18 می؛ روز جهانی موزه و میراث فرهنگی

از راه های شناخت اقوام گذشته و آشنایی با نحوة زندگی آن‌ها، از طریق موزه ها به دانش آموزان و دانشجویان آموزش داده می شود. تاریخ، حافظه زنده جمع است و بی آن، بشر فاقد شناسنامه خواهد بود.

این حافظه و شناسنامه، ابزار ویژه خود را دارد که به صورت دست افزارهای سنگی و فلزی تراشیده و نتراشیده، ساخته و ناساخته، تندیس ها و یادمان های کوچک و بزرگ، سنگ نوشته ها، مکتوبات و حتی روایات شفاهی و فرهنگ عامه جلوه می کند و بشر از دیرباز در گردآوری و نگاهداری آن ها کوشیده است. موزه، یکی از مکان هایی است که بشر برای حفظ این دستاوردها به کار می گیرد و آن را چنین تعریف می کنند: «ساختمانی عمومی است (متعلّق به دولت یا در اداره دولت) که آثار هنری در آن نگاهداری می شود. به عبارت دیگر، مؤسسه ای است که به بهترین شکل، پدیده های طبیعی و کارهای بشری را نمایش می دهد. موزه به حفظ شناسنامه بشر و تقویت حافظه جمعی کمک می کند و در نتیجه، به صورت رکن عمده ای از تاریخ در می آید».

روز جهانی موزه

روز جهانی موزه، فرصتی بسیار عالی برای ملاقات فعّالان حرفه‌ای در زمینة موزه‌ها با عموم مردم علاقه‌مند به این حوزه است. به تعریف ICOM، «موزه‌ها، قلب ملت‌ها و مؤسساتی است که به جامعه خدمت می کنند و در توسعه آن نقش دارند». هر سال کمیته مشورتی ICOM موضوعی را پیشنهاد می‌کند تا حضور و سهم موزه‌ها را در جامعه پررنگ‌تر کند. موضوع پیشنهادی امسال: «موزه‌ها وسیله‌ای برای هم‌نوایی اجتماعی» است. «هم‌نوایی» مفهومی است که هم برای بشریت و هم برای معرفی فرهنگ‌های شرقی اهمیت دارد. اساس هم‌نوایی اجتماعی گفتگو، بردباری، هم‌زیستی و توسعه است که مبتنی بر کثرت‌گرایی، تفاوت، رقابت و خلاقیت می باشد. اساساً هم‌نوایی اجتماعی به معنای «توافق در عین حفظ موجودیت فردی، و به‌دنبال وجوه اشتراک در عین حفظ تفاوت‌هاست». روز جهانی موزه‌ها هجدهم ماه می (28 اردیبهشت) است. مدّت زمان آن می‌تواند شامل یک روز، یک هفته و یا تعطیلات آخر هفته باشد.

معنای لغوی و اصطلاحی موزه

نام موزه از لغت فرانسوی  Musee گرفته شده و به معنی مکانی است که مجموعه بزرگی از آثار باستانی و صنعتی و چیزهای گران بها را درآن به  معرض نمایش می گذارند و دانشمندان، پژوهشگران، هنرمندان و... از آن استفاده می کنند. کلمه موزه را فرانسویان از لغت یونانی گرفته اند. موزه نام تپه ای در آتن بود که در آن عبادتگاهی برای موزه ( الهه یونانی ) قرار داشت. امروزه در کشورهای مختلف جهان موزه های متعدد آثار باستانی، مردم شناسی، طبیعی، حیوانات، وحوش و ...، مجموعه ی تاریخی آن کشورها را بازگو می کند. فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی از طریق اشیاء و وسایلی که در موزه ها جمع آوری شده، شناخته می شود. یکی از راه های شناخت اقوام گذشته و آشنایی با نحوه ی زندگی آن ها، از طریق موزه ها به دانش آموزان و دانشجویان آموزش داده می شود.

تعریف موزه

در وجه تسمیه موزه بنابر ریشه واژه موزه است از لغت یونانی موزین  Mousein  به معنای مقرّ زندگی و موز  Mouse   الهه هنر و صنایع که از اساطیر یونان اقتباس شده است. این واژه در زبان انگلیسی میوزیم Museum، در زبان فرانسه موزه  Musee  تلفظ می شود. در حدود  دهه 1290 ه.ق تلفظ فرانسه موزه به زبان فارسی راه یافت. پیشینه آن به سفرهای ناصرالدّین شاه قاجار به اروپا و دیدن موزه های آن دیار و تصمیم او به ایجاد مشابه آن در ارگ سلطنتی تهران باز می گردد. براساس بند 3 و 4 اساسنامه ایکوم - شورای بین‌المللی موزه‌ها (International Coucil Of Museum) جامع ترین تعریف موزه چنین است: موزه مؤسسه ای است دائمی و بدون هدف مادی که درهای آن به روی همگان گشوده است و در خدمت جامعه و برای پیشرفت آن فعّالیت می کند.

بر مبنای تعریفی که" ایکوم "از موزه می دهد، موزه عبارت است از مکان گردآوری، نگهداری، مطالعه، بررسی کردن و به نمایش گذاشتن نعمتهای فرهنگی یا طبیعی به منظور آموزش، پژوهش و ارزش دادن به این مجموعه ها و لذت بردن از آنها.شورای بین المللی موزه ها (ICOM) ارگانی غیر دولتی وابسته به سازمان ملل متحد (یونسکو) است که به منظور موزه شناسی و سایر نظام های مربوط به مدیریت و عملکرد موزه در سال 1964 میلادی تأسیس شده است. ایکوم حدود 21000 عضو از 140 کشور جهان دارد.  اعضای آن در کمیته های ملی،بین المللی و سازمان های وابسته و منطقه ای فعّالیت می کنند و توسط دبیرخانه آن یاری می شوند. دبیرخانه در محل مجمع عمومی است که با تأیید یونسکو، تصمیم گیری می کند.اهداف موزه ها براساس تعاریف ایکوم به شرح زیر است:

• گردآوری و حفظ آثار
• بهره برداری معنوی از آثار
• تحقیق در آثار و شواهد برجای مانده از گذشته انسان و محیط زیست او
• ایجاد ارتباط بین این آثار به ویژه به نمایش گذاردن آنها به منظور بررسی و بهره وری معنوی از آن ها. علاوه بر این ایکوم موارد مشروحه زیر را نیز مشمول تعریف یاد شده تشخیص می دهد:
• ذخایر طبیعی
• مراکز علمی و نمایشگاه های فضایی
• مؤسسات حفظ و نگهداری و تالارهای نمایشی که پیوسته به وسیله کتابخانه ها و مراکز بایگانی، نگهداری و تأمین شوند. اماکن و آثار باستانی ـ تاریخی، طبیعی و مردم شناسی که به علت فعّالیت در زمینه های گردآوری، حفظ، نگهداری و نمایش آثار باستانی دارای اهمیتند.
• مؤسساتی از قبیل؛ باغ های حیوان شناسی، گیاه شناسی، نمایشگاه جانوران خشکی، موجودات آبزی و... که نمایش گر تاریخ موجودات زنده هستند.

اهداف و قدرت های ایکوم

• بیان، حمایت و پیشبرد انواع منافع کارکنان حرفه ای موزه
• تشویق و حمایت از تأسیس، توسعه و مدیرت حرفه ای انواع موز ها
• پیشبرد و انتشار دانش موزه شناسی و سایر روش های مدیریت و عملیات موزه
• پیشرفت دانش و درک طبیعت، وظایف و نقش موزه ها در خدمت به جامعه و توسعه آن
• برقراری همکاری و مساعدت دوجانبه بین موزه ها و کارکنان حرفه ای موزه های کشورهای مختلف

تاریخچه موزه

پورتال آسمونی : پژوهشگران و متخصصان موزه داری، به دنبال ریشه یابی واژه ی موزه به مبداء هلنی بسنده کرده و تاریخ موزه و تاریخگذاری این پدیده را این گونه تعریف کرده اند: معبد خدایان هنر شعر و موسیقی که بر فراز تپه ای در آتن قرار داشت، نخستین موزه ای است که در تاریخ موزه ها از آن نام برده می شود و موزه آشمولین در شهر آکسفورد، نخستین موزه ای است که آثار مشرق زمین را در خود محفوظ نگه داشته است. موزه، مانند بسیاری از پدیده های جدید جهان، در قرن نوزده میلادی وارد فرهنگ ایران شد. نخستین موزه ها در جهان، مجموعه های شخصی بودند که با هدف نمایش برای عموم ایجاد نشده بودند، بلکه صرفا نشان دهنده علاقه افراد به شمار می آمدند. یکی از نخستین موزه ها، موزه «اِشمولین» در آکسفورد انگلستان است که در سال 1683م تأسیس شد. در سال 1249 شمسی، ناصرالدّین شاه پس از سفر به اروپا و دیدار از موزه های کشورهای روسیه، فرانسه، انگلیس، ایتالیا، سوئیس، آلمان و اتریش، به تقلید از آنها دستور داد تا گوشه ای از کاخ گلستان را به شکل موزه درست کنند؛ البته این موزه مختص شاه و اطرافیانش بود. نخستین موزه به شکل امروزی، به دست مرتضی قلی خان ممتاز الممالک و دوستانش در بخش شمالی دارالفنون با 27 شی ء باستانی به وجود آمد.

• غارت اموال باستانی

چپاول اشیا و ذخایر هنری ایران زمین، از نسخه های خطی و تذهیب گرفته تا نفیس ترین ظروف سفالی و با ارزش ترین فرش ها، داستانی نیست که به سادگی از ذهن خود پاک کنیم و نتیجه آن این است که امروز موزه های بزرگ جهان، به لطف این چپاول، صاحب غرفه ها و تالارهای باشکوهی سرشار از دستاوردهای هنر ایران و ایرانی شده اند. رونق بازار عتیقه و تشویق مجموعه داران خارجی به گردآوری اموال فرهنگی و محوریت اقتصاد بر مقوله فرهنگ، از دیگر عوامل چپاول این آثار ارزشمند به شمار می آید.

• سرگذشت پیشینیان در قرآن

در قرآن کریم، دلایل متعددی برای ذکر سرگذشت پیشینیان گفته شده که برخی از آنان چنین است:

1. تقویت اراده پیامبر صلی الله علیه و آله : «ما، سرگذشت های گوناگون پیامبران را برای تو بیان کردیم تا قلبت را محکم، و اراده ات را قوی و ثابت کنیم».
2. پنددهی به مؤمنان: «سرگذشت پیشینیان، برای مؤمنان موعظه، تذکر و یادآوری است». در این آیه، بر این نکته تأکید شده است که سرگذشت های یاد شده در قرآن کریم، مجموعه ای از بهترین درس های زندگی در تمام زمینه ها و راهگشایی برای همه انسان های امروز و فردا است. نیز در آیه ای دیگر می خوانیم: «به یقین در سرگذشت پیشینیان، تذکر و اندرزی است برای آن کس که عقل دارد یا گوش فرا دهد و حاضر باشد».
3. عبرت آموزی: «بگو روی زمین گردش کنید پس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی را»

• سرگذشت پیشینیان در نهج البلاغه

امام علی علیه السّلام در اندرزهایی به فرزند گران قدرش امام حسن مجتبی علیه السّلام می فرماید: «پسرم! درست است که من به اندازه همه کسانی که پیش از من زیسته اند عمر نکرده ام، ولی در کردار آنها نظر افکنده ام، در اخبارشان تفکر کرده ام و در آثارشان به سیر و سیاحت پرداخته ام، تا بدانجا که همانند یکی از آن ها شده ام، بلکه گویی به دلیل آنچه از تاریخشان به من رسیده است، با همه آنها از اول جهان تا امروز بوده ام. من قسمت زلال و مصفای زندگی آن ها را از بخش کدر و تاریک آن باز شناختم و سود و زیانش را دانستم و از میان تمام آن ها، بخش های مهم و برگزیده را برایت خلاصه کردم».

حفاظت از میراث فرهنگی

حفظ میراث فرهنگی، وظیفه ای همگانی و همیشگی است. آموزش همگانی برای حفظ میراث فرهنگی از راه رسانه ها و مطبوعات، و بالا بردن فرهنگ نگهداری از آثار باستانی از عوامل مهم حفاظت از میراث فرهنگی است. باید به کودکان و جوانان آموخت که یادگاری نوشتن بر روی دیوارها و اشیای باستانی، چه عواقبی در پی دارد و تا چه حد از ارزش آن می کاهد. بیاموزیم که این آثار تا چه حد می تواند در توجه به فرهنگ کهن خویش و نیز جلب جهانگرد و بالا بردن درآمد ملی مؤثر باشد. اختصاص بودجه کافی برای حفظ و بازسازی آثار باستانی و جلب مشارکت عمومی برای حفظ و نگهداری آنها، از عوامل مهم حفاظت از آثار باستانی است.

خانه ـ موزه ها و موزه دفاع مقدس

از انواع آثار باستانی در دوران جدید می توان به خانه ـ موزه ها اشاره کرد که در دوران ما بسیار رواج یافته است؛ مانند خانه ملاصدرا در کهک قم، خانه امام خمینی رحمه الله در قم، جماران و.... از دیگر آثار میراث فرهنگی، می توان به موزه جنگ و دفاع مقدس اشاره کرد که نقش مهمی در انتقال ارزش های دفاع مقدس به نسل های جدید انقلاب دارد. موزه های جنگ در نهادینه کردن فرهنگ جهاد، ایثار و شهادت در جامعه مؤثرند و تاریخ ایثار و شهادت و مبارزه را برای جوانان و نوجوانان و نسل آینده به نمایش می گذارند. بی مناسبت نیست که همه ساله در سالروز گرامی داشت میراث فرهنگی کشور، نمایشگاه هایی برای آشنایی و آموزش همگانی به وجود آید و با بالا بردن فرهنگ عمومی جامعه، بر ارزش نگاهداری آن تأکید شود.

موزه های خوشمزه!

موزه‌ها انواع گوناگونی دارند و حیوانات و گیاهان و آثار هنری و پول و جواهرات و اشیاء زندگی و لباس‌های محلی و بسیاری چیزهای مختلف مانند این ها از گذشته تا امروز، در موزه ها نگهداری می‌شوند. به غیر از این ها، موزه های عجیب و غریب و ویژه ای هم داریم که شاید برای شما خیلی دیدنی و جذاب باشند. به طور مثال موزه هایی مانند:

• موزه شکلات!

موزه خوشمزه ای است، نه؟از آن جا که شکلات از مهمّ ترین و خوشمزه‌ترین دستاوردهای مغذّی، نشاط بخش و ضد سرطان بشر است، طبیعی است که کشورهای مختلف بخواهند در صنعت شکلات‌سازی پیشرفت کنند و تاریخچة شکلات در کشورشان را از راه موزة شکلات به مردم دنیا نشان دهند! شما می توانید در موزة شکلات فرانسه بفهمید ناپلئون از چه شکلاتی خوشش می‌آمده‌است و حتّی پوست شکلات‌هایی که او می‌خورده را از نزدیک ببینید و یا در آلمان با شکلات‌های محبوب هیتلر آشنا شوید. واقعا جالب نیست؟ درموزه شکلات آلمان، آب‌نمای شکلاتی وجود دارد و در موزه شکلات بارسلونای اسپانیا مجسمه‌های شکلاتی از شخصیت‌های کارتونی طراحی شده‌است.

• موزه آب‌نبات!

در آمریکا «موزه آب‌نبات» وجود دارد و بزرگ ترها نیز، به یاد دوران کودکی از دیدن آب نبات‌ها ذوق می کنند!

• موزه کودکی و موزه های اسباب بازی!

آسمونی : موزه های کودکان مؤسساتی هستند که با ارائة انواع نمایشگاه و برنامه های جذاب، عمدتاً با هدف ایجاد انگیزه های یادگیری و درک تجربه های مختلف برای کودکان شکل گرفته و فعالیت می کنند.

تفاوت این نوع موزه با موزه های سنتی درآن است که موزه های کودکان یا موزه های کـودکی، نوعا موزه هایی هستند که آزادی عمل بیشتری از نظر نمایش و نگاه داری آثار دارند و با اسباب بازی‌های مردم ساخت آشنا می شوند.

• موزه تاریخ فرهنگ کودکی

در ایران، نمایشگاه – موزه تاریخ فرهنگ کودکی در تهران و در باغ موزه نگارستان دایر است. در این نمایشگاه – موزه کودک و نوجوان به همراه بزرگسال می‌بیند، می‌شنود، دست ورزی و مشارکت می‌کند. گام به گام می آموزد و از آموخته‌هایش سرشار می‌شود و لذت می برد. در این نمایشگاه – موزه مخاطبان بزرگسال و کودک با مفهومی نو از گذشته و تاریخ کودکی آشنا می‌شود. از عروسک‌های دست ساز مناطق گوناگون ایران دیدن می کنند و با اسباب بازی‌های مردم ساخت آشنا می شوند. کودکان به دنیای قصه ها سفر می کنند و درکنار قصه‌گویان خود نیز نقش بازی می کنند. در نمایشگاه – موزه فرهنگ کودکی، کودکان به همراه بزرگسالان در چرخش و گردش میان تالارها و فضاهای موزه ای می آموزند و لذت می برند.مخاطبان این نمایشگاه – موزه همه گروه های سنی هستند: از کودکان پیش دبستان تا نوجوانان، و فرصتی تازه است برای بزرگسالان که به روزگار کودکی بازگردند و آن را دوباره تجربه کنند.

• موزه دنیای قصّه ها و کلاس ها

در این بازدید کودکان پیش دبستانی و دبستانی به دنیای قـــصه‌ها می روند، قصه می شنوند و قصه می گویند.کودکان فرصت می‌یابند در قصه‌ها نقش بازی کنند و با حرکت و جنبش و هم آوایی از قصه‌های بازسازی شده لذت ببرند.کودکان و نوجوانان 12 تا 16 ساله با نشستن در کلاس‌های مکتب خانه و کلاس‌های نو دوره مشروطه، ورق زدن کتاب‌ها، نوشتن مشق بر لوح‌های فلزی، به گذشته باز می‌گردند و مکتب‌خانه و مدرسه نو را در کنار هم تجربه می کنند! پیشنهاد می شود به همرا مدرسه و معلّمان یا خانواده و بزرگ ترهای خود به این نمایشگاه-موزه بروید و از دیدن همه قسمت های آن لذت ببرید.