تاریخچه سینمای ایران؛ قسمت اول

یکشنبه ۲۷ اسفند ۱۴۰۲
نجیبه نعمتی

آندره مالرو

سینما راهی کوتاه برای مردمی کردن فرهنگ و دستیابی به دموکراسی فرهنگی است.
امروزه سینما یکی از قدرتمندترین عرصه‌های حضور و فعالیت فرهنگی، هنری، اجتماعی و اقتصادی در جهان امروز محسوب می‌شود.
گسترش و قدرت روزافزون سینما را نمی‌توان با هیچ چیز دیگر مقایسه نمود. سینمای ایران در طول سالیان سال تلاش مضاعفی برای استقرار انجام داده است. افت و خیزهای سینمای ایران را به راحتی با به دست آوردن میزان بیننده به دست آورد. زمانی این رشد صعودی و زمانی نیز نزولی بوده است.
رشد صنعت سینمای هر کشور به عنوان حوزه‌ای که هم از حیث اقتصادی، هم سیاسی اهمیت دارد، به عنوان یک صنعت استراتژیک در دستور کار قرار دارد. مهمترین دلیل کوچک ماندن سینمای ایران، فقدان بازار سینما در ایران است.
در این سلسله مطالب سعی می‌شود تا با نگاهی به سینمای جهان به سینمای ایران به شکل جامع پرداخته شود.

تاریخ سینمای جهان

تاریخ سینمای جهان گره خورده به ساخت اولین فیلم تاریخ سینمای جهان می‌باشد.
نخستین فیلمی که به طور رسمی در برابر دریافت پول ورودی نمایش داده شد، در تاریخ 28 دسامبر 1895 در زیرزمین «گراند کافه» – واقع در بلوار کاپوسین پاریس – توسط برادران لومیر بر پرده آمد. این تاریخ را به طور کلی به عنوان سرآغاز تاریخ سینما به رسمیت می‌شناسند.
«لویی لومیر» اهل لیسون و صاحب کارخانه سازنده دوربین های عکاسی و مخترع«سینماتوگراف» که با دستیاری برادرش«اگوست» سازنده نخستین فیلم ها بود، ناچار شد در آغاز کار به صاحب کافه در ازای نمایش فیلم‌هایش مبلغ سی فرانک در روز بپردازد. ولی طی چند هفته درآمد او از مبلغ دو هزار فرانک در روز نیز بالاتر رفت.

از جمله آثاری که آنها به نمایش گذاشتند:«فیلم قطار به ایستگاه وارد می‌شود بود» که حدود پنجاه ثانیه به طول می‌انجامید ظاهر شدن قطار که به سوی تماشاگران می‌آمد چنان آنها را ترساند که بسیاری در پشت صندلی‌هایشان پناه گرفتند. اما فیلم دیگر برادران لومیر به نام خروج کارگران از کارخانه به اندازه فیلم ترسناک نبود. برادران لومیر در نخستین نمایش عمومی سینماتوگراف، نمایش یک فیلم داستانی را هم در برنامه‌شان گنجانده بودند و آن فیلم« آب پاشیدن به باغبان» بود. در غالب آثار برادران لومیر رویدادهایی به تصویر درمی‌آمد که حتی بدون حضور دوربین هم اتفاق می‌افتادند. اما در این فیلم مشهور رویدادی به تماشا گذاشته می‌شد که منحصرا برای سینما ساخته و پرداخته شده بود.

سینماتوگراف برادران لومیر، که عمدتا برای ساختن آثار مستند از آن استفاده می‌شد فرانسه را در عرصه تصویر متحرک پیشتاز کرد. اما رقیب هموطن آنها، ژرژمه لیس بود که به تولید کننده اصلی فیلم‌های داستانی در دوره آغازین سینما تبدیل شد.

اما روش ژرژ مه لیس با رویه برادران لومیر کاملاً متفاوت بود. او همیشه در استودیوی خود فیلمبرداری می‌کرد، رویداد از همان آغاز برای ضبط شدن طراحی شده بود و در جلوی دوربین به صحنه می‌آمد. فیلم های او حوادثی خیالی را نشان می‌دادند که در «زندگی واقعی» وقوع شان ناممکن بود.
معروف‌ترین آثار «مه لیس» فیلم‌های تخیلی و افسانه آمیز او هستند. سفر به ماه (1902)، سفر ناممکن (1904)، چهارصد ضربه شیطان (1906)، فتح قطب (1912)، مستاجر شیطانی (1908-1909)، تونل کانال مانس (کاپوس فرانسوی، انگلیسی 1907) از جمله فیلم‌های او می‌باشند.

آثار مه لیس با وجود سرشار بودن از ابتکارات، نتوانستند از شیوه بیانی مستقلی برخوردار شوند. در این فیلمها، دوربین به شکلی کاملا ایستاده و تئاتری، در فاصله‌ای ثابت. از رویدادها عکس می‌گیرند. او در تاریخ سینما نخستین کسی بود که در صحنه پرازی سینما، یعنی«میزانسن» را پدید آورد.
در حالی که باید«لومیر» را پدر اصلی مستندسازی به شمار آورد. «مه لیس» قدیمی‌ترین کسی است که تکنیک خیال پردازی‌های سینما را بوجود آورده است. «مه لیس» کسی بود که این قلمرو تازه را برای نخستین بار به خدمت ذهنیت فیلم ساز درآورد.
ولی آنچه سبب شده است که فیلم‌های او طراوت و نیروی جادویی خود را هم چنان تا به امروز حفظ کند، تخیلات کودکانه و گرایش آثارش به طنزپردازی است.
پس از سال 1912 فیلم های «مه لیس» نتوانستند نظر تماشاگران را جلب کنند.
تلاش بی ثمر برای راه یابی به بازار آمریکا و سفری بی نتیجه به دور دنیا، مه لیس را ورشکسته کرد.
در سال 1928 روزنامه نگاران، این پیشرو سینما را که اسباب بازی فروش فقیری شده بود را در ایستگاه راه آهن مون پارناس پیدا کردند و او را به یک نوانخانه سپردند.

تاریخچه سینما در ایران

روز سه شنبه هجدهم اوت 1900 میلادی مطابق با بیست و یکم ربیع الثانی 1282 قمری و بیست و هفتم مرداد ماه 1279 شمسی، مظفرالدین شاه قاجار در کنترکسویل در میان وسایل سرگرمی مختلف، یک دستگاه سینماتوگراف می‌بیند.

او از این پدیده سحرانگیز خوشش می‌آید و در سفرنامه خود چنین می‌نویسد:
«دستگاهی است که به روی دیوار می‌اندازند و مردم در آن حرکت می‌کنند.»

به دستور مظفرالدین شاه، «میرزا ابراهیم خان عکاسباشی» دستگاه سینماتوگراف را خریداری می‌کند. در همان سال در شهر «استاند» کارناوالی برپا بود و طبق نوشته مظفرالدین شاه، عکاسباشی از این کارناوال فیلم می‌گیرد بنابراین میرزا ابراهیم عکاسباشی را می‌توان به تعبیری اولین فیلمبردار ایرانی دانست. هرچند که فیلمبردار حرفه ای بعدها با «خان بابا معتضدی» آغاز گردید.

سینماتوگراف در اوایل سال 1279 هجری شمسی پا به ایران نهاد و چند سال بعد نیز بهره گیری از آن برای نمایش عمومی رواج یافت. روزنامه صوراسرافیل اولین اعلان رسمی سینماتوگراف را چنین چاپ می‌کند:

اعلان

«پرده‌های جدید تماشایی سیمونوگراف که عوالم خارجی را بطور حرکت و تجسم نشان می‌دهد، به تازگی وارد شده و در خیابان ناصری در یکی از مغازه‌های جناب تاجرباشی نشان داده می‌شود. مقدم آقایان محترم از یکساعت بعد از ظهر تا دو ساعت از شب گذشته در کمال احترام پذیرفته می‌شود.»

پیش از این تنها درباریان و اشراف از این دستگاه استفاده می‌کردند و در جشن های عروسی، ختنه سوران و مراسم شادی بخش دیگر با آپارات های ابتدایی فیلم هایی را که از راه روسیه به ایران می‌آوردند، نمایش می‌دادند.

میرزا ابراهیم عکاس باشی

او را می توان به عنوان اولین فیلمبردار و مستند ساز تاریخ سینمای ایران نامید. میرزا ابراهیم خان عکاسباشی که در سال ۱۲۵۳ در تهران به دنیا آمد. براساس آورده های تاریخی پدر او « صنیع السلطنه» در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به مدت ده سال در اروپا اقامت گزید؛ پسرش « میرزا ابراهیم خان» از سن 14 سالگی در پاریس به آموزش عکاسی گراورسازی و عکاسی روی آورد. بعد از برگشت به ایران به دستور ناصرالدین شاه برای خدمت به ولیعهد « مظفرالدین شاه» در تبریز ماند و بعد از ترور ناصرالدین شاه به همراه مظفرالدین شاه به تهران برگشت.

زمانی که ناصرالدین شاه به پدرش اجازه بازگشت به ایران را داد او نیز همراه پدر به وطن بازگشت و به دستور شاه در خدمت مظفرالدین میرزا که ولیعهد بود و در تبریز به سر می برد، درآمد و پس از کشته شدن ناصرالدین شاه ، میرزا ابراهیم‌خان عکاسباشی به همراه مظفرالدین شاه به تهران برگشت.
مظفرالدین شاه در آبان ماه ۱۲۷۷ ، به میرزا ابراهیم‌خان، لقب عکاسباشی را داد و خواهر همسرش، زیور السلطان طلعت السلطنه را نیز به ازدواج او درآورد.
دوربینی که میرزا ابراهیم خان با آن در دربار فیلمبرداری می‌کرد ، دوربین مدل « گومون » بود.
میرزا ابراهیم خان، سال ۱۲۷۹ در سفر نخست مظفرالدین شاه به فرانسه همراه او بود و دستور تهیه دوربین را دریافت کرد و توسط پدرش که در پاریس بود توانست دوربین را تهیه کند و پخش فیلم را در اوستاند بلژیک در مراسم جشن گل ها فیلمبرداری کرد و سپس همراه با شاه به ایران بازگشت.
تصاویر بعدی او از ورود و خرج افراد به قصر است و طولانی‌ترین پلان فیلم او نیز مربوط به نمایش «بقال بازی» در حضور شاه است.
برخی از تصاویر گرفته شده توسط ابراهیم خان عکاسباشی، در اوایل دهه ۶۰ (۱۳۶۲)، در یکی از کاخ گلستان پیدا شد که با همت کامران شیردل و زنده یاد اکبرعالمی، این تصاویر تاریخی که بر اثر گذشت زمان به شدت آسیب دیده بودند، در کشور فرانسه ترمیم و احیا شدند/
شروع نمایش فیلم از همان روزهای نخست بازگشت مظفرالدین شاه، در دربار و برای بزرگان و اشراف زاده‌ها آغاز شد.
میرزا ابراهیم خان عکاس باشی در سال ۱۲۹۴ و در زمانی که تنها 4۱ سال داشت در قهوه خانه‌ای در چابکسرقزوین دچار سکته قلبی شد و درگذشت.