زندگینامه امیر هوشنگ ابتهاج

امیر هوشنگ ابتهاج (Hushang Ebtehaj) متولد 6 اسفند 1306 در رشت است. هوشنگ ابتهاج متخلص به ه‍. ا. سایه شاعر ایرانی است. وی در تاریخ 19 مرداد 1401 در شهر کلن آلمان درگذشت. اگر می خواهید با زندگینامه هوشنگ ابتهاج بیشتر آشنا شوید این بخش آسمونی را تا انتها مطالعه نمایید چرا که بیوگرافی کامل امیرهوشنگ ابتهاج را برای شما عزیزان منتشر می کنیم.

درباره هوشنگ ابتهاج

امیر هوشنگ ابتهاج در 6 اسفند 1306 در رشت متولد شد. پدرش آقاخان ابتهاج از مردان سرشناس رشت و مدتی رئیس بیمارستان پورسینای این شهر بود. هوشنگ ابتهاج دوره تحصیلات دبستان را در رشت و دبیرستان را در تهران گذراند و در همین دوران اولین دفتر شعر خود را به نام نخستین نغمه‌ها منتشر کرد.
ابتهاج در جوانی دلباخته دختری ارمنی به نام گالیا شد که در رشت ساکن بود و این عشق دوران جوانی دست مایه اشعار عاشقانه‌ای شد که در آن ایام سرود. بعدها که ایران غرق خونریزی و جنگ و بحران شد، ابتهاج شعری به نام کاروان (دیرست گالیا…) با اشاره به همان روابط عاشقانه‌اش در گیرودار مسائل سیاسی سرود. اما رابطه آنها منجر به ازدواج نشد. ابتهاج مدتی به عنوان مدیر کل شرکت دولتی سیمان تهران به کار اشتغال داشت.

منزل شخصی سایه که از منازل سازمانی شرکت سیمان است در سال 1387 با نام خانه ارغوان به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده‌است. دلیل این نام گذاری وجود درخت ارغوان معروفی در حیاط این خانه است که سایه شعر معروف ارغوان خود را برای آن درخت گفته‌است.

سایه در سال 1346 به اجرای شعرخوانی بر مزار حافظ در جشن هنر شیراز می‌پردازد که دکتر باستانی پاریزی در سفرنامه معروف خود (از پاریز تا پاریس) استقبال شرکت کنندگان و هیجان آنها پس از شنیدن اشعار سایه را شرح می‌دهد و می‌نویسد که تا قبل از آن هرگز باور نمی‌کرده‌است که مردم از شنیدن یک شعر نو تا این حد هیجان زده شوند.

• ازدواج هوشنگ ابتهاج

ابتهاج درباره روز ازدواج خود این گونه می گوید: «روز 9 مهر 1337 در میدان فوزیه، آن خیابانی که سمت جنوب می رود، تو بالاخونه به محضر قراضه ای بود که وقتی داشتیم از پله ها بالا می رفتیم، می ترسیدم که پله ها خراب بشوند. 270 تومان خرج عروسی ما شد، یعنی من پول را به محضریه دادم و دیدیم که خیلی خشک و خالی برگزار شد، شوهر خواهرم یک جعبه شیرینی خرید و به محضری ها داد، بعد من دست آلما رو گرفتم و رفتیم خونه …»

• فرزندان هوشنگ ابتهاج

هوشنگ ابتهاج در سال 1337 وقتی 31 ساله بود با آلما مایکیال ازدواج کرد که ثمره آن چهار فرزند بنام های یلدا متولد 1338، کیوان متولد 1339، آسیا متولد 1340 و کاوه متولد 1341 می باشد.

زندگی هنری هوشنگ ابتهاج

ابتهاج از سال 1350 تا 1356 سرپرست برنامه گل‌ها در رادیوی ایران (پس از کناره گیری داوود پیرنیا) و پایه‌گذار برنامه موسیقایی گلچین هفته بود. تعدادی از غزل‌ها، تصنیف‌ها و اشعار نیمایی او توسط موسیقی‌دانان ایرانی نظیر شجریان، ناظری و حسین قوامی اجرا شده‌است. تصنیف خاطره انگیز تو ای پری کجایی و تصنیف سپیده (ایران ای سرای امید) از اشعار سایه است. سایه بعداز حادثه میدان ژاله (17 شهریور 1357) به همراه محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان و حسین علیزاده، به نشانه اعتراض از رادیو استعفاء داد.

از مهم‌ترین آثار هوشنگ ابتهاج تصحیح او از غزل‌های حافظ است که با عنوان حافظ به سعی سایه نخستین بار در 1372 توسط نشر کارنامه به چاپ رسید و بار دیگر با تجدیدنظر و تصحیحات تازه منتشر شد. سایه سال‌های زیادی را صرف پژوهش و حافظ شناسی کرده که این کتاب حاصل تمام آن زحمت هاست که سایه در مقدمه آن را به همسرش پیشکش کرده‌است.

• کارهای هوشنگ ابتهاج

سایه هم در آغاز، همچون شهریار، چندی کوشید تا به راه نیما برود؛ اما، نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما، به ویژه پس از سرایش ققنوس، با طبع او که اساساً شاعری غزلسرا بود؛ همخوانی نداشت. پس راه خود را که همان سرودن غزل بود؛ دنبال کرد.

سایه در سال 1325 مجموعهٔ «نخستین نغمه‌ها» را، که شامل اشعاری به شیوهٔ کهن است، منتشر کرد. در این دوره هنوز با نیما یوشیج آشنا نشده بود. «سراب» نخستین مجموعهٔ او به اسلوب جدید است، اما قالب همان چهارپاره‌است با مضمونی از نوع تغزل و بیان احساسات و عواطف فردی؛ عواطفی واقعی و طبیعی. مجموعهٔ «سیاه مشق»، با آنکه پس از «سراب» منتشر شد، شعرهای سالهای 25 تا 29 شاعر را دربرمی‌گیرد. در این مجموعه، سایه تعدادی از غزل‌های خود را چاپ کرد و توانایی خویش را در سرودن غزل نشان داد تا آنجا که می‌توان گفت تعدادی از غزل‌های او از بهترین غزل‌های این دوران به شمار می‌رود.

سایه در مجموعه‌های بعدی، اشعار عاشقانه را رها کرد و با کتاب شبگیر خود که حاصل سال‌های پر تب و تاب پیش از سال 1332 است به شعر اجتماعی روی آورد. مجموعهٔ «چند برگ از یلدا» راه روشن و تازه‌ای در شعر معاصر گشود.

سایه پس از درگذشت احسان طبری در بهار 1368، مثنوی «قصه خون دل» را به یاد و در رثای او سرود. بسیاری از کارشناسان برآنند که بخش عمده‌ای از معروفیت ابتهاج، مدیون وابستگی او به حزب توده ایران بوده است.

کتاب‌ های هوشنگ ابتهاج

این مجموعه‌ها بر این پایه‌اند:

از این میان سیاه مشق و تاسیان تنها دفترهایی هستند که شاعر با تجدیدنظر در محتوا به چاپ‌های بعدی می‌رساند و مجموعه و چکیدهٔ همهٔ شعرهایش است. بانگ نی نیز در پاییز 1395 بدون آگاهی شاعر منتشر شد.

• گفتگوهای ابتهاج

مجله مهرنامه

ابتهاج مهر 1392 در گفتگویی با محمد قوچانی، مهدی یزدانی‌خرم و علیرضا غلامی که در مجله مهرنامه منتشر شد گفته بود: «من به سلامت تئوریک سوسیالیسم باور دارم. هنوز باور دارم که هیچ راهی جز سوسیالیسم پیش پای بشر نیست. کمونیسم هم یک آرمان دور است. تا به قول معروف یک انسان طراز نوین ساخته نشود که هر کس به اندازه کارش بخواهد و بهره‌مند شود، کمونیسم قابل تحقق نیست.»
مهرنامه گفته است این گفتگو اولین گفتگوی مطبوعاتی هوشنگ ابتهاج با یک نشریه است.
او در این گفتگو دربارهٔ احمد شاملو گفته است: «وقتی شاملو مُرد من در مراسمش گریه کردم. یکی از دوستان به من گفت سایه گریه می‌کنی؟ فکر می‌کرد من نباید برای شاملو گریه کنم! گفتم این چه حرفی است؟ من برای کدام یک از رفقایم مرثیه ساخته‌ام؟ اخوان، شاملو، کسرایی، شهریار؟ درد نبودن این‌ها چنان برای من عظیم است که اصلاً کلمه پیدا نمی‌کنم.»

خاطرات هوشنگ ابتهاج

هوشنگ ابتهاج سال 1391 در 85 سالگی خاطرات خود را در گفتگو با میلاد عظیمی در کتاب پیر پرنیان‌اندیش عنوان کرد. در این کتاب هوشنگ ابتهاج به بیان عقاید و نظرات خود درباره بسیاری از چهره‌های به‌نام موسیقی، شعر و سیاست در زمان خود می‌پردازد. او در این کتاب تأیید می‌کند که آزادی‌اش از زندان در سال 1363 بعد از نامه محمدحسین شهریار به سیدعلی خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت، و بیان این نکته که «وقتی سایه را زندانی کردند، فرشته‌ها بر عرش الهی گریه می‌کنند» صورت گرفته‌است. ابتهاج یک سال بعد از زندان آزاد می‌شود.

• جوایز هوشنگ ابتهاج

1. در 10 مهر 1395 جایزه ادبی و تاریخی محمود افشار یزدی در باغ موقوفات افشار به انتخاب هیئت گزینش، جایزه این بنیاد به هوشنگ ابتهاج اهدا شد. 
   در 12 مهر 1397 هم در جشنواره بین المللی هنر برای صلح، نشان عالی هنر «هنر برای صلح» به استاد سایه، اهدا شد

خانه ابتهاج (ارغوان) در ایران

خانه ابتهاج (ارغوان) مربوط به اوایل دوره پهلوی دوم است و در تهران، خیابان فردوسی، خیابان شهید تقوی (کوشک)، کوچه شهید انوشیروانی، پلاک 22 واقع شده و این اثر در تاریخ 26 آبان 1387 با شماره ثبت 23878 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ثبت خانه ارغوان در لیست سازمان میراث فرهنگی به دلیل وجود درخت ارغوانی است که هوشنگ ابتهاج، شعر معروف (ارغوان) خود را برای آن گفته‌است.
خانه ابتهاج خانه‌ای دو طبقه با آجرهای قرمزرنگ است. این خانه زمانی محفل شاعران بوده است. اما اکنون تبدیل به دفتر یک شرکت سیمانی شده است.

• درخت ارغوان

در حیاط خانهٔ هوشنگ ابتهاج درخت ارغوانی وجود دارد که او شعر «ارغوان» خود را به یاد آن سروده است. به‌گفتهٔ ابتهاج، زمانی که او خانه را خریده درخت ظاهراً خشکیده‌ای در حیاط خانه بوده که برخی پیشنهاد داده‌اند که او درخت را قطع کند، ولی ابتهاج در عوض از درخت مراقبت کرده و درخت دوباره جان گرفته است. ابتهاج خاطره‌ای را نقل کرده است که در زمان فروش خانه، به دلیل مهاجرت از ایران، پس از آنکه چشمش به درخت افتاده است، از آن خجالت کشیده و به سوی دیگری نگاه کرده است. ابتهاج در کتاب خاطرات پیر پرنیان‌اندیش از عشقش به این درخت نوشته است. در سال 2012 میلادی پیش از آنکه ابتهاج شعر ارغوان را در دانشگاه یوسی‌ال‌ای بخواند، دربارهٔ این درخت می‌گوید که همزمان با فرزندانش رشد کرده و تأثیر شگرفی بر او گذارده است. به گزارش تابناک، کارشناسان میراث فرهنگی به دلیل محبوبیت این درخت، نام ارغوان را برای خانه در هنگام ثبت آن انتخاب کردند.

• نشانی خانه هوشنگ ابتهاج در ایران: تهران، خیابان فردوسی، خ شهید تقوی، انتهای کوچه شهید انوشیروانی، پلاک 22

شعر ارغوان با صدای هوشنگ ابتهاج

https://files.asemooni.com/audio/poem-arqavan.mp3

حقایق و حواشی هوشنگ ابتهاج

• درگذشت هوشنگ ابتهاج

بامداد روز چهارشنبه 19 مرداد 1401 در سن 94 سالگی بعلت کهولت سن در آلمان، دار فانی را وداع گفت.

• فوت همسر هوشنگ ابتهاج

آلما مایکیال متولد 22 فروردین 1311 در بندرانزلی بود که در رشت، اصفهان و تهران بزرگ شد و پدر و مادرش هر دو اصالت روس داشتند. در نهایت ایشان روز چهارشنبه 18 اسفند 1400 در 89 سالگی بعلت کهولت سن درگذشت.

• مهاجرت ابتهاج به آلمان

رفتن هوشنگ ابتهاج به آلمان اجبار نبود، اول یکی از بچه هایش به آنجا رفت، بعد همسرش رفت که فرزندشان تنها نباشد، بعد بچه های دیگر رفتند. یک مدتی هم امیرهوشنگ ممنوع الخروج بود، بالاخره او هم در سال 64 به آلمان رفت، البته مهاجرت نکرد و گاهی تهران هم می آمد.

• هوشنگ ابتهاج در انتخابات 1394

سایه در 7 اسفند 1394 و در ساعات پایانی رای‌گیری در انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری و انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی شرکت کرد.

• سیاست و فرهنگ/ حزب توده

ابتهاج در گفتگو با مجله مهرنامه در مهر ماه 1392، در بارهٔ روابطش با حزب توده گفته است: «عضو حزب توده نبودم، اما همیشه سوسیالیست بودم و به توده‌ای‌ها احترام می‌گذاشتم و رفیق آن‌ها بودم و با آن‌ها هم‌عقیده بودم.»

• اخراج ابتهاج از کانون نویسندگان ایران

در سال 1358 خورشیدی، هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران که عبارت بودند از باقر پرهام، احمد شاملو، محسن یلفانی، غلامحسین ساعدی و اسماعیل خوئی تصمیم به اخراج هوشنگ ابتهاج، به‌آذین، سیاوش کسرائی، فریدون تنکابنی و برومند گرفتند. این تصمیم نهایتاً به تأیید مجمع عمومی کانون نویسندگان ایران رسید و منجر به اخراج کل عناصر توده‌ای، به همراه این پنج تن، از کانون نویسندگان ایران شد.

• ورود به رادیو تا استعفای ابتهاج

سال 1350 در سن 44 سالگی سرپرست «برنامه گلها» در رادیو ایران شد و برنامه موسیقیایی «گلچین هفته» را پایه گذاری کرد. در ادامه سال 1357 بعد از کشتار مردم در تظاهرات میدان ژاله به همراه محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی و حسین علیزاده در 17 شهریور 1357 از رادیو استعفا داد

ویژگی شعر هوشنگ ابتهاج

غلامحسین یوسفی دربارهٔ شعر سایه می‌گوید: «در غزل فارسی معاصر، شعرهای سایه در شمار آثار خوب و خواندنی است. مضامین گیرا و دلکش، تشبیهات و استعارات و صور خیال بدیع، زبان روان و موزون و خوش‌ترکیب و هماهنگ با غزل، از ویژگیهای شعر اوست و نیز رنگ اجتماعی ظریف آن یادآور شیوهٔ دلپذیر حافظ است. از جمله غزلهای برجستهٔ اوست: دوزخ روح، شبیخون، خونبها، گریهٔ لیلی، چشمی کنار پنجرهٔ انتظار و نقش دیگر.»

شعر نو هوشنگ ابتهاج نیز دارای درون‌مایه‌ای تازه و ابتکاری است؛ و چون فصاحت زبان و قوت بیان سایه با این درون‌مایهٔ ابتکاری همگام شده، نتیجهٔ مطلوبی به بار آورده‌است.

در شعر پس از نیما در حوزهٔ غزل تقسیماتی را با توجه به شاعرانی که در آن زمان حضور داشته‌اند انجام داده‌اند که در این بین نام‌هایی چون هوشنگ ابتهاج، منوچهر نیستانی، حسین منزوی، محمدعلی بهمنی و سیمین بهبهانی به چشم می‌خورد.

• نمونه شعر و ترانه

مطلع غزلی از سایه:

ای عشق همه بهانه از توست              من خامُشم این ترانه از توست

یک رباعی از سایه:

مست از خواب برانگیختمش                     دست در زلف کج آویختمش

جام آن بوسه که می‌سوخت مرا                       تا لب آوردمش و ریختمش

مطلع غزلی دیگر از سایه:

مژده بده مژده بده یار پسندید مرا                      سایهٔ او گشتم و او بُرد به خورشید مرا

گالری تصاویر هوشنگ ابتهاج