اصول مسائل اخلاقی در قرآن مجید

 قبل از ورود در این بحث لازم است‏ یک نگاه اجمالی به اصول مسائل اخلاقی در مکتبهای دیگر بیندازیم.

گروهی از فلاسفه قدیم که از بنیانگذاران علم اخلاق محسوب می‏شوند، برای اخلاق اصول چهارگانه قائل بودند; و به تعبیر دیگر، فضائل اخلاقی را در چهار اصل خلاصه کرده‏اند:

1- حکمت

2- عفت

3- شجاعت

4- عدالت

و گاه خداپرستی را هم به آن ضمیمه کرده و آن را به پنج اصل رسانده‏اند.

بنیانگذار این مکتب را «سقراط‏» می‏توان شمرده; او معتقد بود:

«نیکوکاری (و اخلاق) بسته به تشخیص نیک و بد (یعنی دانائی) است، و فضیلت‏بطور مطلق جز دانش و حکمت چیزی نیست; اما دانش چون در مورد ترس و بی‏باکی، یعنی آگاهی بر این که از چه چیز باید ترسید، و از چه چیز باید نترسید ملاحظه شود، «شجاعت‏» است، و هرگاه درباره تمناهای نفسانی به کار رود «عفت‏» خوانده می‏شود، و هرگاه علم به قواعدی که حاکم بر روابط مردم نسبت‏به یکدیگر است منظور گردد «عدالت‏» است، و اگر وظائف انسان سبت‏به خالق در نظر گرفته شود «دینداری و خداپرستی‏» است. این فضائل پنجگانه، یعنی حکمت، شجاعت، عفت، عدالت و خداپرستی، اصول نخستین اخلاق سقراطی است.» 

بسیاری از دانشمندان اسلام که درباره علم اخلاق کتاب نوشته یا بحثهایی داشته‏اند، این اصول چهارگانه یا پنجگانه را پذیرفته و دقتهای بیشتری روی آن به عمل آورده، و پایه‏های محکمتری برای آن چیده‏اند، و آن را مبنای نگرشهای اخلاقی خود در همه زمینه‏ها قرار داده‏اند.

آنها در نگرش تازه خود به این اصول می‏گویند:

نفس و روح انسان دارای سه قوه است:

1- قوه «ادراک‏» و تشخیص حقایق

2- جاذبه یا نیروی جلب منافع و به تعبیر دیگر «شهوت‏» (البته نه شهوت جنسی فقط، بلکه هرگونه خواسته‏ای به معنی وسیع کلمه).

3- نیروی دافعه و به تعبیر دیگر «غضب‏».

سپس اعتدال هر یک از سه قوه را یکی از فضائل اخلاقی دانسته‏اند که به ترتیب «حکمت‏» و «عفت‏» و «شجاعت‏» نامیده‏اند.

سپس افزوده‏اند: هرگاه نیروی شهوت و غضب در اختیار قوه ادراک و تمیز نیک و بد قرار گیرد، «عدالت‏» حاصل می‏شود که اصل چهارم است.

به‏تعبیر دیگر، تعادل هریک از قوای سه گانه مزبور به تنهائی فضیلتی است که حکمت و عفت و شجاعت نام دارد، و ترکیب آنها با یکدیگر، یعنی تبعیت‏شهوت و غضب از نیروی ادراک، فضیلت دیگری محسوب می‏شود که عدالت نام دارد; چرا که بسیار می‏شود، انسان، شجاعت که حد اعتدال نیروی غضب است دارد ولی آن را بجا مصرف نمی‏کند(مثل این‏که آن‏را درجنگهای بیهوده و بی‏هدف به‏کار می‏گیرد، دراینجا شجاعت وجود دارد ولی عدالت نیست، اما اگر این صفت فضیلت (شجاعت) در راه یک هدف عالی و عقلانی به کار گرفته شود، یعنی با حکمت آمیخته گردد، عدالت‏به وجود می‏آید.

به این ترتیب، این گروه از دانشمندان اسلام، تمام فضائل و صفات برجسته انسانی را زیر پوشش یکی از این چهار اصل قرار داده‏اند، و عقیده دارند فضیلتی نیست جز این که تحت‏یکی از این چهار عنوان جای می‏گیرد; و بعکس، رذائل همواره در طرف افراط و تفریط یکی از این چهار فضیلت است.

برای توضیح بیشتر درباره این مکتب اخلاقی به کتاب «احیاءالعلوم‏» و «محجة‏البیضاء» و سایر کتب معروف اخلاقی مراجعه شود. 

نقد و بررسی

تقسیم فضائل به چهار شاخه اصلی که در تحلیل بالا آمده بر خلاف آنچه در ابتدا به نظر می‏رسد، ریشه اسلامی مسلمی ندارد; بلکه نتیجه تحلیلهایی است که دانشمندان اسلام از کلمات حکمای یونان گرفته و آن را تکمیل کرده‏اند، هر چند در بعضی از روایات مرسله اشاره‏ای به آن دیده می‏شود.

در روایتی که به علی علیه السلام نسبت داده شده است چنین می‏خوانیم:

«الفضائل اربعة اجناس: احدها الحکمة وقوامها فی الفکرة، والثانی العفة وقوامها فی‏الشهوة، والثالث القوة وقوامها فی‏الغضب، والرابع العدل وقوامه فی‏اعتدال قوی النفس; فضائل چهار نوع است: یکی از آنها حکمت است که ریشه آن در تفکر می‏باشد، دومی عفت است که اساس آن شهوت است، سومی قوت است و اساس آن در غضب است، و چهارمی عدالت است و ریشه آن در اعتدال قوای نفسانیه می‏باشد.» 

این حدیث گرچه هماهنگی کامل با تقسیمات چهارگانه علمای اخلاق ندارد، ولی نزدیک به آن می‏باشد; و همان‏گونه که در بالا آمد حدیث، مرسل است و از نظر سند خالی از اشکال نیست.

به هر حال، آنچه به علمای اخلاق یا حکمای یونان در این تقسیم چهارگانه ایراد می‏شود، جهات زیر است:

1- پاره‏ای از ملکات اخلاقی را - که به یقین جزء فضائل است - به زحمت می‏توان در این چهار اصل جای دارد; مثلا، «حسن ظن یا خوشبینی‏» یکی از فضائل است و نقطه مقابل آن «بدبینی و بدگمانی و سوءظن‏» است، اگر بنا باشد در شاخه‏های بالا جا بگیرد، باید در شاخه حکمت واقع شود، در حالی که حسن ظن را نمی‏توان جزء حکمت‏شمرد; زیرا خوشبینی و حسن ظن با تشخیص صحیح نسبت‏به واقعیات «دوتا است‏» بلکه گاه به روشنی از آن جدا می‏شود، به این معنی که قرائن ظن-ی بر صدور گناه و خطا از کسی آشکار باشد ولی به حسن ظن و خوشبینی آنها را نادیده می‏گیرد.

همچنین صبر در برابر مصائب و شکر در مقابل نعمتها، بی‏شک از فضائل است; در حالی که نه می‏توان آنها را در قوه تشخیص و ادراک جای داد، و نه در مساله جذب منافع یا دفع مضار، بخصوص اگر شخص صابر و شاکر برای ارزش ذاتی این صفات پایبند به آن باشد، نه برای منافعی که در آینده از آنها عاید می‏شود.

و نیز شاید کم نباشد صفات دیگری که جزء فضائل است و به زحمت می‏توان آنها را در آن شاخه‏های چهارگانه قرار داد.

2- «حکمت‏» را جزء اصول فضائل اخلاقی و افراط و تفریط در آن را جزء رذائل اخلاقی شمرده‏اند، در حالی که حکمت، بازگشت‏به تشخیص واقعیتها می‏کند و اخلاق مربوط به عواطف و غرائز و ملکات نفس است نه ادراکات عقل، و لذا هرگز در مورد افراد خوش فکر تعبیر به حسن اخلاق نمی‏شود.

اخلاق می‏تواند ابزاری برای عقل بوده باشد ولی عقل و درک خوب جزء اخلاق نیست; یا به تعبیر دیگر، عقل و قوه ادراک راهنمای عواطف و غرائز انسان است، و به آنها شکل می‏دهد و اخلاق کیفیتهایی است که بر این غرائز و امیال عارض می‏گردد.

3- اصرار بر این که همیشه فضائل اخلاقی، حد وسط در میان افراط و تفریط است نیز صحیح به نظر نمی‏رسد، هرچند غالبا چنین است، زیرا مواردی پیدا می‏کنیم که افراطی برای آن وجود ندارد; مثلا، قوه عقلیه هر چه بیشتر باشد بهتر است، و افراطی برای آن تصور نمی‏شود; و این که «جربزه‏» را افراط در قوه عقلیه گرفته‏اند صحیح نیست، زیرا «جربزه‏» از کثرت فهم و هوش ناشی نمی‏شود، بلکه نوعی کجروی و انحراف و اشتباه در مسائل به خاطر عجله در قضاوت یا مانند آن است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از نظر قدرت عقل و فکر به قدری بالا بود که از ایشان تعبیر به عقل کل می‏شود، آیا این بر خلاف فضیلت است!

درست است که عقل و هوش فراوان گاه سبب درد و رنجهایی می‏شود که افراد بی‏خبر و غافل و ناآگاه از آن آسوده‏اند ولی به هر حال جزء فضائل محسوب می‏شود.

همچنین «عدالت‏» را جزء فضائل اخلاقی شمردند و افراط و تفریط آن را «ظلم‏» و انظلام (پذیرش ظلم) می‏دانند در حالی که قبول ظلم و تن در دادن به آن هرگز افراط در عدالت نیست، و از مقوله دیگری محسوب می‏شود.

بنابراین، مساله حد وسط بودن صفات فضیلت در برابر افراط و تفریطهای صفات رذیلت گرچه در غالب موارد قابل قبول است، اما هرگز نمی‏توان آن را یک حکم عام شمرد، و آن را به عنوان یک اصل اساسی در بحثهای اخلاقی پذیرفت.

نتیجه: اصول چهارگانه‏ای که قدماء برای اخلاق شمرده‏اند و در واقع تکمیلی است‏بر آنچه فلاسفه یونان قدیم داشته‏اند، نمی‏تواند به عنوان یک الگوی جامع برای تقسیم صفات اخلاقی شمرده شود، هر چند نسبت‏به بسیاری از مسائل اخلاقی صادق است.

بازگشت‏ به اصول اخلاقی در قرآن

اکنون به بررسی اصول اخلاقی در قرآن باز می‏گردیم. می‏دانیم قرآن مجید به صورت یک کتاب کلاسیک تنظیم نشده که فصول و ابواب و مباحثی به شکل این گونه کتابها داشته باشد، بلکه مجموعه‏ای از وحی آسمانی است که به تدریج و بر حسب نیازها و ضرورتها نازل شده است، ولی می‏توان آن را با استفاده از روش تفسیر موضوعی در چنین قالبهایی ریخت.

از تقسیم‏هایی که از مجموع آیات قرآن استفاده می‏شود این است که اصول اخلاق را می‏توان در چهار بخش خلاصه کرد:

1- مسائل اخلاقی در ارتباط با خالق

2- مسائل اخلاقی در ارتباط با خلق

3- مسائل اخلاقی در ارتباط با خویشتن

4- مسائل اخلاقی در ارتباط با جهان آفرینش و طبیعت

مساله شکرگزاری (شکر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسلیم در برابر فرمان او و مانند اینها، جزء گروه اول است.

تواضع و فروتنی، ایثار و فداکاری، محبت و حسن خلق، همدردی و همدلی و مانند آن، از گروه دوم می‏باشد.

پاکسازی قلب از هرگونه ناپاکی و آلودگی، و مدارا با خویشتن در برابر تحمیل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است.

عدم اسراف و تبذیر و تخریب مواهب الهی و مانند آن، از گروه چهارم است.

همه این اصول چهارگانه، شاخه‏هایی در قرآن مجید دارد که در بحثهای موضوعی آینده در تک تک مباحث اخلاقی به آن اشاره خواهد شد.

البته این شعب چهارگانه با شعب چهارگانه‏ای که در کتاب «اسفار» فیلسوف معروف «ملاصدرا شیرازی‏» و پیروان مکتب او آمده است، متفاوت است. آنها مطابق روش معروف خود که انسان را در مسیر سعادت به مسافری تشبیه می‏کنند و مسائل خودسازی را به سیر و سلوک تعبیر می‏نمایند، برای انسان چهار سفر قائل شده‏اند:

او می‏گوید سالکان از عرفا و اولیاء الله چهار سفر دارند:

1- سفر از خلق به سوی حق (السفر من الخلق الی الحق)

2- سفر به حق در حق (السفر بالحق فی الحق)

3- سفر از حق به سوی خلق به وسیله حق (السفر من الحق الی الخلق بالحق)

4- سفر به حق در خلق (السفر بالحق فی الخلق)

ناگفته پیداست که این سفرهای اربعه یا مراحل چهارگانه خودسازی و سیر و سلوک الی الله، راه دیگری را می‏پیماید، هر چند شباهتهایی در پاره‏ای از قسمتها میان آن و شاخه‏های چهارگانه اخلاق که در سابق به آن اشاره کردیم وجود دارد.

در قرآن مجید مجموعه آیاتی وجود دارد که به نظر می‏رسد اصول کلی اخلاق در آن ترسیم شده است.

از جمله، مجموعه آیات سوره لقمان است، که از این آیه شروع می‏شود:

«ولقد آتینا لقمان الحکمة ان اشکرلله; ما به لقمان حکمت‏بخشیدیم (و به او الهام کردیم) شکر خدا را به جای آور!» (سوره لقمان، آیه‏12)

در زمینه معارف و عقائد، نخست‏سخن از شکر منعم می‏گوید، و می‏دانیم مساله شکر منعم، نخستین گام در طریق شناخت‏خداست; و به تعبیر دیگر - همان‏گونه که علمای علم عقائد و کلام تصریح کرده‏اند - انگیزه حرکت‏به سوی شناخت‏خداوند همان مساله شکر نعمت است; چرا که انسان، هنگامی که چشم باز می‏کند خود را غرق نعمتهای فراوانی می‏بیند، و بلافاصله وجدان او وی را به شناخت‏بخشنده نعمت دعوت می‏کند، و این آغاز راه برای معرفة الله است.

سپس به سراغ مساله توحید می‏رود، و با صراحت می‏گوید: «لاتشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم; چیزی را همتای خدا قرار نده که شرک ظلم عظیمی است!»

و در مرحله دیگر، سخن از معاد می‏گوید که دومین پایه مهم معارف دینی است; می‏گوید: «یابنی انها ان تک مثقال حبة من خردل فتکن فی صخرة او فی السموات او فی الارض یات بها الله; پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگی یا گوشه‏ای از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت‏برای حساب) حاضر می‏سازد! » (سوره لقمان، آیه‏16)

سپس به اصول اساسی اخلاق و حکمت عملی پرداخته و به امور زیر اشاره می‏کند:

1- مساله احترام نسبت‏به پدر و مادر، و شکرگزاری از آنها به دنبال شکر پروردگار (ووصینا الانسان بوالدیه.... ان اشکرلی ولوالدیک)

(سوره لقمان، آیه‏14)

2- اهمیت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نیایش و خضوع در برابر او (اقم الصلوة) (سوره‏لقمان، آیه‏17)

3- امر به معروف و نهی از منکر (وامر بالمعروف وانه عن المنکر) (سوره لقمان، آیه‏17)

4- صبر و شکیبایی در مقابل حوادث تلخ زندگی (واصبر علی ما اصابک) (سوره لقمان، آیه‏17)

5- حسن خلق در برابر مردم (ولاتصعر خدک للناس) (سوره لقمان، آیه‏18)

6- تواضع و فروتنی و ترک تکبر در برابر خدا و خلق (ولاتمش فی الارض مرحا ان الله لایحب کل مختال فخور) (سوره لقمان، آیه‏18)

7- میانه‏روی و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چیز) (واقصد فی مشیک واغضض من صوتک) (سوره لقمان، آیه‏19)

به این ترتیب، مشاهده می‏کنیم که قسمت عمده‏ای از فضائل اخلاقی، به عنوان حکمت لقمان در آیات منعکس است که شامل شکر و صبر و حسن خلق و تواضع و میانه‏روی و دعوت به نیکیها و مبارزه با بدیها می‏شود، که ضمن هفت آیه توضیح داده شده است. (آیه‏13 تا19)

در آیات سه گانه سوره انعام که از آیه‏151 شروع و به‏153 ختم می‏شود، ده فرمان مهم بیان شده است، که قسمت مهمی از اصول اخلاقی را در برگرفته از جمله: ترک ظلم و ستم، سبت‏به فرزندان، ایتام، عموم مردم; و رعایت عدالت در برابر هر کس، و ترک جانبداری تعصب‏آلور از نزدیکان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نیز پرهیز از زشتکاریهای ظاهر و باطن و همچنین حق‏شناسی در برابر پدر و مادر، و پرهیز از آنچه موجب تفرقه می‏شود، و نیز اجتناب از هرگونه شرک.