اخلاق و آزادی

در این‏که آیا اخلاق، آزادی انسان را محدود می‏کند و این محدودیت‏به سود یا زیان اوست؟ بحثهای زیادی شده است، که به اعتقاد ما بسیاری از این بحثها ناشی از تفسیرهای نادرستی است که برای معنی آزادی شده و می‏شود، از جمله:

1 - گاه گفته می‏شود: اخلاق از آن نظر که انسان را محدود می‏کند مانع پرورش استعدادها است!

2- و گاه گفته می‏شود: اخلاق غرائز را سرکوب می‏نماید تا سعادت واقعی فرد محقق گردد، در حالی که اگر این غرائز لازم نبود، خدا آن را خلق نمی‏کرد!

3- و گاه می‏گویند: برنامه‏های اخلاقی با فلسفه اصالة‏اللذة مخالف است و می‏دانیم هدف آفرینش همان «لذت‏» است که انسان باید به آن برسد!

4- و گاه در نقطه عکس آن گفته می‏شود: اساسا بشر آزاد نیست و همیشه تحت عوامل جبری گوناگونی قرار دارد; بنابراین، نوبتی به توصیه‏های اخلاقی نمی‏رسد!

5- و بالاخره گاه می‏گویند: بنای اخلاق دینی روی اطاعت فرمان خدا به خاطر ترس یا طمع است، و اینها جنبه ضد اخلاقی دارد!

این سخنان ضد و نقیض، از یک سو نشان می‏دهد که ارزیابی صحیحی درباره اصل مفهوم آزادی نشده و از سوی دیگر، اخلاق دینی بویژه اخلاق اسلامی و پشتوانه‏های آن بخوبی مورد دقت قرار نگرفته است.

به همین دلیل، باید نخست‏به سراغ مساله آزادی برویم.

چرا انسان آزادی را با تمام وجودش می‏طلبد؟ و چرا انسان باید آزاد باشد؟ اساسا آزادی چه نقشی در پرورش روح و جسم دارد؟ و در یک کلمه «فلسفه آزادی چیست‏»؟

پاسخ همه این سؤالات بطور خلاصه این است که: در درون وجود انسان، استعدادها و شایستگیها و نیروهای بالقوه‏ای نهفته شده که بدون آزادی هرگز شکوفا نمی‏شود، به همان دلیل که انسان خواهان شکوفایی استعدادها و تکامل است‏خواهان آزادی که وسیله نیل به آن است می‏باشد.

ولی آیا این آزادی که باعث‏شکوفایی استعدادهای خلاق است آزادی بی‏قید و شرط است‏یا آزادی هدایت‏شده و توام با برنامه‏ریزی؟

این مطلب را با ذکر یکی دو مثال می‏توان توضیح داد:

باغبانی را فرض کنید که برای پرورش میوه‏ها دامن همت‏به کمر زده است، بذر افشانده، نهال غرس کرده و درختان را به موقع آبیاری می‏کند، بدیهی است اگر این درخت در فضای آزاد نباشد و از هوا و نور آفتاب و دانه‏های باران استفاده نکند و یا ریشه‏های آن در اعماق خاک آزادانه پیشرفت ننماید و با سنگ و موانع دیگر رو به رو شود هرگز نه گلی نصیب باغبان می‏شود و نه میوه‏ای; بنابراین، آزادی ریشه‏ها و ساقه‏ها و شاخ و برگها برای شکوفا شدن استعدادهایشان ضروری است.

اما گاه ممکن است این درخت‏شاخه‏های اضافی نامناسبی پیدا کند، و یا از مسیر رشد واقعی منحرف و کج و معوج شود، باغبان قیچی باغبانی را به دست می‏گیرد و بدون هیچ ملاحظه و ترحمی شاخه‏های اضافی را که تنها فایده‏اش گرفتن نیروی درخت و تضعیف آن است قطع می‏کند. هیچ کس نمی‏تواند به این باغبان اعتراض کند که چرا درخت را آزاد نگذاردی که هرگونه می‏خواهد شاخ و برگ بیاورد.

و نیز درخت کج و معوج را با چوب صاف و مستقیم محکم می‏بندد تا صاف شود و هیچ آدم عاقلی نمی‏تواند به او ایراد بگیرد چرا درخت را در بند کردی و جلو او را گرفتی; زیرا او در جواب می‏گوید: درخت را باید آزاد گذاشت تا میوه‏های شیرین گلهای زیبا دهد، نه آزادی در طریق انحراف و به هدر دادن نیروها!

در مورد انسان نیز همینطور است، او دارای استعدادهای فوق‏العاده مهمی است که اگر درست رهبری شود، به بالاترین درجات تکامل مادی و معنوی می‏رسد، او آزاد است از استعدادهای خلاقش در این راه استفاده کند، ولی آزاد نیست که آنها را به هدر دهد، و در مسیرهای کج و معوج نابود کند.

آنها که آزادی را به معنی عامی که شامل هرگونه بی‏بندوباری می‏شود تفسیر کرده‏اند، در حقیقت معنی آزادی را نفهمیده‏اند، آزادی یعنی آزاد بودن در به‏کارگیری نیروها در مسیرهایی که انسان را به هدفهای والاتری (خواه مادی یا معنوی) می‏رساند.

در مثالی دیگر، آزاد بودن عبور از جاده‏های کوچک و بزرگ برای رسیدن به مقصدهای معلوم، هرگز مفهومش هرج‏ومرج در رانندگی و بی‏اعتنایی به تمام مقررات آن نیست.

هیچ آدم عاقلی نمی‏گوید مقید بودن رانندگان به رعایت این مقررات مانند توقف پشت چراغ قرمز، رعایت جاده‏های یک طرفه، عبور از دست راست و مانند اینها، مخالف آزادی رانندگی است، و موجب محدودیت رانندگان است، همه به چنین سخنی می‏خندند و می‏گویند آزادی باید در چارچوب مقرراتی باشد که انسان را به مقصد برساند نه این‏که باعث اتلاف اموال و قتل و جرح نفوس و مانند آن شود و انسان هرگز به مقصد نرسد.

اساسا بسیاری از این آزادیهای کاذب، نوعی اسارت قطعی است.

جوانی که از آزادی خود سوء استفاده کرده و گرفتار مواد مخدر و اعتیادهای کشنده دیگر شده است، در واقع اسیر است و با اعمالش حکم اسارت خود را امضا می‏کند. آزادیهای توام با رعایت موازین اخلاقی به انسان آزادی واقعی می‏دهد و از اسارت او در چنگال هوی و هوسهای کشنده رهایی می‏بخشد و چه جالب است در اینجا کلام مولی علی علیه السلام که می‏فرماید: «ان تقوی‏الله مفتاح سداد، وذخیرة معاد، وعتق من کل ملکة، ونجاة من کل هلکة; تقوای الهی کلید گشایش هر دری است و ذخیره رستاخیز و سبب آزادی از هرگونه بردگی (شیطان) و نجات از هرگونه هلاکت!» (1)

از تحلیل فوق و مثالهای بالا آزادی واقعی از آزادیهای کاذب یا به تعبیر صحیحتر اسارتهایی تحت نام آزادی، شناخته می‏شود; و جلو سوء استفاده از این مفهوم مقدس را می‏توان گرفت; و هیچ گاه کسی نمی‏تواند به بهانه این که اخلاق، انسان را محدود می‏کند، ارزشهای اخلاقی را زیر سؤال ببرد.

همچنین پاسخ کسانی که می‏گویند اخلاق غرائز را سرکوب می‏کند، در حالی که اگر این غرائز لازم نبود خدا آن را خلق نمی‏کرد، روشن می‏شود.

غرائز آدمی همچون دانه‏های حیاتبخش باران است که از آسمان نازل می‏شود، بی‏شک اگر لازم و مفید نبود خدا آن را از آسمان نازل نمی‏کرد، ولی این به آن مفهوم نیست که ما اجازه دهیم قطره‏های باران دست‏به دست هم دهند و سیلابی ویرانگر به وجود آوردند، بلکه عقل و درایت می‏گوید باید سدی در مقابل آن کشید و دریچه‏ها و کانالها و نهرهایی به وجود آورد و این موهبت الهی را طبق برنامه و حساب به مزارع و باغها هدایت کرد غرائز آدمی نیز مانند این دانه‏های حیاتبخش باران است که اگر تحت‏برنامه و کنترل در مسیرهای سازنده درنیاید مبدل به سیلابی ویرانگر می‏شود که همه چیز انسان را بر باد خواهد داد.

از آنچه در بالا آمد می‏توان این نتیجه را به روشنی گرفت که اخلاق نه انسان را محدود می‏کند و نه مانع پرورش انسانها است و نه غرائز خداداد را سرکوب می‏نماید، بلکه کار اخلاق بهره‏گیری از آزادی انسان در مسیر سعادت و رهبری غرائز برای رسیدن به کمال مطلوب است.

با توجه به این تفسیر که به نظر ما تفسیر صحیح آزادی است پاسخ بسیاری از سخنان مخالفان اخلاق روشن می‏شود و نیازی به توضیح نیست.

اعتقاد به جبر و مسائل ضد اخلاقی

بی‏شک رابطه بسیار نزدیکی میان اعتقاد به آزادی اراده انسان و «مسائل اخلاقی‏» وجود دارد; زیرا همان‏گونه که در گذشته نیز اشاره کرده‏ایم اگر اعتقاد به آزادی انسان نفی شود تمام مفاهیم اخلاقی فرو می‏ریزد و از کار می‏افتد.

به همین دلیل، ادیان الهی که عهده‏دار تربیت نفوس و تهذیب اخلاقند سرسخت‏ترین مدافع آزادی بشرند! 

و نیز به همین دلیل، قرآن مجید مملو از آیاتی است که آزادی اراده انسان را تثبیت نموده و جبر را نفی می‏کند. این آیات بالغ بر صدها آیه می‏شود، که در مباحث جبر و اختیار به آن اشاره شده است. 

اصولا امر و نهی و هرگونه تکلیف دیگر و دعوت به اطاعت و نهی از معصیت و ثواب و عقاب و حساب و جزا، و دادگاه و اجرای حدود و مجازاتها و امور دیگری مانند آن، همه تاکیدهای مکرری بر مساله آزادی اراده انسان است.

و اگر آیاتی در قرآن می‏بینیم که دستاویز طرفداران مکتب جبر شده دقیقا ناشی از عدم توجه به تفسیر صحیح این آیات است. چرا که این آیات ناظر به نفی تفویض است نه اثبات جبر، و شاهد آن در خود قرآن بوضوح دیده می‏شود که شرح آن در منابعی که قبلا به آن اشاره شد آمده است و اینجا جای آن بحث نیست.

اعتقاد به جبر و سلب آزادی انسان می‏تواند عامل‏مؤثری برای هرگونه بی‏بندوباری اخلاقی بوده باشد، چرا که هر گنهکاری به بهانه این که سرنوشت او از روز ازل بطور جبری رقم زده شده و او نمی‏تواند آن سرنوشت را دگرگون سازد، در منجلاب فساد و گناه غوطه‏ور می‏گردد، اتفاقا شواهد تاریخی نیز بر این معنی داریم که گناهکارانی به استناد همین مکتب، خود را در ارتکاب گناه و اعمال ضد اخلاقی معذور می‏دانستند، و می‏گفتند: «ما اگر خوب یا بدیم از ناحیه خود ما نیست، باغبان ازل از روز نخست ما را چنین پرورش داده و در سرنوشت ما نوشته است! نه نیکوکاران باید افتخار به نیکی خود کنند، و نه بدکاران باید مورد سرزنش و ملامت قرار گیرند!»

به همین دلیل، پیامبران الهی، و بیش از همه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برای تحکیم مبانی اخلاق و تهذیب نفوس، قبل از هر چیز آزادی اراده انسان را تثبیت می‏کردند.

به هر حال، بحث جبر و اختیار و مسائل دیگری مانند قضا و قدر، هدایت و ضلالت، سعادت و شقاوت، از دیدگاه قرآن، بحث مستقل و مبسوطی است که به خواست‏خدا در مباحث آینده تفسیر موضوعی به سراغ آن خواهیم رفت. هدف در اینجا تنها اشاره‏ای به این مساله و تاثیر آن در مسائل اخلاقی است نه ورود در اصل این مساله.

اما کسانی که اصل و اساس را لذت می‏شمرند و ارزش نهایی برای آن قائلند و اخلاق را از آن نظر که مخالف این معنی است نامناسب می‏دانند و همچون «آریس‏تیپ‏» که قبل از میلاد می‏زیسته می‏گویند: «خیر عبارت است از لذت، و شر چیزی جز الم نیست و هدف‏نهایی انسان در زندگی کام گرفتن از لذائذ جهان است، و نباید به نتایج نیک و بد آن فکر کرد!» 

آنها از این نکته غافلند که به فرض ما لذت را منحصر در لذائذ مادی بدانیم و از لذائذ معنوی که به مراتب از لذات مادی روحپرورتر است صرف نظر کنیم، رسیدن به لذت مادی نیز بدون رعایت اخلاق ممکن نیست، چرا که کامجویی و لذت بی‏قید و شرط، رنج و الم بسیار دردناکی در پی‏دارد که به خاطر آن هم که باشد، باید از آن لذت نقد که رنجی عظمیتر در پی‏دارد، صرف نظر کرد.

این سخن گرچه از دهان کسی خارج شده که ظاهرا در ردیف فلاسفه پیشین است ولی به سخنان مبتلایان به مواد مخدر می‏ماند که وقتی به آنها گفته شود، لذت امروز شما مایه بدبختی عظیم و درد و رنج طاقتفرسای فردا است، در جواب می‏گویند: دم غنیمت است، و امروز را دریاب و فکر فردا مباش!

ولی فردا که غول وحشتناک بیماریهای جانکاه عصبی، قلبی و مغزی، که ناشی از اعتیاد ست‏به او حمله‏ور می‏شود، بر منطق گذشته خویش می‏خندد و تاسف می‏خورد، ولی بدبختانه غالبا راهی برای بازگشت وجود ندارد.

توصیه‏های اخلاقی در مورد رعایت عفت، امانت، راستی، و صداقت و جوانمردی و فتوت، همه از این قبیل است. جامعه‏ای که نادرستی و خیانت در آن رایج می‏شود، چه لذتی از زندگی نصیب مردم آن جامعه خواهد شد!

مردمی که بخل سراسر وجودشان را گرفته، و همه چیز را برای لذت شخصی خود می‏طلبند در برابر هجوم مشکلات، سخت آسیب‏پذیرند، چرا که هر فردی در آن جامعه تنها است و ایستادن افراد تنها در مقابل مشکلات، بسیار مشکل است در حالی که اگر روح همبستگی و سخاوت و فتوت در میان آنها حاکم باشد، هر فردی به زمین می‏افتد، دیگران به یاری او می‏شتابند و در چنین جامعه‏ای هیچ کس خود را تنها نمی‏بیند، و در برابر هجوم مشکلات زانو نمی‏زند.

این همان چیزی است که سابقا بطور مشروح و با اتکا به آیات قرآن مجید به آن اشاره کردیم که رعایت اصول اخلاقی همیشه دارای دو بعد است‏یک بعد معنوی و یک بعد مادی، و اگر از بعد معنوی آن فرضا صرف نظر کنیم بعد مادی آن چنان گسترده است که سزاوار است‏به همه اصول اخلاقی پایبند باشیم تا در این دنیا نیز بهشتی بسازیم که همه در آن غرق لذت باشند و از جهنم سوزانی که زاییده مفاسد اخلاقی است‏برکنار بمانیم.

سرانجام به سراغ سخن کسانی می‏رویم که می‏گویند اخلاق دینی روی اطاعت فرمان خدا، به خاطر ترس یا طمع است، و اینها جنبه ضد اخلاقی دارند! 

این سخن نیز از دو جهت، قابل نقد است:

نخست این که: تعبیر به طمع و ترس، تعبیر نادرستی است، صحیح این است گفته شود که گروهی از پیروان ادیان به خاطر سعادتمند شدن در جهان دیگر و رهایی از مجازاتهایی که ناشی از عدل الهی است‏به سراغ ارزشهای والای اخلاقی می‏روند، این هرگز ضد اخلاق نیست، چرا که کامجویی‏های زندگی فانی را فدای زندگی باقی کرده و منابع کوچکتری را فدای مواهب بزرگتری نموده است.

آیا اگر کسی به خاطر پرهیز از رسواییهای ناشی از خیانت و دروغ از این دو کار پرهیز کند، عملی ضد اخلاقی انجام داده، و یا اگر کسی به خاطر حفظ سلامت‏خویش، لب به مشروبات الکی تر نکند و سراغ مواد مخدر نرود، عملش ضد اخلاق است، همچنین اگر کسی در برخورد با مردم نهایت ادب و تواضع و محبت را داشته باشد، تا مردم از او فرار نکنند و در زندگی تنها نماند، آیا عملی ضد اخلاقی انجام داده؟

کوتاه سخن این که، هر کار اخلاقی ممکن است آثار و منافع مادی نیز داشته باشد، توجه به آن آثار نباید طمع نامیده شود، و پرهیز از اثرات زیانبار اعمال ضد اخلاقی نباید به عنوان ترس و جبن که یک امر غیر اخلاقی است تلقی شود.