مستند سازی امروز( قسمت دوم)

فیلم مستند به منظور ضبط جنبه هایی از واقعیت ساخته می شود.

۲۸ دی ۱۴۰۲
محمد حسین صفری

امروزه انجمن ها و صنوف بجای حمایت از مستندسازان اساسا درگیر تامین هزینه های انجمن ها از جیب خود مستندسازان هستند آنها باید حق عضویت بپردازند صرفا در مقابل گرفتن یک کارت صنفی و دیگر هیچ.

سیاست بر این است که آثار تولیدی به شهرستان ها برود و گستره ای از فرهنگ بومی و اقوام را در بر بگیرد به نوعی عدالتی در تولید ایجاد شود اما به نظر می رسد این سیاست تنها در حد شعار بوده باشد. پرداخت به شهرستان ها یا هنرمندان بومی و فرهنگ اقوام در همه ی مقاطع تاریخی، همواره با حساسیت هایی روبرو بوده و هست. سختی ها و مرارت ها و محدودیت های مربوط به خودش را به دنبال دارد، تولیدات بومی عموما از هر حیثی ارزشمند هستند اگر کارشناسانه، با تحقیق و پژوهش و دانش کافی همراه بوده باشد.

برنامه سازان ، هنرمندان و مستندسازان دانش کافی در مورد فرهنگ اقوام و یا تاریخچه ی آن را داشته باشند تا با غفلت های جزئی و درک اشتباه و سطحی از مسائل فرهنگی، موجب تخریب یک فرهنگ بومی یا آیین ها و سنت های اقوام در گستره ی فرهنگی کشور نبوده باشند.

در حال حاضر تولیدات در حوزه ی طبیعت ایران یا محیط زیست و حیات وحش ایران بسیار محدود و کم است آثار یا مجموعه هایی هم که تولید می شوند بیشتر با رویکرد گردشگری بوده و از جهاتی به دانش محیط زیستی و یا حتی طبیعت ایران آسیب وارد می کنند، متاسفانه در سال های اخیر مجموعه هایی با رویکرد گردشگری تولید و پخش شده اند که در برخورد با موضوع و یا طراحی موضوع، نااگاهانه عمل کرده و همچنان حمایت می شوند تا فصل های بعدی این مجموعه ها با همان رویکرد گردشگری تولید شوند.

آثار کم محتوا و کم ارزشی که متاسفانه در اصطلاح، فرم و قالب مستند را با خود یدک می کشند اما هیچ یک از عناصر مستند را در فرم، رویکرد و محتوای خود نداشته و بیشتری گزارش هایی می نمایند بسیار سحطی.
در آیین نامه ی کنوانسیون حمایت جهانی از طبیعت و محیط زیست، بندهایی وجود دارد مبنی بر اینکه در هر کشوری، مکان هایی برای مطالعات و تحقیقات زیست محیطی وجود دارند که نبایستی به عموم مردم معرفی شوند این مکان ها بایستی صرفا برای مطالعات زیست محیطی حفظ و نگهداری شوند تا بکر و دست نخورده باقی بمانند اما در آثار تولیدی شتاب زده که با رویکرد گردشگری پخش می شوند این موضوع کاملا مورد غفلت قرار گرفته و با توجیه معرفی جاذبه های طبیعی، همه جا به صورت گزارشی، ابتدایی با محتوای بسیار سطحی و تکرار شونده و حتی در برخی موارد متناقض با شعارها و اهداف برنامه، به مخاطبان معرفی شده و از آنان درخواست می شود تا در تعطیلات از شهرها خارج شده با شکل و شمایلی آفرودی و گردشگرانه به این مکان ها بروند و جاذبه های طبیعی را از نزدیک ببینند.

رویکرد و تولید برنامه هایی از این دست در حوزه ی مستند و ساخت گزارش های با همین منوال، برای مخاطب هوشمند و آگاه امروز بسیار آزاردهنده است به ویژه برای کسانی که در این حوزه مطالعات علمی دارند. در حوزه های دیگر برنامه سازی نیز اشکالاتی از این دست فراوان است که مجال طرح آن در این مطلب فراهم نیست.

در بسیاری موارد، از منظر تحلیل محتوا، برخورد و رویکرد برنامه سازان با گویش ها، آیین ها، رسوم و فرهنگ اقوام دچار اشکالات و نکات قابل تامل فراوانی است که با توجیه طنز و سرگرمی نادیده گرفته می شوند.
از آنجایی که این آثار در شهرستان ها تولید می شوند و در آنها از بازیگران و عوامل محلی در نقش های حاشیه ای و دست چندم بهره گرفته می شود به همین دلیل هنرمندان شهرستان نیز در مقابل این موارد، موضع خاصی از خود بروز نمی دهند تا بتوانند مقابل دوربین حضور پیدا کنند البته که این موضوعات نیاز به مطالعات و تحلیل روانکاوانه و برخوردهای جدی دارد.

آنچه که نمی توان نادیده گرفت این است که در دراز مدت آسیب های غیر قابل جبرانی به فرهنگ و تمام عناصر بومی اقوام و حتی ساختارهای برنامه سازی وارد می شود دو مولفه طبیعت و اقوام در آثار تولیدی بخصوص تولیدات مستند نیاز به بازنگری جدی از سوی کارشناسان، هنرمندان و مدیران دارد.
موضوع بسیار مهم دیگری که قابل تامل است این است که ادعا می شود در جشنواره ها به شهرستان ها و فرهنگ اقوام توجه خاصی شده است، این ادعا شاید در آمار درست بوده باشد اما آیا در محتوای آثار تولیدی هم می توان همه ی موارد را به درستی و مثبت تلقی کرد؟
چه تعداد فیلمساز جوان داریم که در حوزه ی فرهنگ عامه، فرهنگ بومی، اقوام و اساطیر تحقیق، مطالعه و پژوهش کرده باشند؟
چه تعداد از مدیران ما در این حوزه مشغول مطالعه بوده اند؟
عموما همه چیز در سطح می ماند و اگر از منظر تحلیل محتوا به این آثار ورود کنیم با اشکالات عمده ای روبرو می شویم که بیشتر تخریبگر هستند تا سازنده و تقویت کننده.