آشنایی با شهر تهران

شهر تهران یکی از بزرگترین و پرجمعیت ترین شهرهای جهان است که تاریخچه بسیار طولانی دارد و از زیبایی ها و جاذبه های زیادی برخوردار است. برای آشنایی با شهر تهران این بخش آسمونی را بخوانید.

آشنایی با شهر تهران

تِهْرانْ بزرگ‌ترین شهر و پایتخت ایران است. این شهر همچنین مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. جمعیّت آن 8،429،807 نفر است و هجدهمین شهر پرجمعیّت جهان به شمار می‌آید. مساحت این شهر 730 کیلومتر مربّع است که به همراه توابع خود (استان تهران)، جمعیّتی برابر 13،422،366 نفر و مساحتی برابر 18،814 کیلومتر مربّع دارد.

این شهر یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جنوب غربی آسیا و بیست و هفتمین شهر بزرگ دنیا است. شهر تهران، در شمال کشور ایران و جنوب دامنهٔ رشته کوه البرز واقع شده‌است. این شهر دارای یک شبکهٔ متراکم بزرگراهی و چهار خط فعّال مترو است که فقط در بهار سال 1390، 129 میلیون مسافر را جابه‌جا کرده‌اند. از دههٔ چهل تهران مرکز جذب مهاجران زیادی از سرتاسر ایران بوده‌است. ساکنان اصلی تهران اقوام فارسی زبان بودند، البتّه هم اکنون این شهر دارای اقوام مختلفی‌است و عمدهٔ زبان محاوره‌ای در این شهر فارسی است. بیشتر مردم در این شهر زبان فارسی با لهجهٔ تهرانی دارند. دیگر اقوام ساکن تهران عبارتند از: گیلک، مازندرانی، ارمنی، عرب، آذربایجانی، کرد و لر. تراکم جمعیّت در تهران بین ده هزار و هفتصد تا بیش از یازده هزار نفر در هر کیلومتر مربّع برآورد می‌شود که بنابر آمار نخست شانزدهمین شهر پرتراکم جهان است. شهر تهران در شمال ایران، در کوهپایه‌های جنوبی رشته کوه البرز در حدّ فاصل طول جغرافیایی 51 درجه و 2 دقیقهٔ شرقی تا 51 درجه و 36 دقیقهٔ شرقی، به طول تقریبی 50 کیلومتر و عرض جغرافیایی 35 درجه و 34 دقیقهٔ شمالی تا 35 درجه و 50 دقیقهٔ شمالی به عرض تقریبی 30 کیلومتر گسترده شده‌است. ارتفاع شهر در بلند‌ترین نقاط شمال به 2000 متر و در جنوبی‌ترین نقاط به 1050 متر از سطح دریا می‌رسد. تهران از شمال به نواحی کوهستانی و از جنوب به نواحی کویری منتهی شده در نتیجه در جنوب و شمال دارای آب و هوایی متفاوت است. نواحی شمالی از آب و هوای سرد و خشک و نواحی جنوبی از آب و هوای گرم و خشک برخوردارند.

ساختار اداری ایران در تهران متمرکز شده‌است. تهران به 22 منطقه، 134 ناحیه (شامل ری و تجریش)و 370 محله تقسیم شده‌است. نماد شهر تهران برج آزادی است. برج میلاد نیز نماد دیگر آن به حساب می‌آید. تهران میزبان نزدیک به نیمی از فعّالیّت‌های صنعتی کشور است، کارخانجاتی در زمینهٔ تجهیزات خودرو، برق و الکترونیک، منسوجات، شکر، سیمان و مواد شیمیایی در این شهر واقع شده‌اند، تهران همچنین بازار بزرگ فرش و محصولات مبلمان در سراسر کشور است. در جنوب حومهٔ تهران یک پالایشگاه نفت به نام پالایشگاه تهران وجود دارد. در تهران و حومه، اماکن تاریخی مذهبی نظیر مساجد، کلیساها، کنیسه‌ها، و آتشکده‌های زرتشتیان قرار گرفته‌است. در فهرست گران‌ترین پایتخت‌های دنیا در سال 2008 (میلادی)، تهران در پلّهٔ آخر قرار داشت. تهران همچنین در فهرست گران‌ترین شهرهای دنیا و بر مبنای شاخص هزینه‌های زندگی، در پلّهٔ یکی مانده به آخر جای دارد. تهران از جهت تولید ناخالص داخلی رتبهٔ پنجاه و ششم و با لحاظ کردن جمعیّت منطقه شهری، رتبهٔ بیست و نهم را در بین شهرهای دنیا دارد.

پیشینه شهر تهران

تهران برای نخستین بار توسّط ایل قاجار پایتخت ایران شد.

تهران در گذشته از روستاهای ری بوده و ری که در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه واقع شده به سبب مرکزیت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد نظر بوده و مدعیان همواره این مرکز راهبردی را مورد تهاجم و حمله قرار می‌داده‌اند. روستای تهران به واسطه برخورداری از مغاک‌ها و حفره‌های زیر زمینی و مواضع طبیعی فراوان و دشواری نفوذ در آنها پناهگاه خوبی برای دولتمردان و دیگر اشخاصی بوده که احتمالاً مورد تعقیب مدعیان قرار داشته‌اند. از سوی دیگر، کاروان‌های بزرگی که از محورهای مورد بحث عبور می‌کردند شکارهای سودمندی بودند و اغلب مورد حمله چپاول مردم بومی واقع می‌شدند. روستای تهران در واقع کانون چپاولگران و نهانگاه کالاهای دزدیده‌شده بود و این وضع تا زمان شاه تهماسب صفوی که قزوین را به عنوان پایتخت خود انتخاب نمود ادامه داشت. تهران در برابر حملهٔ افغان‌ها (پشتون‌ها) ایستادگی زیادی کرد و به همین خاطر آن‌ها پس از تصرف تهران این شهر را ویران کردند و باغ‌ها و تاکستان‌های آن را از میان بردند. در زمان نادرشاه تهران دوباره نام و نشانی یافت و در همین شهر بود که نادرشاه رهبران بزرگ شیعه و سنی را گرد هم آورد و پیشنهاد اتحاد اسلامی و رفع اختلاف‌ها را به آن‌ها داد. تا پیش از کشف تمدّن قیطریّه و همچنین کشف آثاری در تپّه‌های عباس‌آباد، گمان می‌رفت پیشینهٔ تاریخی این شهر به همان آثار یافت‌شده در حوالی شهر ری محدود می‌شود، ولی اکتشافات باستان‌شناسی در تپّه‌های عباس‌آباد، بوستان پنجم خیابان پاسداران و درّوس، نشان داد تمام آبادی‌های ناحیهٔ تاریخی قصران، دوره‌ای درخشان از استقرار اقوام کهن و خلّاقیّت‌های فرهنگی را پشت سر گذارده‌اند. در فارسنامهٔ ابن بلخی نیز که مربوط به سال‌های 500 تا 510 هجری قمری‌است. از شهر تهران به دلیل انارهای مرغوبش یاد شده‌است. اگرچه در آثار مکتوب کهن از تهران پیش از اسلام نام برده نشده است، امّا حفّاری‌های باستان شناسی 1321 خورشیدی در روستا‍ی درّوس ‍ شمیران نشان می‌دهد که در این ناحیه، در هزارهٔ دوّم پیش از میلاد، مردمی متمدّن زندگی می کرده‌اند. تهران در قدیم روستایی نسبتاً بزرگ بود که بین شهر بزرگ و معروف آن زمان، شهر ری و کوهپایه‌های البرز قرار داشت. نخستین بار نام آن در ذکر زندگینامهٔ ابوعبدالله حافظ تهرانی متولد 184 خ. آمده‌است. پس از حملهٔ مغولان به ری و تخریب این شهر، تهران بیش از پیش رشد یافت و عدّه‌ای از اهالی آوارهٔ ری را نیز در خود جای داد و مساحتش در این دوران به 106 هکتار رسیده بود. این منطقه در زمان سلسله صفوی به علّت این‌که بقعه سید حمزه جدّ اعلای صفویه در نزدیکی حرم شاهزاده عبدالعظیم قرار داشت و تهران نیز دارای باغ‌های خوش آب و هوا بود، مورد توجّه قرار گرفت. نخستین بار، شاه طهماسب اول صفوی در 916 خ. هنگام گذر از تهران باغ و بوستان فراوان این شهر را پسندید و دستور داد تا بارو و خندقی به دورش بکشند، این بارو که 114 برج به عدد سوره‌های قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوی دنیای پیرامون داشت، از شمال به میدان توپ‌خانه و خیابان سپه، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان وحدت اسلامی (شاپور) محدود می‌شد، مساحت تهران در این دوران به 440 هکتار رسید. در دورهٔ شاه عبّاس اول (966 تا 1007 خ.) پل، کاخ و کاروانسراهای زیادی بنا شد، در بخش شمالی برج و باروی شاه تهماسبی، چهارباغ و چنارستانی ساخته شد که بعدها دورش را دیواری کشیدند و به صورت کاخ (کاخ گلستان) و مقرّ حکومتی درآوردند.

نام تهران

در باره ی وجه تسمیهٔ تهران اختلاف نظر زیادی وجود دارد، پاره‌ای از پژوهشگران «ران» را پسوندی به معنای دامنه گرفته‌اند و شمیران و تهران را بالادست و پایین‌دست خوانده‌اند. برخی دیگر تهران را تغییر شکل یافتهٔ «تهرام» به معنای منطقهٔ گرمسیر دانسته‌اند، در مقابل شمیرام یا شمیران که منطقه سردسیر است و همچنین عدّه‌ای بر این باورند که سراسر دشت پهناوری که امروز تهران بزرگ خوانده می‌شود در میان کوه‌های اطراف، گود به نظر می‌رسید و بدین سبب «ته ران» نام گرفت.

روستایی که پیش‌درآمد شهر تهران بوده‌است، پیش از اسلام نیز وجود داشته، امّا پس از اسلام به‌تدریج نام آن معرّب گردیده و از تهران به طهران تبدیل شده‌است. امّا جغرافیدانان معروف آن روزگار نیز به املای تهران اشاره نموده‌اند. همزمان با جنبش مشروطه، که تغییرات زیادی در ادبیّات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد، رفته‌رفته املای تهران رواج یافت و پس از تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تأکید آن بر املای تهران، املای دیگر (طهران) کاملاً منسوخ شد.

جالبترین نظریه ریشه شناسی اسم تهران را زبانشناس ایرانی مقیم نروژ (دانا پیشدار) مطرح کرده است. به عقیده وی ریشه و اشتقاق اسم تهران را باید در زبانهای ایرانی باستان همچون زبان مادی و زبان اوستایی جستجو کرد.از آنجا که شهر ری و منطقه تهران در دوران پیش از اسلام بزرگترین شهر سرزمین ماد بوده و در دوران زرتشتی نیز یک شهر مقدس محسوب شده و یک حکومت دینی زرتشتی نظیر واتیکان کنونی در آن وجود داشته، این گفته چندان بعید به نظر نمی رسد. به عقیده پیشدار اسم تهران از دو بخش (ته) به معنی درخت داغداغان و (ران) به معنی دامنه تشکیل شده است. ته یک واژه گرفته شده از زبان مادی است و معنی درخت داغداغان می دهد که در مناطق شمال تهران امروزی می روییده است . در لغتنامه دهخدا نیز بدان اشاره شده است و دهخدا ان را چنین توضیح میدهد : ته نامی است که در شمیرانات و اطراف طهران به درخت داغداغان دهند.

بنابرین تهران یعنی جا و مکانی که در ان درخت داغداغان روید. همچنین پسوند ران در اسامی بسیاری از محلات و روستاهای شمال تهران دیده میشود که باهم بی ارتباط نیستند. مثلا شمیران، جماران، قصران، شهران، نیاوران. در زبان اوستایی و همچنین کتاب اوستا ران به معنی دشت و دامنه کوه آمده است و اسم شهر ری نیز مرتبط به همین واژه ران است. مادها که زرتشتی بودند به بزرگترین و مقدسترین شهرشان ری، راگا یا راگ گفتند، یعنی جا و مکانی که در دامنه کوه واقع شده است. بنابراین ری در زبان اوستائی یعنی دامنه و علت این نامگذاری واقع شدن این شهر در دامنه کوههای البرز و دماوند بوده است.

جغرافیای شهر تهران

شهر تهران در 51 درجه و 2 دقیقه تا 51 درجه و 36 دقیقهٔ طول شرقی و 35 درجه و 34 دقیقه تا 35 درجه و 50 دقیقهٔ عرض شمالی قرار گرفته‌است و ارتفاع آن از 2000 متر در مرتفعترین نقاط شمال تا 1200 متر در مرکز و 1050 متر در جنوب متغیر است. تهران در بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز گسترده شده‌است. از جنوب به کوه‌های ری و بی‌بی‌شهربانو و دشت‌های هموار شهریار و ورامین و از شمال توسط کوهستان محصور شده‌است. ارتفاع چند نقطه شهر تهران از سطح دریا: شهر تهران از نظر زمین‌لرزه جزء مناطق پرزیان (8 تا 10 درجه مرکالی) به شمار می‌آید. گسل‌هایی که در تهران و حومه تا شعاع 150 کیلومتری مرکز شهر قرار دارند، عبارت‌ند از گسل مشاء، شمال تهران، ری، طالقان، ایوانکی و ایپک که بررسی رفتار آن‌ها حایز اهمیت است.

در علم زلزله‌شناسی گسل‌هایی برای بشر خطرناک شناخته می‌شوند که حدّاقل 10 کیلومتر طول داشته و جوان (فعّال) هم باشند (گسل فعّال گسلی‌است که در ده هزار سال گذشته حدّاقل سبب یک زلزله شده باشد). گسل شمال تهران بزرگ‌ترین گسل شهر است که در جنوب دامنهٔ رشته‌کوه البرز و در شمال شهر تهران قرار دارد. این گسل از لشکرک و سوهانک آغاز شده تا فرح‌زاد و حصارک و از آن‌جا به سمت غرب امتداد یافته‌است. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را دربرمی‌گیرد.

گسل مهمّ دیگر گسل ری‌است که با توجه به مقاوم نبودن ساختمان‌های جنوب تهران در صورت فعّال شدن بسیار پرتلفات خواهد بود. این گسل از جادّهٔ خاوران شروع شده و با گذر از دولت‌آباد و حرکت بر مسیر جاده کمربندی تهران در حدّ نصاب کوره‌های آجرپزی چهاردانگه به پایان می‌رسد.

شهر تهران، به طور پیوسته در معرض خطر سیل قرار دارد. از دلایل اصلی این موضوع، می‌توان اختلاف ارتفاع زیاد، شرایط اقلیمی خاص، وجود رودخانه‌های فراوان مانند رود کرج، رود دربند، رود چیتگر و مسیل‌های متعدد و قرارگرفتن شهر تهران در پای کوه را نام برد. همچنین در شهر تهران، 12 حوزه آبریز بالادست مسلط بر آب و 14 کیلومتر نوار مولد سیل از دارآباد تا غرب دره فرحزاد وجود دارد.

اقلیم شهر تهران متأثّر از کوهستان در شمال (نسیم توچال) و دشت در جنوب است. غیر از شمال تهران که تحت تأثیر کوهستان، اقلیم آن تا حدودی معتدل و مرطوب است، اقلیم بقیّه شهر تقریباًاً گرم و خشک و در زمستان‌ها اندکی سرد است. مهم‌ترین منبع بارش در این شهر بادهای مرطوب مدیترانه‌ای و اطلسی هستند که از سمت غرب می‌وزند. رشته کوه البرز همجون سدّی به نحو مؤثّر از نفوذ بسیاری از توده‌های هوا جلوگیری می‌کند، در نتیجه باعث گردیده که هوای شهر از از یک سو خشک‌تر و از سوی دیگر از آرامش نسبی برخوردار باشد.

نمای شهر تهران

نمای شهر در نقاط مختلف بر اساس عوامل جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی و تاریخی متفاوت است. در شمال شهر که به کوه‌ها نزدیک‌تر است معمولاً خیابان‌ها و کوچه‌ها شیبدارتر و در جنوب شهر هموارترند. همچنین در جنوب شهر ساختمان‌های بلندمرتبه کمتر و در شمال شهر بیشترند. ساختمان‌های اداری و دولتی نیز عمدتاً در مرکز شهر قرار دارند. از طرف دیگر در مناطقی که تاریخ ساخت آن‌ها جدیدتر است مانند منطقه 2، منطقه 5 و منطقه 22 که همگی در غرب و شمال غرب شهر قرار دارند با توجه به پیروی از آیین‌نامه‌های جدیدتر اصول شهرسازی در آن‌ها بیشتر رعایت شده‌است. در این مناطق معمولاً عرض خیابان‌ها و کوچه‌ها، سرانه پارکینگ و سرانه فضای سبز از سایر مناطق شهر بیشتر است. برعکس در مناطقی که ساخت آن‌ها زودتر صورت گرفته‌است مانند منطقه 12 و منطقه 20 معمولاً بناهای تاریخی و سنتی بیشتری وجود دارد.

دیدنی‌های شهر تهران

شمس‌العماره، برج طغرل، کاخ گلستان، سردر باغ ملّی، صاحب قرانیه، دروازه دولت، بازار تهران، بی‌بی شهربانو و کاخ موزه‌های شهر، بخشی از نقاط دیدنی‌ شهر تهران به شمار می آیند که بازدید از تعدادی از آن‌ها برای عموم آزاد است.

همچنین از نظر مذهبی آرامگاه عبدالعظیم حسنی در شهر ری امامزاده صالح در تجریش، امامزاده داوود در شمال کن و همچنین آرامگاه روح‌الله خمینی مورد توجّه بسیاری از بازدیدکنندگان قرار دارد.

مسیر خیابان پردرخت ولی‌عصر که طولانی‌ترین خیابان تهران و خاورمیانه است، به عنوان یکی از معابر دیدنی شهر به شمار می‌آید. شهرداری تهران در سال 1386 پیاده‌روهای این خیابان را از پل تجریش تا میدان راه آهن بازسازی نمود تا جایی برای قدم‌زدن باشد.

برج و میدان آزادی، که از نمادهای شهرند و نیز برج میلاد، بلندترین سازه ایران، و همچنین 33 موزهٔ تهران از جمله مجموعهٔ کاخ‌موزه‌های سعدآباد، پربیننده‌ترین مکان فرهنگی-تاریخی ایران، از دیگر جای‌های دیدنی شهر هستند.

معماری و شهرسازی شهر تهران

تهران به‌دلیل پایتخت‌بودنش زودتر از شهرهای دیگر با مظاهر مدرنیسم و ازجمله معماری مدرن آشنا شد. تغییر معماری تهران از سنتی به مدرن از دوران ناصرالدین شاه آغاز شد و به‌ویژه این روند در دوران پهلوی که زندگی مدرن از حصار دربار و ارگ سلطنتی خارج شد، چهرهٔ شهر را تغییر داد.

در دوران رضا شاه نیاز به تأسیس نهادهای مدرن مانند بانک‌ها، ساختمان‌های دولتی و غیره به طور روزافزونی احساس می‌شد؛ اما طرّاحی و اجرای ساختمان این‌گونه نهادها با روش‌های سنّتی عملاً ممکن نبود زیرا این‌گونه نهادها نیازمند معماری و فضاهای خاص خود بودند. معمارانی که در این دوره پیشروی آوردن معماری اروپایی به تهران بودند، یا خود اروپایی بودند یا دانش‌آموختگان دانشگاه‌های اروپا. از جملهٔ این افراد می‌توان از نیکلای مارکف معمار گرجستانی‌الاصل دانش‌آموختهٔ دانشکدهٔ هنرهای زیبای سن پترزبورگ، ماکسیم سیرو، آندره گدار معمار فرانسوی، محسن فروغی معمار ایرانی، گابریل گورکیان معمار ایرانی-ارمنی که در اروپا هم معمار شناخته‌شده‌ای بود و معماران ایرانی-ارمنی دیگر چون وارطان هوانسیان، پل آبکار، اوژن آفتاندلیانس و قلیچ باقلیان نام برد. در این دوره معماری‌ای در تهران بروز کرد که در کالبد مدرن بود اما در تزئینات و نماسازی‌هایش از معماری سنتی یا باستانی ایران الهام گرفته بود. از شاخص‌ترین نمونه‌های این معماری می‌شود به ساختمان کاخ شهربانی در محوطهٔ میدان مشق یا باغ ملی اشاره کرد.

در سال‌های بعد دورهٔ پهلوی نیز، ویکتور گروئن آمریکایی طرّاحی پلان شهری نواحی شمال تهران بین سال‌های 1964 تا 1967 را بر عهده داشت. از طرح وی با نام «طرح جامع تهران» نام برده شده‌است

نام قدیمی: طهران

زبان‌ گفتاری: فارسی

دیگرزبان‌ها: کردی، ترکی ، تاتی، عربی، ارمنی و زبان‌های مهاجر جدید

مذهب: شیعه، سنت مذهب، مسیحی، یهودی، زرتشتی

مساحت: 730 کیلومترمربع

ارتفاع از سطح دریا: متوسط 1190 متر