نماز همانند عبادات دیگر علاوه بر آداب ظاهری که مربوط به حیطه شریعت است، دارای اسرار باطنی است که مربوط به حیطه طریقت و حقیقت و معرفت است. نماز یک معجون سه‌لایه است و کامل‌ترین نماز آن است که علاوه بر رعایت احکام شریعت، لایه‌های باطنی را نیز دارا باشد. نماز همانند دیگر عبادات، اسرار نهفته بسیاری دارد که گاهی در مجموعه ارکان، اعمال و اذکار مطرح است و ‌گاهی در هر کدام از آنها به طور مستقل وجود دارد. با توجه به اهمیت نماز توجه به اسرار آن نیز میتواند قابل توجه باشد.

سر نماز در دوری از گناهان

توجه به اسرار نماز نیز میتواند بر آثار تربیتی نماز اثر بگذارد و ما را بیشتر متوجه این فریضه خاص در شریعت نماید.

برخی از اسرار نماز، آثاری است که با خواندن و اقامه نماز در وجود ما ایجاد میشود. چنانکه درباره نماز از رسول گرامی خدا نقل شده است که فرمودند: «هیچ نمازی نیست مگر آن که در وقت نماز فرشته ای به مردم می گوید ای مردم برخیزید آن آتش هایی که با دست خود بر پشت خود روشن کرده اید با نماز خاموش کنید.»

بسیاری از کارهای ماست که به صورت آتش بر دوش، انباشته است و ما احساس نمی کنیم. معلوم می شود اگر کسی نماز خواند نه تنها گرفتار گناهانی بعد از نماز نمی شود بلکه آتش هایی را نیز که قبلا روشن کرده است خاموش می کند و می شود نور.

نماز یک نهر روان و یک چشمه کوثر است، هم آتش های گذشته را خاموش می کند و هم نمی گذارد انسان بعدا گرفتار آتش شود، هم جلوی بدی ها را می گیرد و هم آن بدی های گذشته را از بین می برد. این خاصیت نماز است که در قرآن کریم بدان اشاره شده است: «ان الصلوة تنهی عن الفحشاء والمنکر و لذکرالله اکبر والله یعلم ما تصنعون.» (عنکبوت: 45)

سر نماز در قبولی عبادات

نماز آنچنان اهمیتی دارد که در برخی روایات شرط قبولی سایر عبادات گفته شده است. بیانی از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: اول چیزی که از انسان سؤال می کنند نماز است، اگر نماز قبول شد سایر اعمال هم قبول است.» نماز و نمازگزار را قرآن کریم به خوبی معرفی فرموده است. نمازگزار کسی است که مسائل مالی به عهده او نیست، طمع در درون او نیست. نمازگزاران از رذایل محفوظ اند. نماز مسئله‌ای است که انسان را از رذایل محفوظ و تطهیر می‌کند. بنابراین تطهیر انسان از همین نماز خواهد بود، زیرا نماز بسیاری از فضایل را برای انسان تحصیل، و بسیاری از رذایل را برطرف می‌کند.

باز امام ششم فرمود: «انسان وقتی نماز را در اول وقت خواند، این نماز به صورت یک امر تابان جلوه می کند و می گوید: تو مرا حفظ کردی خدا تو را حفظ کند. و اگر کسی نماز را نخواند و یا در وقت نخواند، به صورت یک چهره تاریک در می آید و می گوید: تو مرا ضایع کردی خدا تو را ضایع کند.»

سر نماز در طهارت

بهترین فرصت در حالات نماز همان حال سجده است که رسول الله (ص) فرمودند انسان هر چه به خاک نزدیک می شود به خدا نزدیک تر می شود: «نزديكترين حالِ بنده به خدا، حالى است كه در سجده است.» امیرالمؤمنین (ع) در نهج البلاغه از رسول الله نقل فرموده است که حضرت فرمود: من در تعجبم از کسی که چشمه ای بر در منزل اوست و شبانه روز پنج بار در آن چشمه شست و شو می کند مع ذلک آلوده است.

قهرا اگر ما از نماز این طهارت را در خود احساس نکردیم باید بپذیریم که آن نماز واقعی را نخوانده ایم. ممکن است نمازمان صحیح باشد، لکن مقبول نیست، زیرا آن نمازی مقبول است که روح انسان را تطهیر کند و با انسان سخن گوید و او را مژده دهد.

سر نماز در حضور قلب

فرمود «هیچ عبدی نیست که در قلب او رغبت به خدا و ترس از خدا قرار بگیرد، مگر آن که بهشت برای او واجب شود.» وقتی که نماز می‌خوانید با قلب متوجه خداوند سبحان باشید. قلب را انسان وقتی در نماز می تواند مهار کند که چشم و گوش را بیرون نماز مهار کرده باشد. اگر در بیرون نماز و در حالت عادی چشم انسان و گوش وی، رها بود، آن خاطرات ذخیره شده در هنگام نماز مزاحم انسان می شود. ولی اگر در بیرون نماز، چشم و گوشش را حفظ کرد، در نماز دشمن درونی هجوم نمی آورد. مهم آن است که انسان در بیرون نماز، خود را حفظ کند.

سپس فرمود: «شما اگر با قلبتان متوجه خدای سبحان باشید، او چندین پاداش به شما مرحمت می کند، گذشته از اقبال الهی و گذشته از بهشت، خداوند متعال دل های دیگران را متوجه شما می کند و شما محبوب دل های مردم می شوید.» چه ذخیره ای بالاتر از این که دل های مؤمنین به طرف انسان متوجه باشد . در مشکلات، مؤمینن یار انسان اند . دعای مؤمن نسبت به انسان مؤثر است . فرمود: خدا قلب های دیگران را متوجه شما می کند . مگر نه آن است که انسان می خواهد محبوب مؤمنین باشد و مؤمنین او را بخواهند و به او علاقه مند باشند، مشکل او را حل کنند، برای او دعا کنند، طلب آمرزش کنند . چه وقت انسان محبوب دل های اهل ایمان می شود؟ چه وقت مؤمنین انسان را می خواهند و می طلبند؟ وقتی که انسان قلبش را متوجه خدا کند، مخصوصا در حالت نماز .

سر وقت نماز

لازم به ذکر است که هر یک از نمازها و اوقاتشان مزیتی دارند. در بین نمازها، نماز ظهر خصوصیتی دیگر دارد که فرمودند: وقتی آفتاب از دایره نصف النهار زایل شد و ظهر فرا رسید نگذارید نماز ظهر شما به تاخیر افتد. هنگام زوال ظهر درهای رحمت باز است و از خدای سبحان رحمتی را مسئلت کنید.

هنگام زوال ظهر درهای آسمان رحمت باز است، لذا یکی از اسرار جنگ در اسلام این است که جنگ مستحب است از ظهر به بعد شروع شود و قبل از ظهر مکروه است. مگر اینکه دشمن حمله کند، در این صورت در تمام اوقات انسان می تواند حمله او را پاسخ دهد.

سر نماز در حرکت از طبیعت به فطرت

در سوره معارج درباره اسرار نماز می فرماید: انسان در برابر شداید جزع می کند و اگر خیری به او رسید سعی می کند انحصارطلب باشد و به دیگران ندهد. این طبع انسان است و نه فطرت انسان. فطرت انسان بر توحید است. طبیعت انسان بر رجس و رجز و آلودگی است. آنچه را فطرت است انبیا احیا میکنند. اگر رنج و شری به او برسد جزع و بی تابی میکند، صبر را از دست میدهد و اگر خیری به او برسد سعی میکند که به دیگران نرساند. اما نمازگزاران طبیعت را کوبیدند و فطرت را احیا کردند. خاصیت نماز احیای فطرت است. نمازگزار کسی است که سرکشی طبیعت را رام کند، نمازگزار در شداید جزع نمیکند، و اگر خیری به او رسید منع نمیکند و به دیگران میرساند. نمازگزار را خداوند متعال در این سوره معرفی کرد، و در حقیقت اسرار نماز را بیان کرد و خاصیت نماز را تشریح فرمود.

س اگر خداوند در قرآن ملائکه را مکرم می‏داند و می‏فرماید «بل عباد مکرمون‏»، (انبیاء: ‏۲۷) و در روایات فرمود نمازگزاران در بهشت مکرم ‏اند، برای آن است که نمازگزار خوی فرشتگی پیدا کرده است، هرچه فرشتگان دارند او دارد. خدا فرشته را به اوصافی معرفی می‏کند، سپس به ما می‏فرماید آن اوصاف را شما هم تحصیل کنید. در سوره انبیاء فرمود: فرشتگان کسانی ‏اند که: «لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون‏». (انبیاء: ‏۲۷) فرشتگان هرگز جلو نمی‏ افتند و تابع امر خدا هستند، سعی می‏کنند برابر دستور خدا کار انجام دهند. آن گاه در سوره حجرات به مؤمنین می‏فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لاتقدموا بین یدی الله و رسوله‏». (حجرات: 1) مؤمنین! شما جلو نیفتید، تابع دستور حق باشید، یعنی همانند فرشته باشید، فرشتگان تابع‏ اند، شما هم تابع باشید تا خوی فرشتگی در شما ایجاد شود، خود فرشته بشوید.