نحل

زنبور عسل

مفهوم کلی سوره

بيان اعتقاد به الوهيت و توحيد؛

توجه به معاد و برانگيخته شدن در رستاخيز؛

تبيين وحى قرآن به بيان الهى .

اسامی سوره

نحل، نِعم.

علت نام‌گذاری

«نحل»؛ نام نحل (زنبور عسل)، از آيات شصت‌وهشتم و شصت‌و‌نهم اين سوره گرفته شده كه دربارۀ زنبور عسل و خانه سازى و تهيه ى عسل مطالبى بيان كرده است.

«نِعم»؛ ابن‌ابي‌حاتم از قول قتاده نقل کرده است که سوره نحل سوره نعم ناميده مى شود، ابن‌الغرس هم در وجه تسميه آن گفته است: براى اينكه خداوند در اين سوره نعمتهايش را بر بندگانش شمرده است.

تعداد آيات

سوره نحل صدوبيست و هشت آيه دارد.

تعداد کلمات

سوره نحل دوهزاروهشتصدوچهل کلمه دارد. (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره های قرآن مختلف است)

تعداد حروف

سوره نحل هفت هزاروهفتصدوهفت حرف دارد. (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره های قرآن مختلف است)

اهداف و آموزه‌ها

اهداف اساسى سوره نحل عبارت اند از:

بيان اعتقاد به الوهيت و توحيد؛

توجه به معاد و برانگيخته شدن در رستاخيز؛

تبيين اين كه وحى قرآن بيان الهى است.

محتوا و موضوعات

محتواى سوره نحل را امور زير تشكيل مى دهد كه به شكل جالب و متناسبى با هم آميخته شده است:

بيش از همه بحث از نعمتهاى خداوند در اين سوره به ميان آمده و آن چنان ريزه كاري‌هاى آن تشريح گرديده كه حس شكرگزارى هر انسان آزاده اى را بيدار مى كند، و از اين راه او را به آفريننده اين‌همه نعمت و موهبت نزديك مى سازد. اين نعمتها شامل نعمتهاى مربوط به باران، نور آفتاب، انواع گياهان و ميوه ها و مواد غذايى ديگر، و حيواناتى كه خدمتگزار انسانها هستند و منافع و بركاتى كه از اين حيوانات عائد انسان مى شود و انواع وسائل زندگى و حتى نعمت فرزند و همسر، و خلاصه شامل انواع طيبات مى گردد. و درست به همين علت است كه بعضى آن را سوره النعم (نعمت‌ها) ناميده اند. ولى مشهور و معروف در نام‌گذارى اين سوره همان سوره نحل است، چرا كه ضمن برشمردن نعمتهاى گوناگون الهى اشاره اى كوتاه و پر معنى و عجيب به زنبور عسل كرده، مخصوصا روى ماده غذايى مهمى كه از آن عائد انسانها مى شود، و نشانه هاى توحيدى كه در زندگى اين حشره وجود دارد تكيه نموده است؛

بخش ديگرى از آن از دلائل توحيد و عظمت خلقت خدا، و معاد، و تهديد مشركان و مجرمان بحث مى كند؛

قسمت ديگرى از آن از احكام مختلف اسلامى همانند دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهى از فحشاء و منكر و ظلم و ستم و پيمان شكنى و همچنين دعوت به شكرگزارى از نعمتهاى او سخن مى گويد، و در همين رابطه از ابراهيم قهرمان توحيد به عنوان يك بنده شكرگزار در چند آيه نام مى برد؛

بخش ديگرى نيز از بدعتهاى مشركان سخن مى گويد و در همين رابطه، مثلهاى حسى جالبى ذكر مى كند.

بالآخره در قسمت ديگرى انسانها را از وسوسه هاى شيطان برحذر مى دارد.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

ابى‌بن‌كعب، از پيامبر گرامى روايت كرده است كه: «هر كس سوره نحل را بخواند، خداوند نعمتهايى كه در دنيا به او داده، با او حساب نخواهد كرد و اجر او به اندازه كسى است كه بميرد و وصيتى نيكو از خود به يادگار گذارد و اگر در همان روز يا شبى كه اين سوره را خوانده، بميرد، اجر او مانند كسى است كه با وصيت نيكو و پسنديده از دنيا رفته است.

محمدبن‌مسلم از امام باقر عليه‌السلام روايت كند كه: هر كس سوره نحل را در هر ماه بخواند، در دنيا زيان نبيند و هفتاد نوع بلا كه آسانترين آنها جنون و جذام و پيسى است، از او دور خواهد شد و جاى او در بهشت عدن است، كه در وسط بهشت هاى ديگر قرار دارد.

محل نزول

چهل آيه اول سوره نحل، مكى و بقيه- از «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ» تا آخر سوره مدنى است. اين نظر، از حسن و قتاده است.

ابن عباس، عطا و شعبى گويند: تمام سوره، مكى است، بجز سه آيه آخر آن- وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا تا آخر سوره- كه ميان مكه و مدينه، هنگام بازگشت پيامبر از «احد» نازل شد.

بنا بر روايتى ديگر از ابن عباس، قسمتى از اين سوره، مكى و قسمتى مدنى است.

از آغاز تا «وَ لَكُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ» مكى و از «لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِيلًا» تا «بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» مدنى است.

زمان نزول

به نظر مي‌رسد چهل آيه اول سوره نحل در بين سال‌های دهم و يازدهم بعثت در مکه نازل شده باشد و از آيه چهل به بعد در سال اول هجرت در مدينه نازل شده باشد.

فضای نزول

با توجه به اينکه سوره نحل در مکه نازل شده است و پيامبر اسلام در اين دوره در فضای مسموم تبليغات منفی و القاء شبهات مشرکان قرار داشتند خداوند متعال در اين سوره در صدد ابطال شرک مشرکان و جواب به شبهه‌های مطرح شده از سوی آنان مي‌پردازد و ضمن يادآوری به مشرکان در مورد سکونتشان در حرم الهی متذکر مي‌شود که با کفران اين نعمت مستحق عذاب الهی خواهند شد.

ترتيب در مصحف

سوره نحل در چينش كنونى قرآن، شانزدهمين سوره به شمار مى آيد.

ترتيب بر اساس نزول

سوره نحل هفتادمين سوره نازله بر اساس ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره كهف نازل شده است. (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره های قرآن مختلف است)

ارتباط با سوره قبلی

همانطورى كه سوره حجر به تهديد كفار، خاتمه يافت، سوره نحل نيز با تهديد ايشان آغاز مى شود.

ويژگي

سوره نحل جزو سور مئين (صد آيه ای ها) است ابن قتيبه می گويد سور مئين سوره هايی هستند که بعد از سور طوال آمده اند علت نامگذاری اين سوره ها به مئين نزديک بودن تعداد آيه های اين سوره ها به عدد صد می باشد. گفته شده اين سوره ها عبارتند از «بنی إسرائيل، كهف، مريم، طه، أنبياء ، حج و مؤمنون». برخی ديگر نيز سور مئين را سوره های «توبه، نحل، هود، يوسف، کهف، بنی اسرائيل، انبياء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده اند.

روايتى است كه از رسول خدا صلی الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره هاى مئين را به جاى انجيل و سوره هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره هاى مفصّل فزونى بخشيد.

در آيۀ چهل‌ونه و پنجاه اين سوره سجدۀ تلاوت وجود دارد.

در سوره هاى مكى معمولاً سخن از اصول عقايد است، اما در سوره نحل با آن كه مكى است، برخى احكام و قوانين كلى اسلام بيان شده است.