجرم است. «لکلّ امریٍ منهم ما اکتسب من الاثم»
- انسان زمانی مجرم و مقصّر است که با علم و قصد گناه کند. «اِکتسب من الاثم»
- پیامد گناه هر کس گریبان‏گیر خود اوست. «لکلّ امریٍ منهم مَا اکتسب من الاثم»
- مجازات کسی که مسئولیّت و نقش اصلی را در ارتکاب جرم دارد، بزرگ‏تر است. «والّذی تَولّی کِبره... له عذابٌ عظیم»

لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بأَنفُسهِمْ خَیْراً وَ قَالُواْ هَذَآ إِفْکٌ مُّبینٌ
چرا زمانی که تهمت را شنیدید، مردان و زنان با ایمان نسبت به خویش گمان خوب نبردند و نگفتند که این تهمتی بزرگ وآشکار است؟
لَوْلَا جَآءُو عَلَیْهِ بأَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ فَإِذْ لَمْ یَأْتُواْ بالشُّهَدَآءِ فَأُوْلَئِکَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْکَاذبُونَ
چرا چهار شاهد بر صحت آن تهمت نیاوردند؟ پس چون گواهان لازم را نیاوردند، آنان نزد خدا همان دروغگویانند.

نکته‏ ها:
خداوند در این آیه، مسلمانان را به خاطر بدگمانی به همسر پیامبر و آسیب‏پذیری آنان در برابر شایعات، توبیخ می‏کند.
قرآن گاهی به جای کلمه ی «دیگران» کلمه ی «شما» را به کار برده است تا به مسلمانان بگوید: همه ی شما یکی هستید. مثلاً به جای این که بگوید: به دیگران نیش و طعنه نزنید، می‏فرماید: «لا تَلمِزوا اَنفسکم» به خودتان نیش نزنید. و به جای این که بگوید: وقتی که وارد خانه‏ای شدید به دیگران سلام کنید، می‏فرماید: «فسَلّموا علی اَنفسکم» به خودتان سلام کنید. در این آیه نیز به جای این که بگوید: به دیگران حسن‏ظن داشته باشید می‏فرماید: «ظنّ... بأنفسهم خیراً» به خودتان حسن‏ظن داشته باشید.
در قرآن کریم، کلمه ی «لولا» در موارد متعدّدی برای انتقاد و توبیخ به کار رفته است که در این جا چند مورد را ذکر می‏کنیم:
- لولا یَنهاهم الرّبّانیّون» چرا علما نهی از منکر نمی‏کنند؟
- لولا اذ سَمعتُموه» چرا هر شنیده‏ای را می‏پذیرید؟
- لولا جاءوا علیه باَربعة شُهداء» چرا برای سخن ناروای خود چهار شاهد نمی‏آورند؟
- لولا تَستَغفرون» چرا از خدا آمرزش نمی‏خواهید؟
- فلولا اذ جاءهم بأسُنا تَضرّعوا» چرا زمانی که عذاب ما به آنان رسید، تضرّع نکردند؟
- فلولا تَشکرون» چرا شکرگزار نیستید؟
- فلولا تصدّقون» چرا تصدیق نمی‏کنید؟
- فلولا تذکّرون» چرا عبرت نمی‏گیرید؟
- فلولا نَفَر من کلّ فِرقَة مِنهم طائفة لِیَتفقّهوا فِی الدّین» چرا از هر فرقه‏ای دسته‏ای کوچ نمی‏کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند؟
پیام‏ها:
- دامن زدن به شایعه و پخش آن، ممنوع است. « لولا» نشانه توبیخ از سوءظن و پخش شایعات است
- در جامعه‏ی اسلامی باید روحیه‏ی حسن ظن حاکم باشد. «ظَنّ المؤمنون و المؤمنات بأنفسهم خَیراً» حسن ظن، یکی از آثار ایمان است .
- همه ی مردم در برابر آبروی یک «فرد» مسئول هستند. «المؤمنون و المؤمنات»
- بنی آدم اعضای یکدیگرند. تهمت به هر عضوی از جامعه‏ی اسلامی، همانند تهمت به دیگر اعضاست. «بأنفسهم خَیراً»
- اصل اوّلیه در عمل مسلمان، صحت است، مگر جرم او با دلیل ثابت شود. «ظَنّ المؤمنون والمؤمنات بأنفسهم خَیراً»
- حفظ حریم پیامبر صلی الله علیه وآله و خانواده‏اش بر هر مؤمنی واجب است. «لولا... قالوا هذا إفک مبین»
- در برابر شنیده‏های ناروا در مورد مؤمنان، سکوت ممنوع است. «لولا... قالوا هذا إفک مبین»
- جامعه‏ی ساده‏دل، زودباور و یاوه‏گو، توبیخ می‏شود. «لولاجاءو علیه باَربعة»
- اتهام زنا اگر ثابت نشود، نسبت دهنده‏ی آن دروغگو است. «هم الکاذبون»

وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیَا وَالْأَخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِی مَآ أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ
و اگر فضل و رحمت الهی در دنیا و آخرت بر شما نبود، به سزای آن سخنان که گفتید، قطعاً عذابی بزرگ به شما می‏رسید.

نکته ‏ها:
کلمه ی «أفَضتم» از «اِفاضة» در موردی به کار می‏رود که در مسئله‏ای بسیار گفتگو شود و همه را به خود مشغول سازد و این نشان می‏دهد که تهمت به همسر پیامبر مسئله‏ی روز شده و همه به آن مشغول بودند.
پیام‏ها:
- انسان خوش‏باور و بی‏مبالات، در معرض پذیرش تهمت‏ها، توطئه‏ها وعذابی سخت است. «و لولا... لمسّکم عذاب عظیم»
- امّت اسلامی تحت حمایت و لطف خداست. «و لولافضل اللّه...»
- هیچ کس از خداطلبی ندارد. رحمت و لطف، از فضل اوست نه استحقاق ما. «فضل اللّه علیکم و رحمته»
- شایعات به منزله‏ی گردابی است که برخی در آن غرق می‏شوند. «اَفَضتم فیه»

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بأَلْسنَتِکُمْ وَتَقُولُونَ بأَفْوَاهِکُم مَّا لَیْسَ لَکُم بهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِیمٌ
آنگاه که از زبان یکدیگر تهمت را می‏گرفتید و آنچه را به آن علم نداشتید، دهان به دهان می‏گفتید واین را ساده وکوچک می‏پنداشتید، در حالی که آن نزد خدا بزرگ است.

نکته‏ ها:
زبان، تنها عضوی است که در طول عمر انسان، از حرف زدن، نه درد می‏گیرد و نه خسته می‏شود. شکل و اندازه‏ی آن کوچک، امّا جرم و گناه آن بزرگ است. چه بسیارند کافرانی که با گفتن یک جمله شهادت به یگانگی خداوند مسلمان و پاک می‏شوند و مسلمانانی که با گفتن کفر به خدا، یا انکار احکام دین، کافر و نجس می‏شوند. زبان، از یک سو می‏تواند با راستگویی، ذکر و دعا و نصیحت دیگران، صفا بیافریند و از سوی دیگر قادر است با نیش زدن به این و آن، کدورت ایجاد کند. زبان کلید عقل و چراغ علم و ساده‏ترین و ارزان‏ترین وسیله‏ی انتقال علوم و تجربیات است. علمای اخلاق درباره ی زبان کتابها و مطالب بسیاری نوشته‏اند.
پیام‏ها:
- پذیرش آنچه بر سرزبان‏هاست، بدون تحقیق محکوم است. «تلقونه باَلسنتکم»
- سخن باید بر اساس علم باشد. «تقولون باَفواهِکم ما لیس لکم به علم»
- آبروی مردم را ساده ننگریم. «و تَحسبونَه هَیّناً»
- نقل تهمت‏ها و شایعات از گناهان کبیره است. «و هو عنداللّه عظیم»
- کوچکی یا بزرگی گناه را باید خداوند تعین کند. «عنداللّه عظیم»
- همه ی محاسبات انسان واقع بینانه نیست. «تَحسبونه هَیّناً و هو عنداللّه عظیم»