بسیاری از علمای اخلاق در آغاز بحثهای اخلاقی سخن از «نیت‏» و «اخلاص‏نیت‏» به میان آورده‏اند و این دوا را از یکدیگر جدا ساخته‏اند; نیت را چیزی و اخلاص‏نیت را چیزی دیگر شمرده‏اند; ولی هنگام بحث از این دو، تفاوت روشنی بیان نکرده‏اند و مباحث‏خلوص نیت را در بحث نیت آورده‏اند، به گونه‏ای که تمیز میان مفهوم این دو مشکل است.

برای تفکیک این دو، می‏توان چنین گفت: منظور از «نیت‏» همان عزم راسخ و اراده محکم‏برای انجام‏کار است، قطع‏نظر ازاین که‏انگیزه الهی درآن باشد یاانگیزه‏های مادی.

 

بدیهی است کار هنگامی به ثمر می‏رسد که انسان با اراده قوی و خلل ناپذیر و عزمی راسخ وارد آن شود; تحصیل دانش، تجارت، زراعت، کارهای تولیدی، کارهای اجتماعی و سیاسی و خلاصه هر عمل مثبتی هنگامی به نتیجه می‏رسد که با تردید و دو دلی آغاز نشود; و این در صورتی ممکن است که انسان قبلا روی برنامه‏ای که می‏خواهد انجام دهد مطالعه کافی داشته باشد; از منافع کار و نتائج و شرایط و موانع احتمالی آن کاملا مطلع باشد، و با اراده قوی وارد عمل شود،و با گامهای استوار و محکم به سوی مقصد حرکت کند.

 

در طریق تهذیب اخلاق و سیر سلوک الی الله نیز اراده و نیت قاطع لازم است. افراد سست اراده هرگز به جایی نمی‏رسند، و با برخورد به اندک مانعی از راه می‏مانند; اصولا اراده ضعیف نیروی انسان را نیز تضعیف می‏کند و بعکس اراده قوی تمام نیروها و استعدادهای درون را بسیج می‏نماید و انسان را به سوی مقصد به حرکت در می‏آورد.

این همان چیزی است که در قرآن مجید از آن تعبیر به «عزم‏» شده است و پیامبران بزرگ الهی به خاطر اراده نیرومندشان «اولواالعزم‏» نامیده شده‏اند.

 

قرآن خطاب به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می‏گوید: «فاذا عزمت فتوکل علی الله; (نخست‏با یارانت مشورت کن) و هنگامی که تصمیم گرفتی (محکم بایست و) توکل بر خدا کن!»

در مورد حضرت آدم علیه السلام می‏فرماید: «و لقد عهدنا الی آدم من قبل فنسی ولم نجد له عزما; ما از آدم پیمان گرفته بودیم (که نزدیک درخت ممنوع نشود و فریب شیطان را نخورد) ولی او فراموش کرد،و عزم و اراده محکمی (برای وفای به عهد) در او نیافتیم.»

 

در روایات اسلامی نیز اشارات قابل ملاحظه‏ای به این معنی شده است:

از جمله، در یکی از دعاهای ماه رجب از امام کاظم علیه السلام می‏خوانیم: «و قد علمت ان افضل زاد الراحل الیک عزم ارادة یختارک بها و قد ناجاک بعزم الارادة قلبی; من بخوبی می‏دانم که برترین زاد و توشه رهروان راه تو، اراده محکمی است که تو را به وسیله آن برگزیند، و دل من با اراده محکم به مناجات تو پرداخته است.»

و در حدیثی از امام صادق علیه السلام می‏خوانیم: «انما قدر الله عون العباد علی قدر نیاتهم فمن صحت نیته تم عون الله له، و من قصرت نیته قصر عنه العون بقدر الذی قصره; خداوند به قدر نیتهای بندگان به آنها کمک می‏کند، کسی که نیت صحیح و اراده محکمی داشته باشد، یاری خداوند برای او کامل خواهد بود، و کسی که نیتش ناقص باشد به همان اندازه یاری الهی در حق او کم خواهد شد.»

 

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می‏خوانیم: «ما ضعف بدن عما قویت علیه النیة; هنگامی که نیت محکم و قوی باشد، بدن (از پذیرش کارهای سخت و سنگین در راه وصول به مقصود) ضعیف و ناتوان نخواهد شد.»

این حدیث‏بخوبی نشان می‏دهد که تصمیم و عزم راسخ در کارها چگونه قدرت و توان جسمی را بالا می‏برد و به انسان نیرو و توان می‏بخشد.

یکی از دیگر از معانی «نیت‏» تفاوت انگیزه‏ها در انجام اعمالی است که ظاهرا یکسان است; مثلا، انسانی که به جهاد می‏رود، ممکن است انگیزه او کسب غنائم یا برتری جویی باشد، همان‏گونه که ممکن است نیت او یاری آئین حق و دفع ظلم ظالم و خاموش کردن آتش فتنه باشد.

 

در هر دو صورت در ظاهر حرکت واحدی انجام می‏گیرد، حرکت‏به سوی میدان جنگ و نبرد با دشمن، ولی این دو نیت از زمین تا آسمان با یکدیگر فرق دارد.

روی همین جهت، دستور داده شده است که در ابتدای راه، انسان باید نیت‏خود را روشن سازد و اصلاح کند.

سالکان راه خدا نیز باید دقیقا به نیت‏خود توجه داشته باشند; آیا هدف اصلاح خویشتن و تکامل جنبه‏های اخلاق و رسیدن به مقام قرب الی الله است‏یا هدف رسیدن به کرامات و خارق عادات و برتری جویی بر مردم از این طریق می‏باشد.

 

حدیث معروف انما الاعمال بالنیات اشاره به همین معنی است، چرا که دقت در ذیل حدیث، مفهوم و معنی آن را روشن می‏سازد; در بحارالانوار از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله چنین نقل شده است که فرمود: «انما الاعمال بالنیات و انما لکل امرء مانوی فمن کانت هجرته الی الله و رسوله فهجرته الی الله و رسوله و من کان هجرته الی دنیا یصیبها او امراة یتزوجها فهجرته الی ما هاجر الیه; ارزش اعمال بستگی به نیتها دارد و بهره هرکس از عملش مطابق نیت اوست، کسی که به خاطر خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله هجرت کند، هجرت به سوی خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله کرده است. و کسی که به خاطر رسید به مال دنیا یا به دست آوردن همسری، هجرت کند بهره‏اش همان چیزی است که به سوی آن هجرت کرده است.»

 

حدیث‏«علی قدر النیة تکون من‏الله عطیة; عطایای الهی به اندازه نیت انسان است.»

که از علی علیه السلام نقل شده می‏توان اشاره‏ای به این معنی یا معنی سابق باشد.

از مجموع آنچه در این بحث آمد بخوبی می‏توان نتیجه گرفت که برای پیروزی در هرکار و رسیدن به مقصود - مخصوصا در کارهای مهم - تصمیم و عزم راسخ و استحکام نیت و قوت اراده لازم است، و تا این معنی حاصل نشود،سعی و تلاش انسان بی‏حاصل یا کم حاصل است.

 

آنها که‏می‏خواهند در طریق‏اصلاح نفس‏وتهذیب اخلاق گام بردارند نیز از این قاعده مستثنا نیستند.باید با اراده‏آهنین کار را شروع‏کنند;و با توکل بر خداوند بزرگ پیش بروند.

در اینجا این سؤال پیش می‏آید که قوت و قدرت اراده که در بالا به آن اشاره شد چگونه به دست می‏آید؟

پاسخ این سؤال روشن است، راه اصلی آن اندیشه و تفکر در نتائج کار و عظمت هدف و بزرگی مقصد است; هرگاه انسان تحلیل روشنی در این زمینه داشته باشد و مقصود را بخوبی بشناسد و از اهمیت آن آگاه و با خبر باشد، با اراده‏ای قوی و عزمی استوار در این راه گام می‏نهد.

 

هرگاه انسان درست فکر کند که ارزش وجود او جز به فضائل اخلاقی نیست و هدف آفرینش انسان چیزی جز تکامل اخلاق و قرب الی الله نمی‏باشد، و هر لحظه از این هدف مهم غافل شود، عقب گرد و سقوط او آغاز خواهد شد، هر اندازه این حقیقت را بهتر بشکافد و باور کند گامهای او، در این راه استوارتر خواهد بود.

در یک جمله باید گفت: اراده‏های قوی، از معرفت کامل و توجه به اهمیت هدف سرچشمه می‏گیرد.

 

اخلاص

منظور از «اخلاص‏» همان خلوص نیت است، و منظور از خلوص نیت این است که انگیزه تصمیم گیری تنها خدا باشد و بس.

ممکن است کسانی دارای اراده‏های محکم برای انجام مقاصدی باشند، ولی انگیزه آنها رسیدن به اهداف مادی باشد; اما سالکان راه خدا کسانی هستند که اراده نیرومند آنان آمیخته با خلوص نیت، و برخاسته از انگیزه‏های الهی است.

در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی، به کمتر چیزی به اندازه اخلاص‏نیت اهمیت داده شده است. در جای جای قرآن مجید و کلمات معصومین(ع) سخن از اخلاص‏نیت‏به میان آمده، و عامل اصلی پیروزی در دنیا و آخرت شمرده شده است; و اصولا از نظر اسلام هر عملی بدون اخلاص‏نیت‏بی‏ارزش است. این از یک سو.

از سوی دیگر، مساله اخلاص از مشکلترین کارها شمرده شده به گونه‏ای که تنها اولیاء الله و بندگان خاص خدا به اخلاص کامل می‏رسند، هرچند اخلاص در هر مرحله‏ای محبوب و مطلوب است.

 بهتر است در اینجا نخست‏به سراغ قرآن مجید برویم و گوشه‏ای از آیات مربوط به اخلاص را که ویژگیهای خاصی دارد از نظر بگذرانیم:

 

در آیات متعددی از قرآن، سخن از مخلصین (خالصان) یا مخلصین (خالص شدگان!) به میان آمده، و آنها را با تعبیرات گوناگون و پرمعنی توصیف و تمجید می‏کند، از جمله:

1- در آیه‏5 سوره بینه می‏خوانیم: «و ماامروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلوة و یؤتوا الزکوة و ذلک دین القیمة; به آنها دستوری داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند در حالی که دین خود را خالص کنند و از شرک به توحید باز گردند نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند; و این است آیین مستقیم و پایدار!»

با توجه به این که دین مفهوم گسترده‏ای دارد که عقاید و اعمال و درون و برون را همگی شامل می‏شود، و با توجه به این که ضمیر در «ما امروا» به همه پیروان مذاهب آسمانی برمی‏گردد، و با توجه به این که: اخلاص و نماز و زکات در آیه به عنوان تنها دستورهای الهی به همه آنها است، اهمیت این موضوع کاملا روشن می‏شود، این تعبیر نشان می‏دهد که همه دستورهای الهی از حقیقت توحید و اخلاص سرچشمه می‏گیرد.

 

2- در جای دیگر همه مسلمانها را مخاطب ساخته و می‏فرماید: «فادعوا الله مخلصین له الدین و لو کره الکافرون; خداوند (یگانه) را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید، هرچند کافران ناخشنود باشند.»

 

3- در جای دیگر، شخص پیامبراسلام صلی الله علیه و آله را مخاطب ساخته و بطور قاطع به او دستور می‏دهد: «قل انی امرت ان اعبد الله مخلصا له الدین; بگو من مامورم خدا را پرستش کنم، در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم!» 

از این آیات و آیات متعدد دیگر که همین معنی را می‏رساند بخوبی استفاده می‏شود که اخلاص اساس دین و شالوده محکم و رکن رکین آن است.

 

درباره مخلصان (خالص شدگان) که تفاوت آن را مخلصین (خالصان) شرح خواهیم داد، تعبیراتی از این مهمتر دیده می‏شود:

1- در آیه‏39 و 40 سوره حجر می‏خوانیم که شیطان بعد از رانده شدن از درگاه خدا، از سر لجاجت و خیره سری عرض می‏کند: «و لاغوینهم اجمعین - الا عبادک منهم المخلصین; من همه آنها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را!»

این تعبیر نشان می‏دهد که موقعیت‏بندگان مخلص آن چنان تثبیت‏شده است که حتی شیطان افسونگر و لجوج طمع خود را از آنها بریده است.

 

2- در آیه‏39 و40 سوره صافات، وعده پاداش فوق‏العاده‏ای که جز خدا از آن آگاه نیست‏به آنان داده شده، می‏فرماید: «و ما تجزون الا ما کنتم تعملون - الا عباد الله المخلصین; شما جز به آنچه انجام می‏دادید جزا داده نمی‏شوید، مگر بندگان مخلص خدا (که رابطه‏ای میان اعمال و جزای آنها نیست، و بر سرخوان نعت‏الهی بی‏حساب پاداش‏می‏گیرند.)»

 

3- در آیه‏127 و 128 همین سوره (صافات) مقام مخلصین را چنان والا شمرده که از حضور در دادگاه الهی در قیامت معافند (و یکسره به بهشت جاویدان پروردگار روانه می‏شوند!)

 

4- در آیه‏159 و 160 همین سوره تنها بیان و توصیف مخلصین را شایسته ذات پروردگار شمرده است، که نشان عمق واقعی معرفت آنان است; می‏فرماید: «سبحان الله عما یصفون - الا عباد الله المخلصین; منزه است‏خداوند از آنچه آنها توصیف می‏کنند، مگر (توصیف) بندگان مخلص خدا!»

 

5- در آیه‏24 سوره یوسف، هنگامی که سخن از حمایت الهی در برابر وسوسه‏های خطرناک همسر عزیز مصر به میان می‏آورد، می‏فرماید: «کذلک لنصرف عنه السوء و الفحشاء انه من عبادنا المخلصین; اینچنین کردیم، تا بدی و زشتی را از او دور سازیم; چرا که او از بندگان مخلص ما بود.»

 

در این که میان «مخلص‏» و «مخلص‏» («خالصان‏» و «خالص شدگان‏») چه تفاوتی وجود دارد؟ سخنهایی گفته شده است; ولی شاید بهترین تفسیر در این زمینه این باشد که «مخلصان‏» کسانی هستند که خود در راه خالص سازی خویشتن از هرگونه آلودگی به شرک و انگیزه‏های غیر الهی، و رذائل اخلاقی گام می‏نهند، و تا آنجا که در توان دارند پیش می‏روند; اما «مخلصان‏» کسانی هستند که امدادهای الهی و عنایات ربانی، آخرین ناخالصیهای وجودشان از میان می‏برد، و به لطف پروردگار از هر نظر خالص می‏شوند.

 

توضیح این که: ناخالصیها در وجود انسان در واقع دو گونه است:

گونه‏ای از آن طوری است که انسان از آن آگاه می‏شود، و توان بر طرف ساختن آن را دارد، ودر این‏راه می‏کوشدوتلاش می‏کند وموفق‏به اخلاص‏نیت وعقیده‏و عمل می‏شود.

اما گونه‏ای دیگر از آن بقدری مخفی و مرموز است که انسان توانایی بر تشخیص، و در صورت تشخیص، توانایی بر پاکسازی آن ندارد; همان‏گونه که در روایت معروف نبوی وارده شده: «ان الشرک اخفی من دبیب النمل علی صفاة سوداء فی لیلة ظلماء; شرک (و نفوذ آن در اعمال) مخفی تر است از حرکت مورچه بر سنگ سیاه در شب تاریک!»

 

در این گونه موارد هرگاه لطف الهی شامل حال سالکان راه نشود، از این گذرگاه صعب‏العبور گذر نخواهند کرد، و در ناخالصیها می‏مانند; اما گویی خداوند جایزه کسانی را که در اخلاص خویش تا آخرین مرحله توان و قدرت می‏کوشند، این قرار داده که باقی مانده راه را تنها با عنایت او بپویند، و این مخلصان را مخلص کند.

هنگامی که انسان به این مرحله برسد دیگر در برابر وساوس شیاطین و هوای نفس بیمه خواهد شد، و طمع شیطان از او بریده می‏شود، و شیطان در برابر این افراد رسما اظهار عجز می‏کند.

 

اینجاست که از خوان نعمت الهی بی‏حساب بهره می‏گیرند، و توصیف آنها درباره صفات جلال و جمال پروردگار، رنگ توحید خالص به خود می‏گیرد، و طبیعی است که در قیامت نیز بدون حساب وارد بهشت می‏شوند چرا که حساب خود را در این جهان صاف کرده‏اند.

این همان است که امیرمؤمنان علی علیه السلام طبق بعضی از خطب نهج‏البلاغه بدان اشاره کرده، و در توصیف بندگان شایسته پروردگار می‏فرماید: «قد اخلص لله فاستخلص; یکی از صفات برجسته آنان این است که خویش را برای خدا خالص کرده، و خداوند خلوص او را پذیرفته (و به مرحله نهایی رسانیده است). 

 

به همین دلیل درباره پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی چنین آمده است: «فعند ذلک استخلص الله عزوجل لنبوته و رسالته من الشجرة المشرفة الطیبة ... محمدا صلی الله علیه و آله اختصه للنبوة و اصطفاه بالرسالة; در این هنگام خداوند بزرگ محمد صلی الله علیه و آله را برای نبوت و رسالتش از شجره پر ارزش پاک برگزید و خالص گردانید.»

 

و در حدیث دیگری که از بعضی معصومان: روایت‏شده می‏خوانیم: «وجدت ابن آدم بین الله و بین الشیطان فان احبه الله تقدست اسمائه، خلصه و استخلصه و الا خلی بینه و بین عدوه; فرزندم آدم را در میان خدا و شیطان می‏بینم، اگر خداوند متعال او را (به سبب تلاش و کوشش در راه اخلاص) دوست دارد، خالص و مخلصش می‏سازد، وگرنه او را در برابر شیطان، رها می‏سازد.»

کوتاه سخن این که: مساله خلوص و اخلاص در نیت و اعتقاد و اخلاق و عمل، از مهمترین گامها و اساسی‏ترین پایه‏های تهذیب نفس و سیر و سلوک الی الله است.