سازمان های مردم نهاد یا سمن چه هستند؟

سازمان مردم‌نهاد، در کلی‌ترین معنایش، به سازمانی اشاره می‌کند که مستقیماً بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود، اما نقش بسیار مهمی به‌عنوان واسطه بین فردْفرد مردم (اتم‌های اجتماع) و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می‌کند.

بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد غیرانتفاعی نیز هستند. بودجهٔ این سازمان‌ها ازطریق کمک‌های مردمی، سازمان‌های دولتی، توسط خود دولت یا ترکیبی از طرق مذکور تأمین می‌شود. بعضی از سازمان‌های مردم‌نهاد نیمه‌مستقل (QUANGOs) وظایف و کارهای دولتی را نیز انجام می‌دهند. برخی از این سازمان‌ها هیچ علاقه‌ای به سیاست ندارند؛ این در حالی است که برخی از آنها به‌منظور تأمین منافع اعضای خود صرفاً به لابی‌گری در دولت می‌پردازند.

از آنجا که اصطلاح «سازمان مردم‌نهاد» بسیار کلی است، بسیاری از این سازمان‌ها ترجیح می‌دهند از اصطلاح سازمان داوطلبانهٔ خصوصی (PVO) یا سازمان توسعهٔ خصوصی (PDO) استفاده کنند.

گزارش تهیه‌شده توسط سازمان ملل متحد در سال 1995 درخصوص حکومت جهانی، نشان می‌داد که در آن زمان قریب به 29٬000 سازمان مردم‌نهاد بین‌المللی وجود داشته‌است. تعداد سازمان مردم‌نهاد داخلی کشورها حتی از این رقم نیز بالاتر بوده‌است: حدود 2میلیون سازمان غیردولتی در ایالات متحدهٔ آمریکا فعالیت می‌کنند که بیشتر آنها در 30 سال گذشته تشکیل شده‌اند. روسیه نیز 4000 سازمان مردم‌نهاد دارد. در هندوستان 2 میلیون سازمان مردم‌نهاد وجود دارند. روزانه چندین مورد از این سازمان‌ها ایجاد می‌شوند. تنها در کنیا، قریب به 240 سازمان مردم‌نهاد در هر سال تأسیس می‌شود.

اگرچه انجمن‌های داوطلبانه شهروندان در سراسر تاریخ وجود داشته‌اند، سازمان‌های غیردولتی اغلب به همان منوال که امروزه، بویژه در سطح بین‌الملل دیده می‌شوند، در دو قرن اخیر توسعه یافته‌اند. یکی از اولین سازمان‌های اینچنینی، صلیب سرخ جهانی است که در سال 1863 تأسیس شد.

عبارت «سازمان‌های غیردولتی» با تأسیس سازمان ملل متحد در سال 1945 که مفاد آن در ماده 71 از فصل 10 منشور سازمان ملل آمده‌است، به وجود آمد.

برای آگاهی از نقش شورایی سازمان‌هایی که نه دولت هستند و نه کشورهای عضو سازمان به وضعیت شورایی مراجعه کنید. اولین تعریفی که از «سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی»(INGO) ارائه شده‌است مربوط می‌شود به قطعنامه 288 (10) ECOSOC به تاریخ 27 فوریه، 1950: که در آن اینچنین آمده است «هر گونه سازمان بین‌المللی که از طریق پیمان و معاهده بین‌المللی ایجاد نشده‌است». نقش اساسی سازمان‌های غیردولتی و دیگر «گروه‌های اصلی» در توسعه پایدار در ماده 27 دستور کار 21 به رسمیت شناخته شده‌است، که منجر به توافقات جدید و بازبینی شده برای روابط شورایی بین سازمان ملل و سازمان‌های مردم‌نهاد شد.

فرایند جهانی‌سازی در قرن بیستم موجب اهمیت یافتن سازمان‌های مردم‌نهاد شد. امکان حل خیلی از مشکلات داخل یک کشور وجود نداشت. معاهدات بین‌المللی و سازمان‌های بین‌المللی از قبیل سازمان تجارت جهانی بیش از حد بر منافع مؤسسات مالی بزرگ متمرکز بودند. در اقدامی برای متعادل کردن این روند، سازمان‌های غیردولتی با تأکید بر مسائل بشردوستانه، کمک به توسعه و توسعه پایدار تأسیس شدند که نمونه بارز آناجلاس اجتماعی جهان است که هر ساله در ماه ژانویه در داووس برگزار می‌شود و رقیب اجلاس اقتصادی جهان محسوب می‌شود. پنجمین اجلاس اجتماعی جهان در پورتو آلگر برزیل برگزار شد و نمایندگان بیش از 1000 سازمان غیردولتی در آن شرکت کردند...

نظارت و کنترل بر سازمان‌های مردم‌نهاد

کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل در گزارشی که در مارس 2000 در خصوص اولویتهای اصلاحات سازمان ملل ارائه کرد، از مداخله در کمک‌های بشردوستانه بین‌المللی حمایت کرد و اعلام کرد که جامعه بین‌الملل 'حق محافظت' از مردم جهان را در برابر قوم کشی، کشتار جمعی و دیگر جنایات ضد بشری دارا می‌باشد. به دنبال آن گزارش، دولت کانادا پروژه مسئولیت محافظت را به راه انداخت و کلیات مداخله در کمک‌های بشردوستانه را ترسیم کرد. دکترین R2P موارد استفاده وسیعی دارد که از میان جنجال برانگیزترین آنها می‌توان به استفاده دولت کانادا از R2P برای توجیه دخالت در کودتا و حمایت از آن در هائیتی اشاره کرد.

چندین سال پس از R2P، جنبش فدرالیست جهانی مسئولیت حمایت و دخالت در جامعه مدنی را عملی کرد. جنبش فدرالیست جهانی سازمانی است که از «ایجاد ساختارهای دموکراتیک جهانی که پاسخگوی مردم جهان باشد» حمایت می‌کند و «خواستار تقسیم قدرت بین‌المللی بین چند نهاد و سازمان مستقل است». هدف پروژه مذکور که در آن جنبش فدرالیست جهانی و دولت کانادا تشریک مساعی داشتند، آن است که اصولی را که در پروژه R2P اصلی تبیین شده‌است در مورد سازمان‌های مردم‌نهاد به‌کار بندد.

ناظر سازمان غیردولتی یک سایت محافظه کار طرفدار اسرائیل است که هدف ترویج و تشویق «NGOهایی که درمورد درگیری اعراب و اسرائیل مقید به بررسی و مباحثه انتقادی و پاسخگویی در برابر حقوق بشر هستند» را دنبال می‌کند. این سازمان با استناد به اینکه آکسفام و فورد فونداسیون بیش از اندازه ضد اسرائیلی هستند، مبارزاتی را بر ضد آنها ترتیب داده‌است که منجر به عذرخواهی رسمی از جانب و تغییرات عملی در آنها شده‌است.

دیده‌بان سازمان غیردولتی یکی از پروژه‌های مؤسسهٔ تجاری آمریکا است که بر سازمان‌های مردم‌نهاد نظارت دارد. این پروژه عمدتاً تحلیلی منفی از سازمان‌های مردم‌نهاد محسوب می‌شود که معمولاً چنین تلقی می‌شود که در مسیر ترقی و رو به رشد در طیف سیاسی قرار دارند.

سازمان‌های مردم‌نهاد هندی پورتال بیش از 2000 سازمان مردم‌نهاد است که با بخش اشتراکی در هندوستان کار می‌کند. این پورتال درمورد اینکه چگونه بخش اشتراکی از سازمان‌های مردم‌نهاد به نفع برنامه‌های خود استفاده می‌کند، شناخت و رهنمودهایی به‌دست می‌دهد.

در سالهای اخیر، مؤسسات بزرگ زیادی به منظور جلوگیری از برخی فعالیتهای خاص سازمان‌های مردم‌نهاد بر ضد رسوم و عملکرد شرکت‌ها و مؤسسات به تقویت واحدها و بخش‌های مختلف خود پرداخته‌اند. همان‌طور که منطق حکم می‌کند اگر مؤسسات و شرکتها با سازمان‌های مردم‌نهاد کار کنند، سازمان‌های مردم‌نهاد بر ضد مؤسسات و شرکتها فعالیت نخواهند کرد.

وضعیت قانونی

بر اساس قوانین بین‌المللی سازمان‌های مردم‌نهاد مانند دولتها اشخاص حقوقی نیستند. البته صلیب سرخ جهانی مستثنای از این قاعده‌است و به موجب قوانین بین‌المللی شخص حقوقی تلقی می‌شود؛ چرا که این سازمان بر اساس کنوانسیون ژنو تشکیل شده‌است.

منتقدان زیادی چنین اظهار نظر کرده‌اند که هر چند سازمان‌های مردم‌نهاد قصد و نیت خوبی داشته‌اند، اما نتایجی که آنها به دست می‌دهند مخرب و ضد حکومتی است. آنها در مقام انتقاد می‌گویند امپریالیسم و سازمان‌های مردم‌نهاد ارتباط وثیق و نزدیکی با یکدیگر دارند. من‌باب مثال، انجمن استعمارگری آمریکا یکی از اولین سازمان‌های مردم‌نهاد اولیه بوده‌است. نمونه‌های بارز دیگری را می‌توان نام برد؛ از قبیل مبلغان مذهبی مسیحی در سراسر قاره آمریکا، آسیا و آفریقا که در دوران استعمارگری فعال بوبند. این سخن نیز گفته شده‌است که سازمان‌های غیرمردم‌نهادی از این دست، قصد و نیت خوبی داشته‌اند، اما نتایج و ماحصل کار آنها امپریالیستی از آب درآمده‌است.

در ایران به آن سازمان مَردُم‌نَهاد (به اختصار: سَمَن) یا تشکل غیردولتی می‌گویند که به نظر می‌رسد باتوجه به بافت حکومت در ایران، که «دولت» بخشی از قوای حاکم می‌باشد، بهتر است از معادل سازمان غیرحکومتی استفاده شود.

سازمان‌های مردم‌نهاد، اساساً با تأکید بر 3 اصل داوطلبانه، غیرانتفاعی و غیرسیاسی تشکیل و تأسیس می‌شوند. بودجهٔ سازمان‌های مردم‌نهاد از راه‌های ذیل تأمین می‌گردد:

• کمک و هدایای مردمی

• وقف و حبس

• کمک‌های مالی از سازمان‌های دولتی و غیردولتی

• کمک‌های مالی از سازمانهای بین‌المللی (با رعایت مقررات مربوطه)

• وجوه حاصل از فعالیت‌های سازمان و انجام پروژه در چارچوب اهداف و اساسنامه و آیین‌نامهٔ سازمان

• حق عضویت در سازمان

بدیهی است هر مؤسسه یا بنیاد غیردولتی با توجه به نیاز اعضای خود، موضوع فعالیت مشخصی را پی می‌گیرد؛ موضوعاتی مانند: دین، آموزش، بهداشت، محیط زیست، اشتغال، فرهنگ، هنر، جوانان، کودکان، زنان، سالمندان و یا موضوعات تخصصی و علمی.

به عقیدهٔ بعضی از صاحب‌نظران، تشکل‌های مردم‌نهاد به چندین دلیل ممکن است شکل بگیرند که مهم‌ترین آنها:

• اهداف انسان‌دوستانه

• احساس نیاز یا تجربهٔ شخصی در برخورد با معضلات اجتماعی

• دستورها و سفارش‌های بزرگان در نیکوکاری و حرکت‌های انسان‌دوستانه

• خودجوشی و نیاز طبیعی
• اهداف مشترک اعضا
• قانونمندی
• برنامه و فعالیت مدون
• مشارکت و جلب مشارکت (عضوپذیری)
• استقلال

تعریف سازمان مردم نهاد در "آئین‌نامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمانهای غیردولتی"(تصویب نامه شماره27862/ت31281هـ 8/5/84 هیأت وزیران): «سازمان غیردولتی به تشکلهایی اطلاق می‌شود که توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیرحکومتی به صورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوطه تأسیس شده و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی می باشد. موضوع فعالیت سازمان مشتمل بریکی ازموارد علمی ، فرهنگی ، اجتماعی ، ورزشی ، هنری ، نیکوکاری وامورخیریه ، بشردوستانه ، امورزنان ، آسیب دیدگان اجتماعی ، حمایتی ، بهداشت و درمان ، توانبخشی ، محیط زیست ، عمران وآبادانی و نظایرآن ، یا مجموعه ای ازآنها می باشد.

سابقهٔ تشکل‌های مردم‌نهاد در ایران

مساجد، تکایا، هیئت‌های مذهبی و قهوه‌خانه‌ها را نهادهای غیردولتی سنتی قدیمی می‌دانند وپس ازآن صندوق‌های قرض الحسنه، خیریه‌ها، انجمن‌های اسلامی وحتی دوره‌های فارغ‌التحصیلی در دوران بعدتر و سپس اتحادیه‌ها، اصناف و نظام‌های صنفی ومهندسی و غیره، شکل‌های جدیدتر نهادهای مدنی هستند که البته رفته‌رفته بایستی از دست مدیران نیمه‌دولتی خارج شوند.

تشکل‌ها و قوانین مربوطه

آیین‌نامهٔ تأسیس و فعالیت سازمان‌های غیردولتی مورخهٔ 1384/3/29 در آخرین روزهای دولت سید محمد خاتمی، بنا به پیشنهاد مورخهٔ 1383/5/8 وزارت اطلاعات و به استناد اصل 138 قانون اساسی تصویب و اجرایی شد. عناوینی چون «جمعیت»، «انجمن»، «کانون»، «مرکز»، «گروه»، «مجمع»، «خانه»، «مؤسسه» می‌توانند به‌جای واژهٔ «سازمان» و تشکل‌های غیردولتی به‌کار گرفته شوند.

تشکل‌ها می‌توانند با موضوع فعالیت و اهداف مشترک با رعایت آیین‌نامه مذکوربه صورت شبکه درآیند و یا به عضویت سازمان‌های بین‌المللی درآیند.

شبکه‌ها یا حتی تشکل‌های فعال در راستای تحقق خواسته‌های مشروع اعضای خود- بسته به اعتباروصلاحیت خودوگسترش فعالیت و تعامل آنها با دیگرتشکلها (کار جمعی تشکلها) - قابلیت‌های قانونی بسیار دارند؛ از انتشار نشریه و برگزاری تجمع و گردهمایی تا تصمیم سازی و مشارکت در تصمیم گیری‌های دولتی وحتی اعطای طرح و لوایح به دولت یا مجلس و حتی تقاضای اصلاح در قوانین موضوعه کشور.

نهادهای عمومی غیردولتی

در قوانین ایران نهاد عمومی غیردولتی نباید با سازمان مردم نهاد و یا سازمان غیر دولتی یا سازمان غیر حکومتی (NGO)اشتباه شود.

قانون فهرست نهادها و مؤسسات عمومی غیر دولتی این نهادها را تعریف نموده است که عبارتند از:

• شهرداریها و شرکتهای تابعه آنان مادام که بیش از 50 درصد سهام و سرمایه آنان متعلق به شهرداریها باشد

• بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی

• هلال احمر

• کمیته امداد امام

• بنیاد شهید انقلاب اسلامی

• بنیاد مسکن انقلاب اسلامی

• کمیته ملی المپیک ایران

• بنیاد 15 خرداد

• سازمان تبلیغات اسلامی

• سازمان تأمین اجتماعی