- آسمونی
- مجله اینترنتی
- علمی و دانستنی
- آیا میدانستید؟!
- قلیان چیست و قلیون از کجا آمده است؟
قلیان چیست و قلیون از کجا آمده است؟
قلیان چیست؟ در فارسی به صورت قالیان (در عربی غلیون به معنای پیپ) نیز ثبت شده و گاه نارگیلی نیز نامیده شده‌است. در افغانستان به کل مجموعه قلیان، چلم نیز می‌گویند. در کشورهای عربی به نام شیشه و نارجیلة معروف است و در شبه قاره به حقّه معروف است. قلیان برای استفاده از دود حاصل از تماس زغال گداخته و تنباکو است که به این عمل «کشیدن قلیان» می‌گویند. بررسی 542 مطالعهٔ علمی در زمینهً قلیان نشان می‌دهد که در مقایسه با کشیدن یک عدد سیگار، کشیدن یک قلیان حدوداً 12 برابر بیشتر دود، 5 برابر بیشتر قیر، 2 برابر بیشتر نیکوتین، و 2 برابر بیشتر منواکسید کربن وارد بدن می‌کند و به ازای هر 45 دقیقه تا یک ساعت کشیدن قلیان به اندازه 5 بسته سیگار ، دود وارد بدن انسان می کند. اجزاء قلیان قلیان به صورت سنتی از چندین جز تشکیل شده که در دانشنامه ایرانیها چنین ذکر شده‌اند.
- بادگیر
- سرقلیان، آتشدان؛ محل قرارگیری تنباکو و زغال.
- میانه که می‌تواند فلزی باشد یا از چوب ساخته شده باشد.
- میلاب
- نی پیچ یا شلنگ
- کوزه (یا قُلک) که منبع آب است و می‌تواند به اشکال مختلف باشد از جمله به شکل نارگیل، یا به شکل ساده. جنس آن نیز می‌تواند فلز، سفال، شیشه یا کریستال یا برنج باشد.
کاربرد قلیان در طب سنتی یکی از روشهای درمانی که کاربرد زیادی در طب جامع ایران داشته است، هدایت دارو به موضعی است که درد و بیماری در آنجا ریشه دوانده است. از جمله وسایلی که می‌توان از طریق آن چنین شیوه درمانی را پیاده‌سازی کرد، قلیان و چپق بوده است. به عنوان مثال جهت از بین بردن عفونت که می‌بایستی مرزنجوش به آن ناحیه برسد، مرزنجوش را به شکل تنباکو خیس کرده، فردی که طبیعت ریه اش به گرمی و خشکی می‌زد، مرزنجوش را با قلیان می‌کشید. همچنین عرقیات گیاهان دارویی مانند نعنا، اکالیپتوس یا بادرنجبویه را می‌توان گرم کرد و در جام ریخت. از قطعات شنگرف در حقه برای درمان عفونت ریوی و عفونت سینوزیت می‌توان بهره برد.
تاریخچه قلیان بنا به نوشتهٔ سیریل الگود (اگر چه وی مأخذ خود را ذکر نکرده‌است) «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی 1588) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مراغه بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود.» اما از سوی دیگر، یک رباعی از اهلی شیرازی (درگذشته در 1535) به استفاده از قلیان اشاره می‌نماید و از این رو پیشینه استفاده از قلیان را می‌توان به حداقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را می‌توان شاهدی بر معرفی قلیان، که در ایران مورد استفاده بوده‌است، در شبه قاره هند دانست.
قلیان در ایران به گزارش آسمونی، گرایش مردم ایران به قهوه‌خانه‌ها مدتی است بیشتر شده است و 37 درصد زنان ایرانی حداقل یکبار مصرف قلیان را تجربه کرده‌اند، کشیدن قلیان در سفره خانه‌های سنتی برای زنان ایرانی نیز مجاز است و روزانه تعداد زیادی از زنان نیز قلیان مصرف می‌کنند که این تعداد روز به روز در حال افزایش است. بنا بر گزارش ایسنا در سال 1391، امروزه هزینه ماهیانه سرانه مصرف قلیان در ایران حدود 215 میلیارد تومان است.
پیشینه قلیان بنا بر دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان مشخص نیست. اولین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان ایرانی کشیده شده، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس بزرگ است، که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری زنده بوده‌است. سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند از جمله تاورنیه که در دوران صفویه به ایران آمد به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده‌اند. از جمله وی نوشته‌است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملاً اختصاصی می‌کشند. در کوزه گلی دهان گشادی به قطر سه انگشت، تنه قلیانی از چوب یا نقره که سوراخی در وسط دارد قرار می‌دهند، و بر سر آن مقدار تنباکوی نم‌دار با کمی آتش می‌گذارند، و در زیر قلیان سوراخ ممتدی است که، در حالی که نفس را بالا می‌کشند، دود تنباکو با شدت از امتداد سوراخ پایین آمده و داخل آب که به رنگهای مختلف می آمی‌زد داخل می‌شود. این کوزه مرتباً تا نصفه آب دارد. دود که در آب است به سطح می‌آید و هنگامیکه نفس را بالا می‌کشند، از نی قلیان دود به دهان وارد می‌شود. به واسطه آبی که به قلیان می‌ریزند دود تنباکو تصفیه می‌شود و کمتر ضرر می‌رساند. والا با این همه قلیان که می‌کشند، مقاومت برای آنها غیرممکن است. ایرانیان زن و مرد، به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده‌اند، که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می‌رسانند. می‌گویند اگر تنباکو نمی‌داشتیم چطور ممکن بود کیف و دماغ داشته باشیم.» اولئاریوس نیز که در سال 1046 در ایران بوده می‌نویسد که «چندین گونه ظرف قلیان در ایران ساخته می‌شد. شیشه‌ای، کوزه‌ای، از جوز هندی (نارگیله)، کدوئی که تا نیمه آب می‌شد و گاهی در آن عطر می‌ریختند».
شاردن، دیگر سیاح دوران صفوی، در سفرنامه خود می‌نویسد که، شاه عباس بسیار کوشید تا از استعمال قلیان در بین مردم جلوگیری کند. برای این کار، روزی در مجلسی رسمی دستور داد که به جای تنباکو قلیان مهمانان را با پهن چاق کنند، و سپس در حالیکه آنان مشغول کشیدن قلیان خود بودند گفت که، این تنباکو را که وزیر همدان برای من فرستاده‌است و ادعا می‌کند که بهترین تنباکوی دنیاست، چگونه است؟ آنان همگی از این تنباکو تعریف کردند. آنگاه شاه خطاب به آنان گفت «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی‌توان آن را از پهن تشخیص داد». سرانجام کار مخالفت شاه عباس بزرگ با تنباکو به تحریم آن کشید، و هنگامیکه در گرجستان متوجه شد، سربازان او پول خود را صرف کشیدن تنباکو و توتون می‌کنند آن را ممنوع ساخت، و تجاری را که توتون و تنباکو به اردوی او آورده بودند با تنباکوی خود یک جا سوختند، و سربازانی که مرتکب کشیدن توتون و تنباکو می‌شدند بینی و لبانشان را می‌بریدند. قلیان در دوران قاجار بخشی از ضرورتهای زندگی بود. اشراف و بزرگان در خانه‌های خود انواع قلیان نگهداری می‌کردند که بعضی از آنها جواهرکاری شده بودند. واقعه قیام تنباکو در دوران قاجار و در نتیجه فتوایی توسط میرزا حسن شیرازی مبنی بر تحریم مصرف و فروش تنباکو رخ داد.
انواع تنباکو در ایران انواع تنباکو مانند تنباکوی بنیاد، برازجان، کاشان، بوشهر و غیره وجود دارد که بیشتر آنها به نام شهرهایی است که تنباکو در آنجا کشت می‌شود. همچنین در دهه‌های اخیر تنباکو با طعم‌های میوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود که به صورت صنعتی تولید می‌شوند. طبق بررسی‌های به عمل آمده قلیان اگر با تنباکوهای میوه‌ای (توتون‌هایی که به روش شیمیایی به عمل آمده و دود آن بوی میوه می‌دهد) به عمل آمده باشد خطرناک و ضرر آن از ضرر سیگار بیشتر است. چون دودی که وارد ریه می‌شود دودی است که محصول مواد شیمیایی می‌باشد.
تنباکوی میوه‌ای تنباکوی میوه‌ای هم چند سالی است که به دست اعراب تولید شده و با انواع اسانس و طعم‌های گونا گون در دسترس همگان است حتی در کشورهای دیگر. البته به گفته پزشکان این نوع تنباکو از بدترین نوع برگ توتون تهیه شده که در کارخانه‌ها معمولاً دور ریز تولیدات آنها است ولی به واسطه مواد شیمیایی معطر و بسته‌بندی‌های پر زرق و برق آنها را با نام تنباکوی میوه‌ای در ایران و نام عربی معسل در کشورهای عربی بفروش می‌رسانند. استعمال قلیان میوه‌ای در برخی شهرها و کشورهای اروپا هم شیوع پیدا کرده و خیلی از جوانان هم در اروپا قلیان میوه‌ای را به عنوان تفریح انتخاب کرده و ساعتی را در کافی شاپ برای سرو قلیان اختصاص می‌دهند.
قلیان و ادیان فتوای جدید حرام بودن استفاده از قلیان برای مسلمانان مالزی کمیته فتوای شورای ملی امور اسلامی کشور مالزی پس از بحث و بررسی‌های فراوان در تیر 1392 اعلام کرد که استفاده از قلیان برای مسلمانان حرام است. عبدال شوکور حسین، رئیس این کمیته گفته: پس از شنیدن نظرات متخصصان و کارشناسان وزارت بهداشت و بررسی شواهد علمی و پزشکی در داخل و خارج از کشور در خصوص مضرات قلیان، کمیته تصمیم گرفت تا قلیان را برای مسلمانان ممنوع کند. وی توضیح داد که استفاده از قلیان می‌تواند بر روی سلامتی فرد، رشد اقتصاد ملی و همچنین شکل‌گیری نسل‌های بعدی تأثیرات مخربی داشته باشد.
