زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی

درباره خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی از اهالی جهرود از توابع قم بوده است که در تاریخ 15 جمادی الاول سال 597 هجری قمری ولادت یافته است. او به تحصیل دانش علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد و از دانشمندان معروف زمان خود گردید.

خواجه نصیرالدین طوسی ستاره درخشانی بود که در افق تاریک مغول درخشید و در هر شهری پا گذارد آن جا را به نور حکمت و دانش و اخلاق روشن ساخت. در آن دوره تاریک، شمشیر تاتار و مغول خاندان‌های کوچک و بزرگ را از هم پاشیده و جهانی از حملات مغول‌ها به وحشت فرو رفته بود و همه در گوشه و کنار منزوی و یا فراری شده بودند و بازار دانش و جوانمردی و مروت کساد بود و فساد حکمفرما. وجود و بروز چنین دانشمندی در چنان دوران سخت و تاریکی، مایه اعجاب و اعجاز است.

خواجه نصیرالدین طوسی را دسته‌ای از دانشوران خاتم فلاسفه و گروهی او را عقل حادی عشر نام نهاده‌اند. خواجه نصیرالدین دوره تحصیل ابتدایی را قسمتی نزد دائی خود بابا افضل ایوبی کاشانی و فخرالدین داماد که او شاگرد صدرالدین سرخسی و او شاگرد افضل الدین جیلانی و او شاگرد ابوالعباس ریوگیری و او شاگرد بهمن یار از شاگردان شیخ الرئیس ابوعلی سینا بود، گذارند.

به قول مؤلف آثار الشیعه، خواجه نصیرالدین طوسی با اصفهان متفقاً درس خوانده و بنا به عقیده دسته‌ای از مورخین ابن میثم در فقه استاد و در حکمت شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بوده است.

شهید ثانی در رساله چهل حدیث خود می‌نویسد محققاً خواجه نصیر در علوم منقول شاگرد پدرش بود که او از شاگردان فضل اله راوندی بود و او از شاگردان ثقه الاسلام سید مرتضی علم الهدی بود.

یکی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی علامه حلی است و علامه حلی در موقع اجازه دادن به یکی از شاگردانش به نام ابن زهره درباره استادش در همان اجازه‌نامه چنین می‌نویسد:

خواجه نصیرالدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیار داشت او اشرف کسانی است که ما آن‌ها را درک کرده‌ایم، خدا نورانی کند ضریح او را. قرائت کردم در خدمت او الهیات، شفای ابن سینا و تذکره‌ای در هیئت را که از تألیفات خود آن بزرگوار است. پس او را اجل محتوم دریافت و خدای روح او را مقدس کند.

در آن روزگاری که آوازه دانش خواجه نصیرالدین به اطراف و اکناف رسیده بود، رئیس ناصرالدین محتشم که از دانشوران اسماعیلیه بود به دیدار خواجه مایل شد و او را به قائنات دعوت کرد و مقدم او را بسیار گرامی داشت و خواجه مدت‌ها در آن‌جا بود و کتاب تهذیب الاخلاق ابن مسکویه را به فارسی ترجمه نمود و شرح داد و به نام اخلاق ناصری تألیف کرد.

خواجه نصیرالدین طوسی در خدمت هلاکوخان ایلخان مغول

خواجه نصیرالدین طوسی در تمام امور کشوری و لشگری مغول برای نیل به مقاصد عالیه خود دخالت داشته و تا اندازه‌ای که توانست از پیش‌آمدها و سختی‌های ناگوار که متوجه جامعه مسلمین می‌شد جلوگیری می‌کرد، گاهی با سخنان علمی و زمانی با گفتگوهای مختلف و هنگامی با اندرزهای سیاسی مقاصد مهم اساسی خود را با دست هلاکوخان انجام می‌داد. پیشرفت‌های علمی و نوازش فضلاء و علما با دست خواجه صورت می‌گرفت و بر اساس این نظریات روز به روز در دربار هلاکو محبوب‌تر شده و مورد توجه خاص ایلخان می‌گردید.

خواجه نصیرالدین همیشه اصول مقاصد دینی را نصب العین خود قرار داده و تمام حرکات سیاسی و علمی که شایسته یک مرد دینی آشنا به مصالح اجتماعی و سیاسی اسلامی است را به کار می‌بست. یکی از اقدامات مهم خواجه نصیرالدین طوسی تشویق هلاکوخان به فتح بغداد و برانداختن دودمان عباسی و کشتن خلیفه به دست ایلخان مغول بود.

خواجه نصیرالدین طوسی و تأسیس رصدخانه با تشویق هلاکو

محقق طوسی به اتفاق نظر کلیه مورخین آن عصر، بر عقل هلاکو چیره شده و تا می‌توانست از قدرت و تسلط او به نفع کشور خود استفاده می‌کرد و به جهان علم و ادب خدمت کرد و به نیروی اراده و تدبیر خود توانست عقاید و آراء خود را به نام دلالت‌های فلکی عملی ساخته و از اوهام و خرافاتی که مانند حسام الدین منجم‌ها به نام نجوم می‌گفتند جلوگیری کند و در اثر نوازش‌های محقق طوسی دانشمندان توانستند با فراغت بال مشغول تألیف و تصنیف و اشتغالات علمی شده و هر کدام در محیط تاریکی که بر اثر فساد اخلاق و کشتارها و خونریزی‌های پراکنده ، آشفته شده بودد، مشعل فروزانی گردیده و در تشریح فضائل بکوشند و تا اندازه‌ای از فساد اخلاق و بیدادگری جلوگیری نمایند.

رفتن محقق طوسی به حله جهت زیارت شیخ نجم الدین ابوالقاسم حلی مؤلف کتاب شرایع الاسلام تأثیر عمیقی در محافل علمی اسلامی نمود و یک درس عبرتی بود که تاکنون داستان آن بر سر زبان‌ها است. از جمله اقدامات دیگر خواجه نصیرالدین طوسی که تاریخ هیچ‌وقت آن را فراموش نخواهد کرد تأسیس رصدخانه مراغه است که از یادگارهای علمی و فلکی خواجه طوس است که به دست او با همراهی عده‌ای از فضلا و دانشمندان بنا شده. این رصدخانه از مشهورترین رصدخانه‌های اسلامی است و آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاکنون با این همه تطورات و تغییراتی که در جهان پدید آمده باز نام آن رصدخانه هنوز با اسم بانی آن بر سر زبان‌ها است.

به دستور محقق بزرگ طوسی، فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی، معمار معروف آن عصر، ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نموده و محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود تلی است که در شمال غربی شهر مراغه واقع شده بود و اینک بنام رصدخانه مراغه معروف است.

برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر آن جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و کتب استفاده می‌نمود. در نزدیکی رصدخانه کتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود که از بغداد و شام و بیروت و الجزیره به دست آورده بودند. در جوار رصدخانه یک سرای عالی از برای خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه‌ای جهت استفاده طلاب و دانشجویان ساخته شده بود و این کارها مدت 13 سال به طول انجامید تا این‌که ایلخان هلاکوی مغولی در سال 663 درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار نمود که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آن‌جا رخ ندهد.

بنای رصدخانه مراغه از افراط و تفریط منجمین آن دوره جلوگیری کرده و از اوهام و خرافاتی که به نام دلالت‌های فلکی انتشار پیدا کرده بود و مغولان آن را دامن می‌زدند، جلوگیری کرد. یکی از دانشمندان مشهور آمریکایی بنام فاندیک در یکی از تعلیقات خود می‌نویسد:‌ دانشمندان نجومی اروپا برای هر یک از کوه‌های کره ماه با نام‌هایی از فضلای جهان را که خدمات شایسته‌ای به جهان علم کرده‌اند نام‌گذاری نموده‌اند از جمله یکی از کوه‌های کره ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نام‌گذاری شده است.

به هر حال عظمت روحی محقق طوسی نشاط مخصوصی در قلب فضلای رنج دیده و آواره از وطن آن زمان ایجاد کرده و سبب شده بود که تمام مشقات و صدمات خانمان‌سوز را در اطاق نسیان گذارده و با شوق وافری در حمایت استاد به درس و بحث در دانشگاهی که او در مراغه و بغداد ایجاد کرده بود اشتغال ورزیده و معضلات هر علمی را مطرح و با تبادل افکار و اطلاعات استاد کل حل نمایند.

بعضی از کتاب‌های مشهور خواجه نصیرالدین طوسی

1- شرح اشارت ابن سینا

2- تجرید الاعتقاد

3- التذکره فی علم الهیئت بنام تذکره نصیریه

4- تحریر المجسطی در هیئت و نجوم

5- اخلاق ناصری

6- اوصاف الاشراف در عرفان

7- الادب ابوخیر للولد الضغیر با اشعار عربی و فارسی ازخود خواجه

8- جواهر الفرائض ـ اصول علم فرائض و مواریث

9- اساس الاقتباس در فن منطق

10- بیست باب در اصطرلاب در علوم غریبه

11- زیج ایلخانی

12- مثلثات کروی

همچنین رسالات و کتب متعددی در منطق و هیئت از خواجه باقیمانده است. تألیفات خواجه به سال 1652 میلادی به زبان لاتین در لندن به طبع رسیده است و همچنین در مصر و هندوستان و ایران قسمتی چاپ شده است که بعداً با همکاری خواجه دست اندرکار امر رصد شده بودند، از قبیل: علامه قطب الدین شیرازی، شمس الدین شیروانی، حسام الدین شامی، دامغانی، کمال الدین الابکی، علی بن محمود، نجم‌الدین اصطرلابی، صدرالدین علی بن خواجه نصیر طوسی که متولی رصدخانه نیز بوده و فومنجی چینی و محی الدین مغربی و فریدالدین ابوالحسن بن حیدر بن علی طوسی از جمله دانشمندان معروف عصر خود در حکمت و عرفان و اشراق بوده و در علم ریاضی و نجوم و رصد کواکب از سرآمدان عصر خود بوده‌اند.

داوری تاریخ درباره خواجه نصرالدین طوسی

گروهی خواجه را بر هم زننده وحدت دولت عربی و اسلامی می‌پندارند و می‌گویند به دست او وحدت عربی در آن زمان پاشیده شد. خوبست در تاریخ بی‌غرضانه داوری کرد تا مشخص شود که نامه‌های خلیفه عباسی معاصر سلطان خوارزمشاه به چنگیزخان مغول و تشویق او در حمله به ایران برای از بین بردن دولت عظیم الشان اسلامی ایران، مقدمه هجوم چنگیزیان به بغداد گردید و در حقیقت خواجه در این باب گناهی نداشت و اگر لیاقت خواجه پس از آن همه وقایع و خونریزی به داد مسلمانان نرسیده بود، جهان اسلامی امروز چه وضعیتی داشت؟

در حدود چهل سال کم و زیاد ایران در دست چنگیزیان غیرمسلمان قتل عام می‌شد و در تمام این مدت دربار خلفای عباسی در دو طرف دجله در بغداد به عیش و نوش مشغول و خوشحال بودند که یک حکومت مقتدر و نافع با آن که مسلمان بود،‌ لکن کعبه مصنوعی دربار عباسی را به نام دین و ایمان سجده نمی‌کرد منقرض می‌شد. در صورتی که اساس و بنیاد خلفای عباسی و انقراض بنی‌امیه با دست ایرانیان مسلمان انجام گرفت و عاقبت به دست آنان نیز واژگون شد.

وفات خواجه نصیرالدین طوسی

در سال 672 هجری قمری خواجه نصیر با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتاب‌های به تاراج رفته را جمع‌آوری نموده و به مراغه ارسال کند اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. پیکرش به کاظمین انتقال یافت و در جوار امامین همامین مدفون گردید.

- منبع: شرح حال ریاضی دانان ایران و جهان/ تألیف: اکبر مرتضی پور