همه چیز درباره زاینده رود

زاینده‌رود یا زنده‌رود به معنی دهنده‌زندگی، بزرگترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی به ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود 200 کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به مانداب گاوخونی می‌ریزد. این رودخانه مصّفا، رگ حیاتی و عامل اصلی سرسبزی و حاصلخیزی اصفهان محسوب می‌شود. درحال حاضر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استان اصفهان از سدهای آبیاری که بدین منظور احداث گردیده استفاده می‌شود. در ادامه مطلب آسمونی درباره اطلاعات و همچنین خبر جدید درباره زاینده رود می پردازیم.

با اتمام تونل سوم و انتقال آب در طرح بهشت‌آباد پیش بینی می‌شود استان کرمان هم از استفاده کنندگان آب رودخانه زاینده‌رود خواهد بود. در اسفند ماه سال 1391 عده‌ای از کشاورزان شرق استان اصفهان به انتقال آب این رود به سایر استان‌های شرقی ایران اعتراض کردند. زاینده‌رود 118 امین اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در 20 بهمن 1389 در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

آخرین خبر از زاینده رود!

در تاریخ 12 بهمن 1400 آب در رودخانه زاینده رود رهاسازی شده و در تاریخ 14 بهمن به سی و سه پل رسید. البته فقط به مدت 10 روز آب در زاینده رود جاری خواهد بود. با توافق استانداری اصفهان و صنف کشاورزان این اتفاق مهم افتاده است. مردم اصفهان هم می توانند در این مدت کوتاه برای تفریح به کنار سی و سه پل بروند.

دلایل خشک شدن رودخانه زاینده رود

رودخانه زاینده رود سال هاست که برای مقاطع بلند مدت خشک شده است. از عوامل اصلی خشک شدن رودخانه می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• مهمترین عامل خط لوله انتقال آب سد به یزد، کرمان، کاشان و قم

برداشت بی رویه سالیانه آب در بالادست رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ که به تنهایی بیش از کل میزان آبی است که سالانه توسط تونل دوم و تونل چشمه لنگان وارد حوضه زاینده رود می‌شود. این میزان هم اکنون در حدود 490 میلیون متر مکعب است که سال به سال در حال افزایش است.

• انتقال آب به استانهای یزد و شهرهای دیگر

استقرار صنایع بزرگ، پالایشگاه، نیروگاهها در کنار رودخانه. خشکی رودخانه سبب ساز بیکار شدن چندصدهزار ساکنین پاینن دست رودخانه شده و به مهاجرت فصلی یا کامل آنها به استانهای دیگر و یا شهر اصفهان منجر گشته است.
توجه به این نکته مهم است که ایران عضو کنوانسیون بین‌المللی رامسر است که بر طبق آن حق ندارد قوانینی تصویب کند که بر اثر آن تالابها خشک شوند. این در حالی است که برداشت بی رویه آب از حوزه آبریز زاینده رود در فلات مرکزی و اختصاص آن به صنایع و مناطق دیگر خلاف تعهد ایران در این کنوانسیون است.

سوء مدیریت و خطاهای انسانی

کشت نامناسب در پایین دست زاینده رود توسط کشاورزان (مانند برنج) از جمله خطاهای انسانی در این زمینه محسوب می شود. همچنین مدیریت های کاملاً اشتباه همچون برقراری صنایع عمده مانند پالایشگاه نفت، پتروشیمی اصفهان، فولاد مبارکه، ذوب آهن اصفهان، شرکت نفت سپاهان و غیره به اصفهان از عوامل اصلی خشک شدن زاینده رود محسوب می شود.

تاریخچه زاینده رود

زاینده رود پرآب ترین رودخانه فلات مرکزی ایران و سرچشمه آن برگرفته از کوه های زاگرس مرکزی بوده است. قدمت زاینده رود اصفهان و اطراف آن تقریباً به چند هزار سال پیش باز می گردد. اما حیف که سرگذشت زاینده رود از اوایل دهه 70 خوشیدی دچار دگرگونی نامطلوبی شده است. رودخانه زیبا و پرآب زاینده رود در قدیم دقیقاً همانند نامش بوده است (زاینده رود یعنی دهنده زندگی). 

سرچشمه زاینده رود کجاست؟

سرچشمه زاینده‌رود به شکل حوضی مدور با مساحتی در حدود سیصد زرع می‌باشد که به «چشمه جانان» معروف است. چشمة مذکور در این ناحیه می‌جوشد و به طرف مشرق سرازیر می‌شود. پس از طی سه فرسنگ، به چشمه دیگری به نام «چهل چشمه» می‌رسد. سرچشمه این رودخانه، دامنه‌های زردکوه بختیاری است که در حد فاصل بین اصفهان و لرستان قرار دارد. حوزه رودخانه زاینده‌رود 41،500 کیلومتر مربع است. برآورد می‌شود جریان آب این رودخانه در مطلوب‌ترین شرایط 1،2 کیلومترمربع در سال و یا 38 مترمکعب در ثانیه است. 

همچنین از سمت شمال این منطقه، یعنی ناحیة فریدن، دو چشمة بزرگ دیگر به نام «خُرِسنگ» و «کودَنگ» به جانانه‌رود ملحق می‌شود. انشعاب دیگری نیز به نام زرین‌رود از طرف جنوب یعنی چهارمحال به این رودخانه اضافه می‌شود. منبع اصلی انشعاب‌ اخیر زیر‌ِ کوهی قرار دارد که زردکوه نامیده می‌شود.

مافروخی در کتاب محاسن اصفهان نوشته است: ایل چهار لنگ در کنار رودخانة خُرِسنگ و کودنگ و ایل هفت لنگ در کنار رودخانة زرین رود زندگی می‌کرده‌اند. در کنار و اطراف جانانه‌رود هم، آبادیها و جمعیت‌هایی وجود داشته که بر اثر کش‌مکش‌های قومی، به ویرانی کشانده و تبدیل به محل کشت و زرع شده‌اند.

اکثر کوههای این منطقه برف‌گیر است. دو چشمه دیگر نیز در این حوالی وجود دارد، که یکی از آنها نمکین و شور است و حتی از آن نمک سفید و لطیفی استخراج می‌کنند. اما چشمة دیگر دارای آب شیرین است و با آن زراعت می‌نمایند. عظمت رودخانه زاینده‌رود پس از الحاق آب کوهرنگ به آن، مشخص می‌شود. در حقیقت سرچشمة اصلی زاینده‌رود، کوهرنگ است که باعث می‌شود در فصول مختلف رودخانه زاینده‌رود پر آب و با برکت باشد. اتصال آب کوهرنگ را به زاینده‌رود، به زمان صفوی و شاه طهماسب نسبت می‌دهند.

اسکندربیک در عالم آرای عباسی می‌نویسد: شاه طهماسب به میر فضل الله شهرستانی حاکم آن نواحی دستور داد تا چشمة محمودی (چشمة کوهرنگ) را که آب آن به طرف خوزستان هدر می‌رفته، به زاینده‌رود متصل نماید. اما به رغم انجام مقدمات کار و تلاش فراوان، وجود کوهی عظیم در حد فاصل بین این دو رود، همچنین وجود معادن گوگرد در آن کوه که باعث خفگی می‌شد و عده‌ای از کارگران را به هلاکت رساند، این کار پس از صرف هزینه‌های سنگین متوقف گردید.

• الحاق آب کوهرنگ به زاینده رود

در سال 1027 شاه عباس، محبعلی بیگ را جهت انجام این کار به کوهرنگ فرستاد، اما او هم کاری از پیش نبرد. سپس شاه عباس، امام قلیخان بیگلربیگی فارس و حسین‌خان حاکم لرستان را مأموریت داد، آنها نیز ناموفق بودند. سرانجام شاه عباس شخصاً اقدام نمود، و به طرف سرچشمة زاینده‌رود حرکت کرد ولی اجل او را مهلت نداد. در زمان شاه عباس دوم نیز اقداماتی اساسی و جدی انجام گردید. حتی از مهندسین فرانسوی دعوت به عمل آمد، اما آنها نیز توفیقی نیافتند، زیرا کار سنگین و مخارج آن زیاد و بیشتر سال، هوای آنجا سرد و یخ‌بندان بود.

عاقبت در هفتم مهرماه سال 1327 شمسی مقدمات حفر تونل کوهرنگ آغاز و در 24 مهرماه سال 1332 شمسی تونل مزبور افتتاح و آب کوهرنگ به زاینده‌رود هدایت گردید.تونل کوهرنگ در ارتفاع 2700 متری کوه تعبیه گردیده. طول آن 2835 متر و قطر آن 11 متر مربع می‌باشد. این تونل به وسیله دریچه‌هایی باز و بسته می‌شود. عرض تونل 75/2 متر و ارتفاع آن 5/2 متر است. آب رودخانه زاینده‌رود پس از عبور از تونل مذکور هزاران هکتار زمین را مشروب کرده، پس از پیمودن 360 کیلومتر از راههای پرپیچ و خم و سرسبز و حاصلخیز، در 140 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان به باتلاق گاوخونی می‌ریزد.

• سرچشمه های دیگر زاینده رود

یکی دیگر از سرچشمه‌های معروف زاینده‌رود، «چشمة دیمه» است که از نظر شرب و املاح، دارای سالم‌ترین و عالیترین نوع آب در جهان است. این چشمه در روستای دیمه نزدیک فارسان و پایین کوه، در سطح زمین قرار گرفته است که آب آن در طول سال به طور یکنواخت از زمین می‌جوشد. در سالهای اخیر املاح معدنی آب این چشمه در آزمایشگاههای معتبری مورد آزمایش قرار گرفته و به دنبال تأیید کیفیت عالی آن، کارخانه‌ای بزرگ با سرمایه‌ای سنگین در شرف احداث است تا آب این چشمه به صورت بطرهای سربسته و بهداشتی. به کشورهای جهان صادر شود.

این رودخانه در کتب تاریخ و جغرافیا به نام‌های زاینده‌رود، زنده‌رود، زندرود، زرین‌رود، زرینه‌رود، زن رود و زندک‌رود آمده است، زیرا آب آن در طول مسیر زایش کرده، تزاید می‌یابد. و به همین مناسبت زاینده‌رود نامیده شده است. بعضی نیز آن را عامل سلامتی و زنده‌بودن می‌دانستند و نام زنده‌رود بر آن نهاده‌اند ماه فروخی در کتاب محاسن اصفهان می‌نویسد: موقعی که عضدالدوله برای دیدار پدر و برادرانش به اصفهان آمد، از آب رودخانه فرات برای نوشیدن با خود آورده بود، وقتی آب گوارای زاینده‌رود را چشید، دستور داد آبهای فرات را ریختند و گفت: «با وجود زنده‌رود، فرات، شرب را نشاید.»

از این رودخانه، جهت مشروب ساختن باغها و عمارتها و کشتزارهای داخلی اصفهان، پنج شاخة بزرگ، جدا شده که در گویش اصفهان به آنها‌«مادی» می‌گویند. این مادیها به ترتیب زیر وارد اصفهان می‌شوند:

• جوی شاه:

که آب آن مخصوص عمارتهای سلطنتی بوده و نصف مادی فرشادی آب داشته است.

• مادی نیاصرم:

این مادی که از بزرگترین مادیهای اصفهان است از کنار پل مارنان از رود جدا شده، از جنب محله لنبان می‌گذرد به طرف شرق اصفهان جریان می‌یابد. این مادی، به هنگام پرآبی، دویست سنگ آب دارد.

• مادی فرشادی:

این مادی بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه جدا شده، محله‌های چهارسو و شمس‌آباد را مشروب می‌سازد و سپس از محلة خواجو می‌گذرد و آب آن به یک چهارم‌اب مادی نیاصرم می‌باشد.

• مادی فدن:

آب این مادی را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود کرده بودند. این مادی بالاتر از سه مادی دیگر قرار داشت و به دروازه دولت می‌رفت. سپس در آنجا به شعبات کوچکی تقسیم می‌شد.

• مادی تیران یا طهران:

این مادی از مغرب شهر گذشته، به محله بیدآباد و چهارسوق شیرازیها می‌رسید.

سایر مادیهای بزرگ شهر اصفهان عبارت‌اند از ناجوان، نایج، شایج، قمش، و عبدالله خان. بطور کلی از سرچشمه زاینده‌رود تا گاوخونی 154 مادی و نهر از این رودخانه جدا می‌شود. شاید کلمة مادی مربوط به زمان مادها باشد به علت آنکه آب را از چاهها به صورت قنات به روی زمین آورده و جاری می‌ساختند.

فصول مختلف زاینده رود

رودخانه زاینده رود به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب در فصول مختلف سال در استان چهارمحال بختیاری پل زمانخان و سامان نمای بسیار جالبی را دارا بوده است. مقدار آب زاینده رود در زمان شاه یا بعد از انقلاب باتوجه به فصل بوده است، درست که که عوامل خطای انسانی و سوء مدیریتی این روزها بیشتر شده است اما همیشه از ابتدا در برخی از فصول آب زاینده رود کاهش پیدا می کرد.