چهارشنبه سوری در ایران باستان

مردم ایران‌زمین مانند سایر ملل کهن دارای آداب و رسوم و سنت‌های خاص خود هستند. یکی از آیین‌های نوروزی، که آمیزه ای از چند رسم متفاوت است، مراسم چهارشنبه سوری نام دارد. در برخی از شهرها آن را چهارشنبه آخر سال گویند. در ادامه مطلب آسمونی به نحوه انجام رسم چهارشنبه سوری در ایران باستان بیشتر می‌پردازیم.

چهارشنبه سوری در ایران باستان

در تقویم ایران باستان، هر سال 12 ماه و هر ماه 30 روز بود. با این احتساب، طول سال عملاً 360 روز می‌شد که با سال کامل شمسی تقریباً از پنج روز فاصله داشت. مردم در این روزها آماده استقبال از سال نو می‌شدند و با خانه‌تکانی و شستشو، آماده پذیرایی و استقبال از نوروز می‌گردیدند.

درباره چهارشنبه سوری، در کتاب‌ها و سندهای تاریخی، مطلب یا اشاره‌ای نمی‌یابیم و تنها در این قرن اخیر، یا به طور دقیق‌تر، در این نیم قرن اخیر است که مقاله‌ها و پژوهش‌های متعددی در این باره منتشر شده و یا در نوشته‌های مربوط به نوروز به چهارشنبه سوری نیز پرداخته‌اند.

برگزاری چهارشنبه سوری، که در همه شهرها و روستاهای ایران سراغ داریم، به این صورت است که شب آخرین چهارشنبه سال (یعنی نزدیک غروب آفتاب روز سه‌شنبه)، بیرون از خانه، جلو در، در فضایی مناسب، آتشی می‌افروزند و اهل خانه، زن و مرد و کودک از روی آتش می‌پرند و با گفتن: ”زردی من از تو، سرخی تو از من“، بیماری‌ها، ناراحتی‌ها و نگرانی‌های سال کهنه را به آتش می‌سپارند، تا سال نو را با آسودگی و شادی آغاز کنند.

تا زمانی که از ظرف‌های سفالین مانند کاسه و بشقاب و کوزه، در خانه استفاده می‌شد، پس از خانه تکانی، در کوزه کهنه‌ای آب و چند سکه ریخته و آن را از پشت‌بام خانه به کوچه می‌انداختند. اسفند دود کردن و آجیل خودرن، فال گرفتن، فال‌گوش (در کوی و گذر به حرف عابران گوش دادن و از مضمون آن‌ها برای نیت خود فال زدن) و قاشق‌زنی (معمولاً زنان روی خود را می‌پوشانند و با قاشق یا کلید، به خانه‌ها در می‌زنند، صاحب‌خانه شیرینی، میوه و یا پول در ظرف آن‌ها می‌گذارد) نیز از باورها و رسم‌هایی است که هنوز هم به کلی فراموش نشده اما کمرنگ شده‌اند.

افسانه‌های متعددی نیز در این خصوص وجود دارد و حتی در بعضی از این افسانه‌ها آمده است آواز جغد نیز از فراغ نوروز است و… ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که نباید چرک و آلودگی سال کهنه را تحویل نوروز دهند. از آن‌جا که رفع همه آلودگی‌ها با شستشو برای آن‌ها ممکن نبود، علاوه بر آب به عنصر آتش نیز روی می‌آوردند و چون آتش را نیز مظهر و عامل پاکی می‌دانستند با آتش زدن هیزم به از بین بردن لوازم غیر قابل استفاده و ضد عفونی کردن محل زندگی خود می‌پرداختند. ضمن این که با بر افروختن شعله‌های دودزا،  برای از بین بردن حشرات که نوعی خانه‌تکانی محسوب می‌شد، اقدام می‌کردند.

ریشه فرهنگی چهارشنبه سوری

به طور کلی فرهنگ مردم را باید در درون زندگی مردم و از لابلای باورهای مردم جستجو کرد. از آن‌جا که چهارشنبه سوری از آئین‌های دیرینه ایرانیان است (جدای این‌که امروزه آنچه درشهرهای بزرگ ایران، به خصوص در تهران، در این شب انجام می‌گیرد بیشتر به جنگ و نزاع شبیه است تا سور و شادی!) می‌توان با بازگشت به زمانی حدود بیست و چند سال پیش، دریافت که شب چهارشنبه آخر سال، مراسم متنوعی داشت و در استان‌های مختلف ایران مراسمی با اشکال گوناگون و با سبک‌های سنتی صورت می‌پذیرفت که اکنون نیز برخی از آن رسوم در بعضی از استان‌های ایران برگزار می‌شود.

جشن سوری

تاریخ ایران باستان پر از جشن‌هایی است که همگی بر پایه دید و نگاه پیشینیان، دارای فلسفه و جوهری وجودی‌اند. امروزه تنها «جشنِ سوری»، معروف به «چهارشنبه سوری» و نیز «جشن سده» برای ما به یادگار مانده است و از جشن‌های فراموش شده آتش، به نام «آذرگان» در نهم آذر ماه و «شهریورگان» یا «آذر جشن» می‌توان اشاره داشت. آتش نزد ایرانیان نماد روشنی، پاکی، طراوت، سازندگی، زندگی، تندرستی و در پایان بارزترین نماد خداوند در روی زمین است.

چهارشنبه سوری در فرهنگ پارسی به عنوان مقدمه و پیش درآمد عید نوروز نیز شناخته شده است که همواره در طول تاریخ، قبل از فرا رسیدن سال نو و تحویل نوروز برپا می‌شده و هنوز هم در بین اقوام و شهروندان ایرانی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

از روزگاران گذشته تا آن‌جا که تاریخ نشان می‌دهد، بشر برای آتش اهمیت خاصی قائل بوده و پیشرفت قسمت مهمی از زندگی خود را مدیون وجود این عنصر مفید دانسته است. آتش اما در نظر ایرانیان مظهر روشنی، پاکی، طراوت، سازندگی، سلامت و تندرستی است. بیماری‌ها، زشتی‌ها، بدی‌ها و همه آفات در عرصه تاریکی و ظلمت جای دارند و به همین علت اهریمن مظهر تیرگی و جایگاه او تاریکی است. افروختن آتش به طور کنایه راه یافتن روشنی معرفت در دل و روح است که آثار اهریمنی و نامبارکی را از بین می‌برد.

تاریخچه چهارشنبه سوری

آتش افروختن شب چهارشنبه آخر سال، یا چهارشنبه آخر صفر را، برخی به قیام مختار نسبت می‌دهند: مختار سردار معروف عرب وقتی از زندان خلاصی یافت و به خون‌خواهی شهیدان کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد، دستور داد شیعیان بر بام خانه خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با شب چهارشنبه آخر سال بود و از آن به بعد مرسوم شد.

ابو جعفر نرشحی، مورخ سده سوم در کتاب تاریخ بخارا به این جشن پرداخته است. به شهادت وی، در زمان منصور بن نوح از شاهان سامانی، اواسط سده چهارم این جشن به نام جشن سوری برقرار بوده است. در این متن آمده شاه سامانی در زمانی که سال هنوز پایان نیافته بود این جشن را با آتش زدن بر پا کرد و همچنین این جشن طبق عادت و رسم قدیم بود که اشاره به کهن بودن این رسم و سنت دارد. قبل از هجوم تازیان به ایران یک مراسمی هم به نام آتش روی بام خانه نیز رواج داشته که صبح نوروز انجام می‌گرفته.

زمان چهارشنبه سوری

بر پایه پژوهش‌های انجام شده، زمان باستانی «جشن سوری» را می‌توان در این سه گاه باز جست:

1. شب بیست و ششم از ماه اسفند، یعنی در نخستین شب از پنجه کوچک.
2. نخستین شب پنجه بزرگ یا پنجه وه که پنج روز کبیسه است و نخستین شب و روز «جشن هم سپهمدیم» (آخرین گاهنبار سالانه)
3. دیدگاه سوم، شب پایانی سال است که ارجمندترین روز «جشن هم سپهمدیم» و جشن آفرینش انسان است.

برخی را باور بر این است که با در نظر آوردن واژه «چهارشنبه» که بر آمده از فرهنگ تازی و سامی است، پس «چهارشنبه سوری» ارمغانی از سوی تازیان است، چرا که همان گونه که می‌دانیم، در ایران باستان هر روزی نامی ویژه داشته است (هرمزدروز، وهمن روز، اردوهشت روز، شهروَر روز، خرداد روز، سروش روز، مهر روز، زامیاد روز و …) و نشانی از بخش‌بندی امروزین چهارهفته‌ای و نام‌های آنان به چشم نمی‌خورد.

در مورد این که چرا چهارشنبه برای چنین جشنی انتخاب شده است، دلایلی وجود دارد. یکی از دلایل وابسته به یک شخصیت تاریخی شیعی است که آن هم جنبه ایرانی دارد. همان‌طور که پیش از این گفته شد، مختار سردار معروف، کسی است که به خون‌خواهی امام حسین (ع) و یارانش که در کربلا با مظلومیت شهید شدند قیام کرد و انتقام خون آنان را باز ستاند.

به موجب این خبر، مختار پس از حادثه کربلا، هنگامی که از زندان آزاد شد و به خونخواهی شهدای کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تشخیص دهد، دستور داد که شیعیان بر بالای بام خانه های خود آتش بیفروزند و این مصادف بود با شب چهارشنبه آخر سال.

باید اشاره کرد که همانند دیگر گزاره‌های تاریخی اختلاف در مورد منشاء این جشن وجود دارد که مجال اندک، اجازه بررسی تک‌تک آن‌ها را نمی‌دهد.

بوته افروزی، آب‌پاشی و آب‌بازی، فالگوش نشینی‌، قاشق‌زنی، کوزه‌شکنی، فال کوزه، آش چهارشنبه سوری، آجیل مشگل‌گشا، شال اندازی، شیر سنگی، (توپ مروارید) و … از آداب و رسوم این شب به شمار می‌رفته است که اکنون ما حتی شاید نام خیلی از آن‌ها را هم نشنیده باشیم.

در همین شب و یا چهارشنبه‌ آخر صفر هرگاه نیت بکنند و کلید دودندانه به‌ زمین گذاشته، پشت در اتاق همسایه بایستند، اگر صحبت آن‌ها موافق با نیت‌شان باشد، به‌ مراد می‌رسند و اگر بر خلاف آن باشد، مرادشان برآورده نخواهد شد.

بسیاری از مراسم که اکنون در پایان سال و شب چهارشنبه سوری باقی مانده، کنایه و نشان‌واره است از اهدای نذور و فدیه به ارواح. شب جمعه آخر سال، شب چهارشنبه و یا آخرین شب سال به زیارت اهل قبور رفتن و نذری جهت اموات دادن، مراسم آتش افروختن بر بام‌ها میان زرتشتیان، پخش آجیل مشکل‌گشا، مراسم فال کوزه و کجاوه‌بازی و شال اندازی میان مردم آذربایجان همه و همه جای پایی مشخص در رسوم ایران قدیم دارند.

تحریف آیین چهارشنبه سوری

تمامی آیین‌ها و یادمان‌هایی که مردم ایران در هنگامه‌های گوناگون بر پا می‌داشتند و بخشی از آن‌ها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده است، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته بود و در همه آن‌ها، اعتقاد به پروردگار، امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان، در قالب نمادها، نمایش‌ها و آیین‌های گوناگون نمایشی گنجانده شده بود.

اما متاسفأنه امروزه این مراسم با پیرایه‌های خرافی، دستخوش تغییر شده و هر ساله در روزهای پایانی سال باعث بروز اتفاقات همراه با خسارات جانی و مالی شده و موجبات نگرانی خانواده‌ها را فراهم می‌سازد. هر ساله در آستانه ایام نوروز، شاهد گزارش‌های زیادی از نقص عضو افراد از (نابینایی دائم ،قطع دست و پا و انگشتان سوختگی اعضای بدن  مرگ‌های فجیع و…) هستیم که فقط در اثر یک لحظه غفلت رخ می‌دهد.

اجرای سنتهای قدیم باید در شرایطی برگزار شود که به اصل آن خدشه وارد نکند اما متأسفانه برخی از افراد با به‌کارگیری موادی که علاوه بر آلودگی صوتی، خطرات جانی را نیز به همراه دارد خاطرات این شب را تیره می‌کنند. بهتر است بگوییم کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می‌گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده‌اند.