30 مرداد ، روز بزرگداشت علامه مجلسی

ملا محمدباقر مجلسی به «مجلسی دوم» و پدر بزرگوارش به «مجلسی اول» مشهور است و هر دو در شمار دانشمندان بزرگ شیعه می باشند. علامه مجلسی از بزرگ ترین عالمان شیعه است که خدمات گوناگون و فراوانی به جهان اسلام و مذهب تشیع کرده است. آسمونی: از جمله خدمات فرهنگی و دینی او تألیف کتاب های بسیاری در موضوعات مختلف دینی به دو زبان فارسی و عربی است. امّا در میان آثار گران سنگ ایشان، مجموعه عظیم بحارالانوار که به حق دایرة المعارف بزرگ شیعه است ـ بیش از دیگر آثار وی موجب شهرت او شده است.

نیاکان مجلسی

جد پدریِ علامه مجلسی، ملا محمد مقصود علی اصفهانی، نخستین فرد از این خاندان است که به «مجلسی» شهرت یافت و این شهرت پس از آن بر فرزندانش اطلاق شد.

بهبهانی در مرآت الاحوال جهان نما (و به پیروی از او محدث نوری در فیض قدسی) نوشته است که وی مردی صاحب کمال و با ورع بوده و در گرمی بخشیدن به مجلس ثانی نداشته «و تخلص به مجلسی می فرموده است و لهذا این سلسله به مجلسی مشهور شده اند».

جد مادریِ پدر مجلسی، کمال الدین درویش محمد نطنزی از شاگردان شهید ثانی و محقق کرکی، و یکی از چهار دانشمند جبل عاملی بود که در آغاز عهد صفوی به ایران مهاجرت کرد. او مردی زاهدپیشه بود و بیشترین همت خود را صرف گستردن احادیث شیعه کرد، تا جایی که درباره او گفته اند: او اولین کسی است که احادیث شیعه امامیه را نشر داد.

نویسنده ریاض العلماء می گوید: حافظ ابو نُعَیم اصفهانی، مولف حلیة الاولیاء، از نیاکان مجلسی بوده و به اعتقاد مجلسی مذهب تشیع داشته است.

پدر مجلسی

پدر ارجمند علامه محمدباقر مجلسی، ملا محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اول است.

او از مشاهیر علمای اصفهان در روزگار صفوی بود که در سال های نخستین قرن یازدهم زاده شد.

محمدتقی مجلسی، آثار ارجمند بسیاری از خود بر جای گذاشت که کتاب های روضة المتقین و لوامع صاحبقرانی از جمله آنهاست.

این دو کتاب شرح عربی و فارسی بر کتاب شریف مَنْ لا یَحْضرُهُ الفَقِیه می باشد.

وی شاگردان بسیاری چون آقا حسین خوانساری و ملا صالح مازندرانی را پرورد و در نهایت خود به سال 1070 ق در اصفهان درگذشت.

مجلسی در یک نگاه

ملا محمدباقر مجلسی فرزند ملا محمدتقی مجلسی، در سال 1037 ق در اصفهان زاده شد و در سال 1110 ق، در همان شهر چشم از جهان فرو بست.

او به «مجلسی دوم» و پدر بزرگوارش به «مجلسی اول» مشهور است و هر دو در شمار دانشمندان بزرگ شیعه می باشند.

علامه مجلسی از بزرگ ترین عالمان شیعه است که خدمات گوناگون و فراوانی به جهان اسلام و مذهب تشیع کرده است.

از جمله خدمات فرهنگی و دینی او تألیف کتاب های بسیاری در موضوعات مختلف دینی به دو زبان فارسی و عربی است.

امّا در میان آثار گران سنگ ایشان، مجموعه عظیم بحارالانوار که به حق دایرة المعارف بزرگ شیعه است

ـ بیش از دیگر آثار وی موجب شهرت او شده است.

گفتار شیخ حر عاملی درباره علامه مجلسی

علامه مجلسی در شاخه های گوناگون علوم و معارف، به ویژه در دانش های دینی، آگاهی و تبحر داشت.

محمد بن حسن حرّ عاملی، صاحب کتاب شریف وسائل الشیعه، در اجازه نامه ای که برای علامه مجلسی نوشته، آورده است: «او تمام همت خود را مصروف آموختن دانش حدیث و فقه، و بلکه همه شاخه های معارف، کرده و تمام نیروی عمیق فکری و اندیشه وقّادش را در به دست آوردن همه کمالات به کار گرفته است».

فیض کاشانی رحمه الله نیز در اجازه نامه اش به علامه آورده است که «او جامع علوم عقلی و نقلی است».

روح علمی

پژوهش در آثار علمی علامه مجلسی و به ویژه بحارالانوار، پرده از این حقیقت بر می دارد که علامه پیش از آن که در پایه و مایه علمی خویش، مدیون استاد دیدن و شرکت در حلقات درسی بزرگان باشد، وامدار روح جست وجوگر و پژوهنده خود بود. هرچند او استادان فاضلِ بسیاری ـ از جمله مرحوم پدرش ـ داشته، ولی اهتمام به مطالعه و پژوهش و گفت و گوی علمی و آگاهی از آخرین تحقیقات معاصران و مذاکره با علمای زمان در حل مشکلات حدیثی و یاری دادن و یاری جستن از همگنان در سلوک علمی، از او شخصیت علمی همه جانبه ای ساخته بود و انصافا اگر این گستردگی دانسته ها و روح تتبّع و کاوش و پژوهش و اهتمام خستگی ناپذیر او در فراگیری دانش نبود، از عهده تدوین و تالیف بزرگ ترین دایرة المعارف حدیثی شیعه یعنی بحارالانوار بر نمی آمد.

دانش مرد خستگی ناپذیر

علامه مجلسی از جمله دانشمندانی است که با تدوین و تحقیق و تألیف انس همیشگی داشت و هرگز شعله همت او در دانش اندوزی به خاموش نمی گرایید. آن بزرگوار تمام مدت عمر مبارک خود را صرف فعالیت های علمی نظیر تربیت شاگردان و آموختن علوم اهل بیت به آنان، و تألیف و تحقیق گذراند و حتی در خلال سفر حج یا سفرهایش به مشهدالرضا و عتبات مقدس عراق، برنامه های علمی خود را ترک نمی کرد و در دو دهه فرجامینِ عمرِ شریفش که متولی برخی از مناصب رسمیِ دینی و حکومتی بود، فعالیت های پژوهش و علمی خود را ادامه می داد.

جایگاه مجلسی در نزد عالمان دین

بسیاری از اهل تدین از مجلسی با عنوان بزرگ ترین احیاگر حدیث شیعه و از مروّجان موفق و کم مانند امامیه یاد می کنند. تعبیراتی چون یگانه روزگار، کاونده دریاهای حقایق الهی، روشن کننده مسائل پیچیده شریعت، جامع نیکی ها و فضیلت ها، عالم ربانی، خدمت گزار اخبار امامان، خاتم المحدثین، جامع معقول و منقول، کشّاف حقایق ظاهری و باطنی قرآن، و سرآمد گذشتگان و آیندگان، که در نوشته های دانشمندانی چون اردبیلی، شیخ حر عاملی، یوسف بحرانی و سید بحرالعلوم آمده، نشان از پایگاه بلند او در نزد دانشمندان علوم دینی دارد.

استادان و سلوک علمی مجلسی

از قرائن چنین بر می آید که مجلسی از ذکاوت و هوش فراوان بهره مند بوده و به مطالعه و تحصیل شیفتگی بسیار داشته است. او در اجازه نامه ای که به یکی از علمای بحرین نوشته، یکی از مشایخش را شیخ عبدالله بن جعفر عاملی، پسر عمه پدرش، نام برده و تصریح کرده است که در دوران کودکی از این شخص اجازه نامه دریافت داشته است. مولف ریاض العلماء که از شاگردان و همکاران وی در تدوین بحارالانوار بوده است می نویسد که وی دانش های عقلی را نزد آقا حسین خوانساری و دانش های نقلی را نزد پدرش فرا گرفت. اجازات علامه مجلسی از افراد بسیار اجازه روایت کتاب و حدیث گرفته بود که برخی از ایشان از مشایخ معاصر پدرش و برخی دیگر از معاصران خود او بوده اند. از این شمار می توان ملا محسن فیض کاشانی (م 1091)، ملا صالح مازندرانی (م 1080)، شیخ حُر عاملی (م 1096)، و ملا صالح طاهر قمی (1098) را نا م برد.

گفتار مجلسی درباره سلوک علمی خویش

علامه مجلسی رحمه الله در پیش درآمد بحارالانوار، مراحل تکامل درسی و سلوک علمی خود را این گونه گزارش می کند: «من در ابتدای جوانی به فراگیری همه گونه های دانش عشق می ورزیدم و شیفته به دست آوردنِ میوه های درخت دانش بودم و به فضل خدا به بوستان های علم راه یافتم و بر دانش های درست و نادرست وقوف پیدا کردم، تا آن که آستینی پربار از میوه های گوناگون و دامنی پر از گل های رنگارنگ فراهم ساختم. از هر آبشخوری جرعه ای سیراب کننده نوشیدم و از هر خرمنی خوشه ای بی نیاز کننده بر گرفتم. آن گاه به نتایج و غایات این دانش ها اندیشیدم... و سر انجام به فضل و الهام خدا دانستم که زلال دانش اگر از چشمه سار پاک وحی به دست نیاید، سیراب نمی کند و حکمتی که برخاسته از دین نباشد، گوارا نیست».

مواد و موضوعات آثار مجلسی

ماده اصلی کتاب های علامه مجلسی حدیث، و موضوع آنهاکلام، فقه، اخلاق و تاریخ است. او با تمام همت به احیای آثار از یاد رفته حدیثی پرداخت و شرح و معرفی و گسترش معارف اهل بیت علیه السلام را وجهه همت خویش ساخت و در اخذ معارف فقط به منابع حدیثی اتکا کرد. اگر از بحارالانوار ـ که دایره المعارف حدیثی شیعه است ـ بگذریم، موضوع برخی از دیگر تألیفات او در شرح حدیث می باشد. کتاب های ارزشمندی چون مرآة العقول، شرح اربعین، مَلاذ الاخبار و عین الحیوة از این قبیل است.

بحارالانوار

در میان اثار مجلسی بحارالانوار جایگاهی ویژه دارد و جاودانگی مجلسی بیشتر مرهون همین کار اوست. اگر ادعا کنیم که بحار معرّف توانایی ها، گستره و دیدگاه های علمی مجلسی است، گزاف نگفته ایم. نام کامل کتاب چنین است: بحارالانوار الجامعة لدُرَرِ اخبارِ الائمةِ الاطهار (=دریاهای نور، دربردارنده گوهرهای احادیث امامانِ پاک). این جامع بزرگ حدیثی، از بزرگ ترین و نامورترین دانشنامه های حدیثی شیعه است که به لحاظ تنوع مباحث، آن را باید از مقوله آثار دائرة المعارفی دانست. این کتاب به سبب ذکر مأخذ روایات، پژوهش های گوناگونِ کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی مولف، طبقه بندی نسبتا کاملِ موضوعی، شرح و بیان بسیاری از روایات، و نیز در بر گرفتنِ شماری از نسخه های نایاب کتاب های مولفانِ پیشین شیعه و با توجه به اعتبار علمی مجلسی، همواره مورد توجه بوده است.

انگیزه تالیف بحارالانوار

مجلسی در مقدمه بحارالانوار فلسفه نگارش بحار را بیان کرده است. نخست آن که به اعتقاد او دانش سودمند تنها از آبشخور «وحی» به دست می آید و این دانش در قرآن و احادیث خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نهفته است. دوم آن که بسیاری از نوشته های اصحاب امامیه دور از دسترس مانده یا مفقود شده است و جستن و فراهم آوردن آنها در یک جا ضروری است. سوم آن که نسبت به آینده نیز نگرانی وجود دارد و بیم آن می رود که بار دیگر این نوشته ها پراکنده و ناپدید شوند.