دستگاه‌های موسیقی ایرانی

در تاریخ موسیقی ایرانی دو نظام مختلف بچشم می‌خورد. یکی نظام ادواری است که در آن همهٔ آهنگ‌ها و بطورکلی موسیقی ایرانی را شامل مجموعه‌هایی بنام ادوار می‌دانستند و برای آنها قواعد و ساختار ویژه‌ای قائل بودند و دیگری نظام دستگاهی است که بعد از نظام ادواری بنیان گرفته و در هفت گروه بنام دستگاه قرار دارد.

نظام ادواری ظاهراً تا سدهٔ 13 هجری (19 میلادی) استمرار یافته و سپس جای خود را به نظام دستگاهی داده است. نظام ادواری نظامی بود علمی و منطقی که زیرساز هنری استواری داشت و معلوم نیست چه دلیل و انگیزه‌ای موجب تغییر آن شده است. بهترین و کامل‌ترین اثری که می‌تواند نظام ادواری را توجیه و تفسیر کند، کتاب‌الادوار صفی‌الدین ارموی است.

دستگاه ایرانی هم ردیف راگای هندی یا مقام در موسیقی ترکی - عربی است و در غرب به مُد ترجمه می‌شود؛ اما هیچیک از آنها مفهوم درست یک دستگاه را نمی‌رساند. شرایط زندگی در دوران معاصر، اجراهای کوتاه‌تر و مختصرتر را اقتضا می‌کند. و اجراهای دراز مدتی که در گذشته از خواننده و نوازنده، انتظار می‌رفت وجود ندارد. لذا دستگاه‌های مطوّل قرن نوزده به‌تدریج مختصرتر عرضه می‌شوند.

نخستین کتابی که در آن نظام دستگاهی به تصریح دیده می‌شود، بحورالالحان فرصت شیرازی تألیف محمد نصیر حسینی ملقب به فرصته‌الدوله است که در سال 1339 هـ . ق درگذشته است.

تغییر نظام ادواری به نظام دستگاهی در موسیقی ایرانی باید در فاصلهٔ سال‌های 1278 تا 1322 یا به‌عبارت دیگر در اواخر سدهٔ سیزدهم تا حدود نیمهٔ سدهٔ چهاردهم هجری صورت گرفته باشد. این دوره مطابق است با دوران اخیر قاجاریه، ناصرالدین‌شاه تا محمدعلی شاه.

تکوین یا بینان‌گذاری ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی را به خاندان علی‌اکبر فراهانی معروف به خاندان هنر نسبت داده‌اند. از آخرین افراد این خاندان برادران شهنازی هستند که هر دو از نوازندگان طراز اول تار به‌شمار می‌رفته‌اند.

موسیقی سنتی ایران از تعدادی ملودی بنام ”گوشه“ تشکیل شده که هر یک بازگوکنندهٔ حالات خاصی است. گوشه‌ەا بر مبنای همگونی و اشتراک حالات متوالی نت‌هایشان به مجموعه‌‌هایی دسته‌بندی می‌شوند که به آنها دستگاه می‌گویند. دستگاه به آوازی می‌گویند که طرز بستن درجات گام و فواصل جزء آن به گام دیگری شبیه نباشد.

هفت دستگاه موسیقی ایرانی عبارتند از: شور - همایون - چهارگاه - سه‌گاه - ماهور - نوا - راست پنجگاه.

در مورد ترتیب دستگاه‌ها نظرات متفاوتی وجود دارد. اما اگر بخواهیم دستگاه‌ها را از جهت اهمیت ان طبقه‌بندیی کنیم،

ترتیب زیر به‌نظر صحیح می‌رسد:

 شور
 همایون
ماهور
چهارگاه
سه‌گاه
راست پنجگاه
نوا

در میان این دستگاه‌ها بعضی دارای گوشه‌های مفصل و زیادند و لذا این دستگاه‌ها به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شوند که آنها را نغمه گویند. گوشه‌ها معمولاً از چند نُت تجاوز نمی‌کنند و دارای تقسیمات جزء نیستند. اگر موسیقی ایران را مملکتی فرض کنیم، دستگاه را به استان، نغمه را شهر و گوشه را به خانه می‌توان تعبیر کرد.

در میان دستگاه‌های موسیقی ایرانی شور از همه بزرگتر است. مهمترین راه تشخیص دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی و لذت بردن از آنها، آموزش طولانی، علمی و حرفه‌ای این نوع موسیقی است. تمرینات مکرر و اجراهای گوناگون نیز به این امر کمک می‌کند. در این صورت با شنیدن بخش کوتاهی از هر قطعه نوع دستگاه و یا گوشه آن مشخص خواهد بود.

همچنین یاد گرفتن ترانه‌ها و تصنیف‌های متوالی که در دستگاه و آوازهای مختلف نوشته شده، راه دیگر تشخیص موسیقی ایرانی است.