کویر لوت کجاست؟

کویر لوت دشتی بیابانی در جنوب شرقی ایران است. این دشت در جنوب شرق ایران در بین بخشی‌هایی از استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی قرار دارد. آسمونی در این بخش برای آن دسته از عزیزانی که قصد دارند در مورد کویر لوت بیشتر بدانند، به معرفی کویر لوت می پردازد.

ناسا، بیابان لوت در سال‌های 2004، 2005، 2006، 2007 و 2009 به عنوان گرم‌ترین نقطه کره زمین اندازه‌گیری شد که در سال 2005 با دمای 70٫7 درجه سانتی گراد گرم‌ترین رکورد دما در تمام زمین را ثبت کرده‌است. این دما 12 درجه سانتی‌گراد بیش‌تر از رکورد رسمی دمای هوای زمین است که در سال 1992 در لیبی ثبت شده‌است. باید توجه داشت که گرم‌ترین نقطه کره زمین در سال‌های مختلف تغییر می‌کند، مثلاً در سال 2003 کوئینزلند استرالیا با دمای 69٫3 درجه سانتی‌گراد گرم‌ترین نقطه زمین بوده که این دما دومین دمای بالا پس از لوت در دوره هفت‌ساله مطالعه ناسا به‌شمار می‌رود. علاوه بر آن دمای سطح زمین معمولاً بالاتر از دمای هوا در همان نقطه است و اعداد ثبت‌شده به‌عنوان دمای سطح زمین که با استفاده از شاخص دمای سطح به‌دست آمده، به‌معنای دمای هوای آن مناطق نیست. مطالعات دانشمندان در سال 1915 دربارهٔ تفاوت دمای هوا و سطح زمین در دره مرگ نشان داد که در حالی که دمای سطح زمین در عمق 0٫4 سانتی‌متری خاک سطحی 71٫5 درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری شد، هم‌زمان دمای هوا در ارتفاع 120 سانتی‌متری سطح زمین 42٫5 درجه سانتی‌گراد بوده‌است.

در بسیاری از رسانه‌های ایرانی و خارجی به نقل از دکتر پرویز کردوانی منطقه گندم بریان (در 80 کیلومتری شمال شهداد) به‌عنوان گرم‌ترین نقطه لوت و دنیا معرفی شده‌است ولی کردوانی با رد این ادعا و نقل قول منتسب به وی، معتقد است گرم‌ترین نقطه زمین در بیابان لوت «چاله مرکزی لوت» در 75 کیلومتری شرق شهداد است و معرفی گندم بریان به‌عنوان گرم‌ترین نقطه لوت و کره زمین نادرست است.

موقعیت و شاخص‌های کلی کویر لوت

• دشت لوت محدوده‌ای است بین استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان.
• دشت لوت بین دو گسل نهبندان در شرق و نای بند در غرب قرار دارد.
• حد شمالی آن در حد مدار 32 درجه و حد جنوبی در حد مدار 28 درجه‌است.
• وسعت حوضه آبگیر دشت لوت، حدود 175 هزار کیلومتر مربع (یک دهم مساحت کشور) است.
• طول آن از شمال به جنوب حدود 900 کیلومتر و غرب به شرق حدود 300 کیلومتر است.
• پست‌ترین نقطه دشت لوت حدود 240 متر از سطح دریا بالاتر است. (لوت مرکزی)
• دشت لوت جایگاه رخداد زمین لرزه‌های بزرگ و مهمی بوده‌است.
• در پای کوه‌های مشرف به دشت بزرگ لوت، آثاری از سکونت انسان از هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح مشاهده شده‌است.
• بزرگ‌ترین ناحیه جمعیتی دشت لوت «شهداد» است که در گذشته‌های دور به آن خبیص می‌گفتند.
• دره سیرچ و ناحیه مسکونی آن به همین نام، یکی از زیباترین چشم‌اندازهای سر سبز حاشیه این دشت اسرار آمیز است.

پدیده‌های جالب در کویر لوت

میراث جهانی بیابان لوت در وهله اول از یاردانگ‌های بیابان لوت (کلوت) در بخش غربی، ریگ یلان یا ارگ یلان در بخش شرقی، هامادای بخش میانی و نبکاها در حاشیه بخش غربی تشکیل شده‌است که مجموع بیابان لوت را تشکیل می‌دهد. اجزای دیگر این بیابان شامل رودخانه شور، منطقه گندم بریان و شورگز هامون می‌باشند. بیابان لوت نه تنها دارای ویژگی‌های زیباشناسانه است بلکه بخشی از فرایندهای دخیل در شکل‌دهی به منطقه و تاریخ زمین‌شناسی را نیز نشان می‌دهد. در عین حال تنوع چشم‌اندازها و ناشناخته بودن منطقه شرایط مناسبی را برای تحقیقات علمی و گسترش ژئوتوریسم فراهم می‌نماید.

کویر لوت یکی از شگفت انگیزترین عوارض بیابانی دنیا است برخی از جاذبه‌های آن عبارتند:

• بزرگ‌ترین شهر کلوخی جهان. منطقه کلوت‌ها از دور به خرابه‌های شهری بزرگ می‌ماند که توصیف‌های گوناگون از آن شده‌است نظیر: شهر خیالی یا شهر لوت.
• مرتفع‌ترین هرمهای ماسه‌ای دنیا در لوت است. مرتفع‌ترین هرم‌های شناخته شده دنیا حداکثر 300 متر ارتفاع دارند (لیبی) اما در لوت ارتفاع برخی هرم‌ها گاه به 480 متر هم می‌رسد.
• 40 مخروط آتشفشان کواترنر در سطح دشت لوت وجود دارد.
• پهنه‌های وسیع ماسه و ریگ با طیف رنگی قهوه‌ای روشن تا خاکستری و سیاه نظیر «گدار باروت» که چون خاک آن سیاه و شبیه باروت است به این نام خوانده می‌شود.
• دشت‌هایی از گدازههای بازالتی چاله چاله نظیر «گندم بریان».
• پهنه‌های شنی مواج
• بزرگ‌ترین نبکاهای جهان تپه‌های شنی پوشیده از گیاه (نبکاها) که یکی از شگفتی‌های همزیستی خاک و آب و گیاه است. این نبکاها به گلدان بیابان نیز نامیده شده‌اند.
• مرتفع‌ترین ربدوها ((Rebdou (ربدوها مشابه نبکاها با ابعاد بزرگ‌تر شکل‌های پیچیده‌تر در لوت غربی می‌باشند)
• پهنه‌هایی به شکل چندضلعی‌های متعدد که حاصل قشر نمکی ضخیم و تبخیر شدید سطح زمین است.
• کویر پاشتری، سطح این نوع زمین‌ها اینطور به‌نظر می‌رسد که پس از بارندگی زیاد خیس شده و تعدادی شتر روی آن راه رفته‌اند.
• هامادا Hammada دشت‌هایی از ریگ، شن و پوشیده از خاک‌های ریگی که فاقد گیاه است.

واحدهای جغرافیایی کویر لوت

دشت لوت چاله‌ای است که از نظر ارتفاعی نامتقارن بوده و جهت آن شمالی- جنوبی است. با توجه به شکل ناهمواری و پراکندگی عوارض جغرافیایی می‌توان آن را به‌طور طبیعی به سه واحد کوچک‌تر یعنی لوت شمالی، لوت مرکزی و لوت جنوبی یا لوت زنگی احمد تقسیم‌بندی نمود.

کویر لوت شمالی

از عناصر ریگ، شن و ماسه تشکیل شده‌است و حد جنوبی آن را بریدگیهای نا منظم مشرف به چاله «رود شور بیرجند» تشکیل می‌دهد. ناهمواری‌های ماسه‌ای به شکل سفره‌های ماسه‌ای در آن وجود دارد.

کویر لوت مرکزی

شگفت انگیزترین قسمت دشت لوت است. در قسمت‌های شرقی لوت مرکزی تپه‌ها و توده‌های عظیم و به هم پیوسته ماسه‌ای قرار گرفته و سطح قابل توجهی از لوت را به عرض متوسط 52 کیلومتر و طول متوسط 162 کیلومتر در لوت پوشانده‌است. بخشی از ناهمواری‌های لوت مرکزی دارای پوشش گیاهی بوده و بخش غربی آن فاقد پوشش گیاهی است.

لوت جنوبی (لوت زنگی) غنی‌ترین قسمت چاله لوت از نظر پوشش گیاهی است.

از نظر ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی) لوت مرکزی به سه منطقه اصلی (از غرب به شرق) تقسیم شده‌است:

دشت‌سر

به عرض 5 تا 10 کیلومتر به صورت نواری سطح آن از ماسه و لای(silt)و نمک پوشیده شده‌است.

کلوت‌ها

کلوت‌ها (کلوت اصطلاح محلی است) به خندق‌های بسیار عظیم که حاصل فرسایش آبی و بادی است به عنوان پدیده‌ای بی نظیر در دنیا شناخته شده‌است.

«رود شور» در مرطوب کردن دیواره این کلوت‌ها اثر کافی داشته و فرسایش‌های آنها را تسهیل کرده‌است.

منطقه کلوت‌های در 43 کیلومتری شهداد (24 کیلومتری ده سیف) قرار دارد و در مساحتی به عرض متوسط 80 کیلومتر و طول متوسط 145 کیلومتر را تشکیل داده‌اند.

مهم‌ترین بادی که دیواره‌های کلوت‌ها را فرسایش می‌دهد بادهای 120 روزه سیستان است.

در فاصله کلوت‌ها زمین پوشیده از ماسه بادی است و در نقاطی که ماسه بادی نیست زمین از نوع رس لائی و رس است.

تپه‌های ماسه‌ای در کویر لوت

در شرق لوت مرکزی منطقه‌ای به عرض 50 کیلومتر و طول 100 کیلومتر متر را تشکیل می‌دهند. ارتفاع این تپه‌های ماسه‌ای تا 500 متر هم می‌رسد (مآخذ شماره4). نا همواری‌های ماسه‌ای به اشکال برخان (Barkhan) – هرم‌های ماسه‌ای –سیف (sif) و تپه‌های طولی دیده می‌شود.

پوشش گیاهی کویر لوت

در حدود 20کیلومتری شهداد، درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی لوت جای گرفته‌اند که به آن نبکا یا تل‌های گیاهی گفته می‌شود.

زمین‌های بین نبکاها پوشیده از ماسه‌است و نبکاها عموماً در سطح همواری که میزان ماسه آن متوسط و سطح آب زیر زمین بالا بوده یا رطوبت موجود کافی برای حیات پوشش گیاهی باشد ظاهر می‌شوند. عناصر تشکیل دهنده نبکا شامل ماسه – لای، رس و سلت است.

شکل نبکا تابعی است از اندازه، تراکم و میزان رشد گیاه میزبان که گونه‌هایی نظیر دسته‌ای از گرامینه‌ها، درختچه‌های تاغ، گز و… می‌باشند. در دشت لوت گونه گیاه گز (Tamarix) از گونه‌های میزبان نبکاها هستند. ارتفاع نبکاها از چند دسیمتر تا چند متر و طول آن از یک متر تا 10 متر می‌رسد.

شایان ذکر است گیاهان منفرد باید ارتفاعی بیش از 10 الی 15 سانتی‌متر داشته باشند تا اینکه بتوانند ماسه‌ها را کنترل نماید. اگر دانه‌های ماسه چسبندگی نداشته باشند به عبارتی عناصر رس و لای نداشته باشند حجم آنها با تغییر و سرعت باد تغییر می‌یابد. با افزایش میزان رسوب، گیاه برای جلوگیری از مدفون شدن به رشد خود در جهت بالا ادامه می‌دهد این رشد تا آنجا است که ریشه گیاه در ارتباط با سطح آب زیر زمینی باشد اما جایی که آب زیر زمینی افت می‌کند این ارتباط قطع و تخریب نبکا آغاز می‌شود که سرانجام به مرگ نبکا می‌انجامد.

نبکاهای چندین ساله و دائمی در تغییر سطح سفره آب زیر زمینی، هرزآب‌ها، تبخیر، تعرق و کنترل رسوبات بادی در منطقه نقش اساسی دارند.

ربدوها Rebdou با ابعاد بزرگ‌تری از نبکاها متمایز می‌شوند. طول آنها به 2 تا 7 متر و عرضشان به 1 تا 5 متر می‌رسد. غیر از ابعاد، شکل ربدوها نیز پیچیده‌تر از نبکاها است؛ و گاهی چند مخروط را نشان می‌دهد که کنار هم قرار گرفته‌اند. مرتفع‌ترین ربدوها در لوت غربی دیده می‌شود که گاه ارتفاع آنها به 12 متر می‌رسد (بلندی یک ساختمان 4 طبقه).

کاوش‌های باستان‌شناسی کویر لوت

مؤسسه جغرافیایی دانشگاه تهران از سال 46 مشغول مطالعات در دشت لوت بوده‌است. این بررسی‌ها به کشف نمونه‌هایی از اشیاء سفالین و فلزی و سنگی دوران قبل از تاریخ این ناحیه انجامید، ولی این هیئت به سبب اشتغال به کارهای مربوط به خود و نداشتن افراد باستان شناس، موفق به گمانه زنی و تجسس بیشتری نگردید. هیئت مطالعاتی دشت لوت با همکاری اداره کل باستان   شناسی در سال 1347 به این منطقه رفت آنان در این منطقه به تکه سفال‌های متنوع دست یافتند و با کاوش در تپه‌های کوتاه و مسیرهایی که در لا به لای کلوت‌ها قرار دارند توانستند به مقابر قبل از تاریخ و اشیاء ارزنده آن دست یابند.

اشیاء و مقابر مکشوفه: در بررسی ده روزه آقوس شهداد که در 7 کیلومتری دشت لوت قرار دارد، اشیاء متعددی متعلق به هزاره سوم و سفال‌هایی از هزاره چهارم قبل از میلاد در مقابر مکشوفه بدست آمده که شامل ظروف سفالین که با رنگ‌های قرمز و نقوش مختلف تزیین یافته‌اند که از لحاظ سبک و شیوه کار با ظروف مکشوفه در بلمپور بلوچستان و خوراب کرمان شباهت کامل دارد. همچنین کوزه سفالین نخودی رنگ ظریفی بدست آمد که روی آن سه نوار قرمز رنگ دیده می‌شود. حد فاصل این نوارها با تصاویر عقاب پرگشوده و خطوط شکسته موازی به رنگ سیاه تزیین شده‌است. نظیر این ظرف سر مرز ایران و پاکستان در تپه‌ای به نام کولی استانبول، ایران دارای 19 اثر ثبت‌شده در میراث جهانی بود که همه آن‌ها جزو آثار فرهنگی ایران محسوب می‌شوند و هیچ اثر طبیعی از ایران در فهرست میراث جهانی وجود نداشت. در این اجلاس بیابان لوت به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. ایران پرونده بیابان لوت و قنات ایرانی را برای ثبت جهانی ارسال کرده بود. ابتدا 11 قنات و سپس بیابان لوت در فهرست میراث جهانی گنجانده شد. بیابان لوت دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن را شایسته ثبت در فهرست میراث طبیعی جهان نمود:

• بلندترین کلوت‌های جهان در بخش شرقی کلوت‌ها
• طولانی‌ترین کلوت‌های جهان
• گرم‌ترین نقطه جهان با دمای 70٫7 درجه سلسیوس
• بلندترین تپه‌های ماسه‌ای جهان در ریگ یلان در شرق بیابان لوت
• وجود یکی از بلندترین نبکاهای (گلدان صحرا، تل گز یا تل نباتی) جهان با ارتفاع 12 متر

محدوده عرصه و حریم بیابان لوت برای ثبت در میراث جهانی حدود 40 هزار کیلومتر مربع تعیین شده‌است که محدوده بسیار بزرگی بوده و در بین سه استان کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان قرار دارد. البته بیابان لوت بسیار بزرگ‌تر از محدوده پیشنهادشده برای ثبت در میراث جهانی است، اما با توجه به این‌که مهم‌ترین عناصر واجد ثبت در میراث جهانی در لوت مرکزی واقع شده‌اند، این منطقه برای ثبت در میراث جهانی پیشنهاد گردید. مساحت عرصه بیابان لوت 22780 کیلومتر مربع و مساحت حریم بیابان لوت 17941 کیلومتر مربع است؛ که شامل ریگ یلان (تپه‌های ماسه ای)، کلوت‌ها، نبکاها، رودخانه شور، هامادا (دشت ریگی)، پهنه بازالتی گندم بریان و… است که در این میان کلوت‌ها در غرب و ریگ یلان در شرق با چشم‌اندازی زیبا و شگفت‌انگیز خودنمایی می‌کنند.

شروع کار بر روی پرونده ثبت جهانی بیابان لوت از تیر ماه 1393 بوده‌است و پرونده آن در بهمن 1393 برای دفتر یونسکو در پاریس ارسال شد. این پروژه با مدیریت جغرافی‌دانان و همکاری بسیاری از متخصصان دیگر رشته‌ها تدوین گردید و در نهایت در 27 تیر 1395 با اجماع همه کشورهای عضو در کمیته میراث جهانی، بیابان لوت به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.