سوررئالیسم در سینما

فیلم های سوررئالیستی ترکیب واقعیت و خیال هستند.

شنبه ۲۲ دی ۱۴۰۳
سید حسام فروزان

سوررئالیسم در سینما
حسام فروزان
در ادامه سلسله مباحث مبانی سینما به سوررئالیسم در سینما می‌پردازیم.
سوررئالیسم یا فراواقع‌گرایی به ایده‌ها و مفاهیمی اشاره دارد که ورای واقعیت معمول هستند و بیشتر به رویاها، ناخودآگاه و تخیل انسان می‌پردازند.به‌عنوان یکی از جنبش‌های هنری قرن بیستم، تأثیری عمیق بر هنرها، از جمله سینما گذاشته است. این جنبش که در دهه 1920 به‌عنوان شاخه‌ای از دادائیسم ظهور کرد، با هدف به چالش کشیدن منطق، عقلانیت و هنجارهای اجتماعی، در تلاش بود تا ناخودآگاه را به سطح خودآگاه بیاورد. سینما، با توانایی‌اش در ترکیب تصاویر، صداها و داستان‌ها، به یکی از مناسب‌ترین رسانه‌ها برای بیان ایده‌های سوررئالیستی تبدیل شد.
ویژگی‌های سوررئالیسم در سینما
1. توجه به ناخودآگاه: فیلم‌های سوررئالیستی معمولاً به رویاها، توهمات و ناخودآگاه می‌پردازند. این فیلم‌ها از روایت‌های خطی فاصله می‌گیرند و بر احساسات و تصاویر تأثیرگذار تمرکز می‌کنند.
o مثال: فیلم "سگ آندلسی" (Un Chien Andalou) ساخته لوئیس بونوئل و سالوادور دالی که تصاویر نمادین و گاه بی‌ارتباط را برای تحریک ناخودآگاه مخاطب ارائه می‌کند.
o مثال دیگر: "چهره یک شاعر" (The Seashell and the Clergyman) ساخته ژرمن دولاک، که بسیاری آن را نخستین فیلم سوررئالیستی می‌دانند.

2. ترکیب واقعیت و خیال: فیلم‌های سوررئالیستی معمولاً مرز بین واقعیت و خیال را محو می‌کنند و به بیننده‌ها تجربه‌ای مبهم از حقیقت ارائه می‌دهند.
o مثال: در "جذابیت پنهان بورژوازی" (The Discreet Charm of the Bourgeoisie) ساخته بونوئل، رویدادهای روزمره به‌طور ناگهانی به صحنه‌های خیالی و غیرمنطقی تبدیل می‌شوند.
o مثال دیگر: "آینه" (The Mirror) اثر آندری تارکوفسکی که با روایت‌های پراکنده، تجربه‌ای سوررئالیستی خلق می‌کند.

3. استفاده از نمادگرایی: سوررئالیسم در سینما از نمادهای غیرمعمول برای انتقال مفاهیمی فراتر از آنچه به‌طور مستقیم دیده می‌شود، بهره می‌برد.
o مثال: چشم بریده شده در "سگ آندلسی" نمادی از چالش با دیدگاه‌های سنتی است.
o مثال دیگر: استفاده از ساعت‌های ذوب‌شده در آثار سالوادور دالی و تأثیر آن بر صحنه‌های نمادین در فیلم "آندلسی."

4. ساختارشکنی روایی: فیلم‌های سوررئالیستی اغلب روایت‌های مرسوم را کنار می‌گذارند و به جای آن از توالی آزاد تصاویر و صحنه‌ها استفاده می‌کنند.
o مثال: فیلم "سرزمین بی‌نان" (Land Without Bread) ساخته بونوئل که به شکلی مستندگونه، اما با زبانی کنایی و سوررئالیستی ساخته شده است.
o مثال دیگر: فیلم "کله‌پاک‌کن" (Eraserhead) ساخته دیوید لینچ که با روایت‌های غیرمرسوم خود، فضای وهم‌انگیزی را ایجاد می‌کند.

کارگردانان برجسته سوررئالیسم در سینما
1. لوئیس بونوئل: او یکی از پیشگامان سینمای سوررئالیستی بود و فیلم‌هایی چون "سگ آندلسی" و "عصر طلایی" (L’Age d’Or) را ساخت که همچنان نمونه‌های شاخص این سبک محسوب می‌شوند.
o اثر برجسته دیگر: "فراموش‌شدگان" (Los Olvidados) که ترکیبی از واقع‌گرایی و عناصر سوررئالیستی است.

2. سالوادور دالی: دالی به‌عنوان نقاش و هنرمند سوررئالیست، در فیلم "سگ آندلسی" با بونوئل همکاری کرد و تأثیر شگرفی بر تصاویر این فیلم گذاشت.

o اثر دیگر: همکاری با آلفرد هیچکاک در طراحی صحنه‌های رؤیاگونه فیلم "طلسم‌شده" (Spellbound).
3. دیوید لینچ: اگرچه او به‌طور مستقیم به جنبش سوررئالیسم مرتبط نیست، اما بسیاری از آثارش، از جمله "کله‌پاک‌کن" (Eraserhead) و "بزرگراه گمشده" (Lost Highway)، دارای عناصر سوررئالیستی هستند.
o اثر دیگر: سریال "توئین پیکس" (Twin Peaks) که با صحنه‌های رؤیاگونه و پیچیده‌اش شناخته می‌شود.

4. ژان کوکتو: فیلم‌هایی مانند "خون یک شاعر" (The Blood of a Poet) نمایانگر استفاده شاعرانه و سوررئالیستی از تصاویر سینمایی هستند.
o اثر دیگر: "اورفئوس" (Orpheus) که عناصر اسطوره و سوررئالیسم را در هم می‌آمیزد.
تأثیر سوررئالیسم بر سینمای معاصر
سوررئالیسم همچنان به‌عنوان منبع الهام برای بسیاری از کارگردانان معاصر مطرح است. آثار فیلم‌سازانی مانند گیلرمو دل تورو، چارلی کافمن و یورگوس لانتیموس نشان می‌دهد که این جنبش هنوز زنده است و در شکل‌های جدیدی به حیات خود ادامه می‌دهد.
فیلم "شکل آب" (The Shape of Water) اثر گیلرمو دل تورو که فضای جادویی و نمادگرایانه‌اش به سبک سوررئالیسم نزدیک است.
مثال دیگر می‌تواند فیلم "جان مالکوویچ بودن" (Being John Malkovich) اثر چارلی کافمن باشد که با ایده‌های غیرعادی و روایتی پیچیده ساخته شده است.
سوررئالیسم در سینما، با ترکیب واقعیت و خیال، خلق تصاویر نمادین و غریب، و به چالش کشیدن ساختارهای مرسوم روایت، توانسته است یکی از تأثیرگذارترین جنبش‌های هنری در تاریخ سینما باشد.

این جنبش نه‌تنها در دوران خود، بلکه در آثار سینمایی معاصر نیز حضوری پررنگ دارد و به‌عنوان ابزاری برای کشف ابعاد ناشناخته‌ی ذهن انسان و جهان اطراف او عمل می‌کند. با توجه به گستره‌ی امکانات بصری و روایتی سینما، سوررئالیسم همچنان یکی از جذاب‌ترین و الهام‌بخش‌ترین سبک‌ها برای هنرمندان و تماشاگران باقی مانده است.
در پایان ده فیلم مهم سورئالیستی تاریخ سینما را ذکر می‌کنیم تا اگر علاقمند هستید به تماشای آنها بنشینید.

فیلم‌های برجسته سوررئالیستی در تاریخ سینما
1. "سگ آندلسی" (Un Chien Andalou): ساخته لوئیس بونوئل و سالوادور دالی (1929) که با تصاویر شوکه‌کننده و نمادین خود به یکی از نمادهای سوررئالیسم در سینما تبدیل شد.
2. "عصر طلایی" (L’Age d’Or): ساخته لوئیس بونوئل (1930) که با طنز و تصاویر غیرمعمول، انتقاد از ارزش‌های اجتماعی را به تصویر می‌کشد.
3. "خون شاعر" (The Blood of a Poet): ساخته ژان کوکتو (1932) که کاوشی شاعرانه در ناخودآگاه و تخیل هنرمند است.
4. "کله‌پاک‌کن" (Eraserhead): ساخته دیوید لینچ (1977) که با فضاسازی وهم‌آلود و روایت غیرمعمول، از برجسته‌ترین آثار سوررئالیستی سینمای مدرن است.
5. "جذابیت پنهان بورژوازی" (The Discreet Charm of the Bourgeoisie): ساخته لوئیس بونوئل (1972) که مرزهای بین واقعیت و رؤیا را محو می‌کند.
6. "آینه" (The Mirror): ساخته آندری تارکوفسکی (1975) که با ترکیب خاطرات، رؤیاها و واقعیت، تجربه‌ای شاعرانه و سوررئالیستی ارائه می‌دهد.
7. "طلسم‌شده" (Spellbound): ساخته آلفرد هیچکاک (1945) که صحنه‌های رؤیاگونه‌اش با همکاری سالوادور دالی طراحی شده است.
8. "بالهای اشتیاق" (Wings of Desire): ساخته ویم وندرس (1987) که با تصاویر شاعرانه و مفهوم عمیق انسانی، عناصری از سوررئالیسم را در خود دارد.
9. "برزیل" (Brazil): ساخته تری گیلیام (1985) که با ترکیب طنز تلخ و تصاویر عجیب، نقدی سوررئالیستی بر بوروکراسی ارائه می‌کند.
10. "بزرگراه گمشده" (Lost Highway): ساخته دیوید لینچ (1997) که با روایت پیچیده و تصاویر غیرعادی، نمونه‌ای مدرن از سینمای سوررئالیستی است.