زندگینامه امام موسی کاظم (ع)

موسی بن جعفر ملقب به کاظم، امام هفتم شیعیان، متولد سال 128 قمری در قریه «ابواء» (میان مکه و مدینه). آن حضرت پس از شهادت پدرش امام جعفر صادق(ع)، از سال 148 تا 183، به مدت 35 سال امامت شیعیان را بر عهده داشت و در بیست و پنجم رجب سال 183 در زندان بغداد به دست سندی بن شاهک مسموم شد و به شهادت رسید. در ادامه مطلب آسمونی به شرح زندگینامه امام موسی کاظم می پردازیم.

نام، القاب و کنیه امام موسی کاظم (ع)

ابن حجر هیثمی(درگذشت 974ق)، از علمای اهل سنت می‌گوید: او را به سبب گذشت و بردباری بسیارش، "کاظم" خواندند و در نزد عراقیان به باب قضاء الحوائج عندالله معروف و عابدترین، داناترین و بخشنده‌ترین مردم زمانه‌اش بود.
نسب امام کاظم (ع) نیز چنین است: موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب(ع). نام مادرش حمیده بربریهو کنیه‌های وی، ابوابراهیم، ابوالحسن اول، ابوالحسن ماضی و ابوعلی است. آن حضرت به سبب کثرت زهد و عبادت به «عبد صالح» معروف بود و او را از آن جهت که در برابر بدرفتاری دیگران، خشم خویش را فروبرده، صبر پیشه می‌کرد «کاظم» می‌گفتند. از القاب دیگر آن حضرت «باب الحوائج» است.

• کنیه: ابو ابراهیم، ابوالحسن، ابوالحسن اوّل، ابوالحسن ماضی، ابوعلی و ابواسماعیل.
• القاب: کاظم، صابر، صالح، امین و عبدالصالح.
• منصب: معصوم نهم و امام هفتم شیعیان.

پدر و مادر امام موسی کاظم (ع)

نسب پدری امام موسی کاظم (ع)، امام جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‏طالب علیهم السلام (امام ششم شیعیان) بوده اند. همچنین نام مادر امام موسی کاظم، حمیده مصفّاة است. نام‏های دیگری نیز مانند حمیده بربریه و حمیده اندلسیه نیز برای او نقل شده است. این بانو از زنان بزرگ زمان خویش بود و چندان فقیه و عالم به احکام و مسائل بود که امام صادق علیه السلام زنان را در یادگیری مسائل و احکام دینی به ایشان ارجاع میداد. و درباره ‏اش فرمود:
«حمیده، تصفیه شده است از هر دنس و چرکی؛ مانند شمش طلا. پیوسته فرشتگان او را حفاظت و پاسبانی نموده تا رسیده است به من، به خاطر آن کرامتی که از خدای متعال برای من و حجت پس از من است.»

ولادت امام موسی کاظم (ع)

امام کاظم (ع) در سال 128 یا 129ه‍.ق هنگام بازگشت امام صادق(ع) و همسرش حمیده از حجدر قریه ابواء -محلی بین مکه و مدینه- به دنیا آمد. برخی مکان ولادت او را مدینه ذکر کرده‌اند. بنا به روایت برقی در محاسن، امام صادق(ع) پس از ولادت این نوزاد، سه روز پیاپی ضیافت برپا کرد و به مردم طعام داد.
ماه تولد او در هیچ منبعی نیامده و تنها به سال اکتفا شده‌ است. اما تاریخ واقعی تولد امام موسی کاظم (ع) در جلد دوم این کتاب در صفحه 30، در حدیث 1130 آمده است که ابی بصیر نقل می کند که من سال 128 ه. ق همراه با امام صادق(ع) به حج مشرف شدم. وقتی از حج برگشتیم و به شهرک ابواء (بین مکه و مدینه) رسیدیم، مادر امام کاظم(ع) درد زایمانشان گرفت و آن حضرت، آن جا به دنیا آمدند. بنابراین وقتی در راه بازگشت از موسم حج حضرت به دنیا آمده باشند بسیار بعید است که ایشان در ماه صفر به دنیا آمده باشند؛ پس تاریخ هفتم صفر به عنوان سالروز میلاد امام کاظم(ع) اصلا صحت ندارد و علمای شیعه بنا را به این گذاشته بودند که دو ماه محرم و صفر عزا باشد و همان طور که حسینیه ها و مساجد همه سیاهپوش می شوند و این سیاهپوشی تا آخر ماه صفر ادامه یابد.

ازدواج و فرزندان امام موسی کاظم (ع)

تعداد همسران امام روشن نیست اما نقل شده بیشتر آنان کنیزانی بودند که حضرت آنها را می‌خرید و آزاد می‌کرد و یا با آنان عقد می‌بست. نخستین آنها، نجمه مادر امام رضا(ع) است. 

همسران امام موسی کاظم (ع)

1. فاطمه بنت علی 
2. نجمه

فرزندان امام موسی کاظم (ع)

گفته‌اند که امام کاظم (ع) 37 فرزند داشته است که که 18 تن از آنان پسر و 19 تن دختر بودند. اما معروف‌ ترین پسران وی امام رضا (ع)، احمد، حمزه، محمد و معروف‌ ترین دختر وی، حضرت معصومه(س) است.

• پسران‏ امام کاظم (ع) 

1. امام علی بن موسی الرضا(ع)
2. ابراهیم
3. عباس
4. قاسم
5. اسماعیل
6. جعفر
7. هارون
8. حسن
9. احمد
10. محمد
11. حمزه
12. عبداللّه
13. اسحاق
14. عبیداللّه
15. زید
16. حسین
17. فضل
18. سلیمان

•  دختران امام کاظم (ع) 

1. فاطمه کبری
2.  فاطمه صغری
3. رقیّه
4. حکیمه
5. ام ابیها
6. رقیّه صغری
7. کلثوم
8. ام جعفر
9. لبابه
10. زینب
11. خدیجه
12. علیّه
13.  آمنه
14. حسنه
15. بریهه
16. عائشه
17. ام سلمه
18. میمونه
19. ام کلثوم

یکی از دختران آن حضرت به نام فاطمه، معروف به حضرت معصومه علیهاالسلام که برای دیدار برادرش امام رضا علیه السلام عازم ایران شده بود، در شهر قم بیمار شد و پس از چند روز بیماری، وفات یافت و در این شهر مدفون گردید. هم اکنون مقبره ایشان زیارتگاه شیعیان سراسر جهان و دانشگاه عالمان و مجتهدان شیعی است.
قبر دختر امام کاظم با نام فاطمه در قم از زیارتگاه‌های معروف شیعیان است که فاطمه کبری بوده و در آثار محدثان بزرگ شیعه از جمله شیخ صدوق و ابن قولویه قمی روایاتی درمورد ثواب زیارت وی نقل شده که با عنوان فاطمه دختر موسی از وی یاد شده است. فاطمه‌ی دیگری مشهور به فاطمه صغری دختر موسی بن جعفر(ع) وجود داشته که بنا بر نقلی در باکو مدفون است و به بی‌بی هیبت شهرت دارد.

مقام امام موسی کاظم (ع)

ایشان پس از شهادت پدر در سال 148ه‍.ق. امامت شیعیان را به مدت 35 سال در سن 20 سالگی بر عهده گرفت. هر چند امام صادق (ع) برای از بین بردن توطئه خلیفه عباسی در به قتل رساندن امام کاظم (ع)، پنج وصی، از جمله خود خلیفه را معرفی کرد اما شیعیان واقعی، امامت امام کاظم را پذیرفتند.

از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین می‌شود و از راه‌های شناخت او، نص (تصریح پیامبر(ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود) است. امام صادق(ع) در موارد متعددی امامت موسی بن جعفر را به اصحاب نزدیک خود اعلام کرده بود. در هر یک از کتاب‌های کافی، ارشاد، اعلام الوری و بحارالانوار، بابی درباره نصوص امامت موسی بن جعفر(ع) وجود دارد که به ترتیب 16، 46، 12 و 14 روایت را در این باره نقل کرده‌اند از جمله:

• در روایتی، فیض بن مختار می‌گوید از امام صادق(ع) پرسیدم امام پس از شما کیست؟ در این هنگام فرزندش موسی وارد شد و امام صادق(ع) او را امام بعدی معرفی کرد.
• علی بن جعفر روایت کرده که امام صادق(ع) درباره موسی بن جعفر فرمود: «فَإِنَّهُ أَفْضَلُ وُلْدِی وَ مَنْ أُخَلِّفُ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْقَائِمُ مَقَامِی وَ الْحُجَّةُ لِلَه تَعَالَی عَلَی كَافَّةِ خَلْقِهِ مِنْ بَعْدِی؛ او برترین فرزندان و بازماندگان من است و اوست که پس از من، در جایگاه من قرار می‌گیرد و پس از من، حجت خدا بر همه مخلوقات است.»

همچنین در عیون اخبار الرضا آمده است که هارون الرشید خطاب به فرزندش، موسی بن جعفر را امام بر حق و سزاوارترین فرد به جانشینی پیامبر(ص) خوانده و پیشوایی خود را ظاهری و با زور توصیف کرده است.

وصیت امام موسی کاظم (ع)

وصیت امام کاظم به فرزندانش

روزی موسی بن جعفر علیه السلام فرزندانش را احضار کرد و به آنان گفت: «فرزندانم به شما وصیتی می کنم که هرکس آن را به خاطر سپارد هلاک نشود». سپس فرمود: «اگر کسی نزد شما آمد و در گوش راستتان حرف زشتی گفت و سپس در گوش چپتان عذرخواهی کرد و گفت: چیزی نگفته، عذر او را بپذیرید».

وصایای امام (ع) به هشام

امام کاظم علیه السلام به هشام می فرمودند: «ای هشام، امیر مؤمنان علی علیه السلام به یارانش سفارش می کرد و می فرمود: شما را به ترس از خدا در نهان و آشکار و رعایت داد در خشنودی و خَشم... وصیت می کنم. و نیز شما را سفارش می کنم به این که با کسی که از شما بریده بپیوندید و از کسی که به شما ستم کرده گذشت کنید و بر کسی که از شما دریغ داشته ببخشید و باید نظرتان عبرت، و خاموشی تان اندیشه، و سخن تان ذکر خدا و سرشتتان سخاوت باشد؛ زیرا بخیل به بهشت و سخاوتمند به دوزخ نرود».

شهادت امام موسی کاظم (ع)

نقل قولهای متفاوتی از علت دستگیری امام کاظم(ع) بیان شده است که جایگاه و موقعیت موسی بن جعفر (ع) در میان شیعیان را روشن می‌سازد. بنا بر گزارش تاریخ نویسان علت دستگیری امام (ع)، بدگویی یحیی برمکی یا یکی از برادران امام نزد هارون بود. امام کاظم (ع) دو بار به دست هارون به زندان افتاد که درباره اولین بار آن، مدت زمانی قید نشده ولی مرتبه دوم را از سال 179ق تا 183ق ذکر می‌کنند که به شهادت آن امام منجر شده است.
هارون الرشید، امام را در سال 179ق در مدینه دستگیر کرد. ایشان هفتم ذی حجّه در زندان بصره، معروف به زندان عیسی بن جعفر، محبوس گردید. سپس وی را به زندان فضل بن ربیع در بغداد روانه کردند. زندان فضل بن یحیی و زندان سندی بن شاهک، زندانهایی بود که حضرت تا پایان عمر در آن زندانی بود.

شهادت امام کاظم (ع) در 25 رجب سال 183 در مقابر قریش معروف به کاظمین بغداد و زندان سندی بن شاهک رخ داد. پس از شهادت امام (ع)، سندی دستور داد جنازه امام را روی پل بغداد نهادند و به مردم اعلام کرد که به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. در باب شهادت امام کاظم (ع) نقلهای متفاوتی است. بیشتر تاریخ نویسان قائل به مسمومیت امام (ع) شده و یحیی بن خالد و سندی بن شاهک را قاتل او معرفی می‌کنند بدین صورت که در سن 55 سالگی، به‏ وسیله زهری که در زندان سندی بن شاهک به دستور هارون ‏الرشید به آن حضرت خورانیده شد. اما برخی گفته‌اند: با پیچیدن در فرش، وی را خفه کردند و عده‌ای نیز قائل به ریخته شدن سرب گداخته در حلق امام کاظم (ع) شده‌اند.

انشعابات شیعیان امام کاظم (ع)

برخی از شیعیان در زمان حیات امام صادق (ع) معتقد به امامت اسماعیل بودند و با اینکه وی در زمان حیات پدرش از دنیا رفت، مرگش را باور نکردند و او را همچنان امام می‌دانستند. پس از شهادت امام صادق (ع)، عده‌ای که از حیات اسماعیل مأیوس گردیدند پسر وی «محمد بن اسماعیل» را امام دانستند که به فرقه «اسماعیلیه» شهرت یافتند.
برخی دیگر از شیعیان، پس از شهادت امام صادق(ع)، جانب عبدالله افطح را گرفتند و از او پیروی کردند که به «فَطَحیه» موسوم هستند. از دیگر فرقه‌های عصر امام می‌توان از «ناووسیه» پیروان شخصی به نام ناووس که در امامت امام صادق(ع) توقف کردند و همچنین عده‌ای که به امامت محمد بن جعفر معروف به دیباج معتقد شدند، نام برد.
پس از شهادت امام کاظم (ع) نیز، کسانی که به امامت امام رضا (ع) اعتقاد نداشتند، بر امامت موسی بن جعفر (ع) توقف کردند و بر مهدویت و قائم بودن او معتقد بودند که «واقفه» نامیده شدند.جریان مهدویت و قائمیت، برخاسته از اصول اساسی شیعیان و برگرفته از روایات معصومین (ع) است که فردی با عنوان «قائم» و «مهدی» از خاندان پیامبر (ص)، عدالت را در جهان می‌گستراند.

رویدادهای مهم در زمان امام موسی کاظم (ع)

1. شهادت امام جعفر صادق علیه السلام، پدر ارجمند امام موسی کاظم علیه السلام، به دست منصور دوانیقی، در سال 148 هجری.
2. پیدایش انشعاباتی در مذهب شیعه، مانند: اسماعیلیه، اَفْطَحیه و ناووسیه، پس از شهادت امام صادق علیه‌السلام و معارضه آنان با امام موسی کاظم علیه السلام در مسئله امامت.
3. ادعای امامت و جانشینی امام جعفر صادق علیه السلام، توسط عبدالله اَفْطَحْ، برادر امام موسی کاظم علیه السلام و به وجود آوردن مذهب افطحیه در شیعه.
4.  اعراض بیشتر اصحاب امام صادق علیه السلام از عبدالله اَفْطَحْ، و گرایش آنان به امام‏ موسی کاظم علیه‌السلام.
5. مرگ منصور دوانیقی، در سال 158 هجری، و به خلافت رسیدن ابوعبدالله مهدی عباسی، فرزند منصور.
6. احضار امام موسی کاظم علیه السلام به بغداد و زندانی نمودن ایشان در آن شهر، به دستور مهدی عباسی.
7. زندانی شدن امام موسی کاظم علیه السلام در بغداد، در دوران حکومت هادی عباسی.
8. مبارزات منفیِ امام موسی کاظم علیه السلام با دستگاه حکومتیِ هارون‏الرشید، در مناسبت‏های گوناگون.
9. بدگویی و سعایت علی بن اسماعیل، برادرزاده امام موسی کاظم علیه السلام از آن حضرت، نزد هارون الرشید با توطئه‏چینی یحیی برمکی، وزیر اعظم هارون.
10.  دستگیری امام کاظم علیه السلام در مدینه و فرستادن آن حضرت به زندان عیسی بن جعفر در بصره، به دستور هارون‏الرشید، در سال 179 هجری.
11. انتقال امام علیه السلام از زندان بصره به زندان فضل بن ربیع در بغداد.
12. انتقال امام علیه السلام از زندان فضل بن ربیع به زندان فضل بن یحیی برمکی.
13. مراعات کردن حال امام علیه السلام در زندان، توسط فضل بن یحیی و عکس‏العمل شدید هارون به این قضیه.
14. مضروب و مقهور شدن فضل بن یحیی، توسط هارون، به خاطر مراعات حال امام علیه السلام در زندان.
15. انتقال امام علیه السلام از زندان فضل بن یحیی به زندان سندی بن شاهک.
16. مسموم کردن امام علیه السلام با خرمای زهر آلود، توسط سندی بن شاهک در زندان.
17. شهادت امام کاظم علیه السلام به خاطر مسمومیت در زندان سندی بن شاهک، در 25 رجب سال 183 هجری.
18. انتقال پیکر مطهر امام موسی کاظم علیه السلام به جِسر (پل) بغداد و فراخوانیِ مردم برای دیدن آن توسط مأموران هارون‏الرشید.
19.  انزجار سلیمان بن جعفر بن منصور دوانیقی از تحقیر پیکر امام موسی کاظم علیه السلام، توسط مأموران حکومتی، و دستور او به تجهیز و تکفین مناسب شأن پیکر آن حضرت و به خاک سپاری در مقابر قریش بغداد.

زمامداران معاصر امام موسی کاظم (ع)

امام کاظم (ع) در دوران امامت خویش با شش تن از خلفای عباسی معاصر بود:

1. مروان بن محمد اموی - معروف به مروان حمار- (126 - 132 ق.).
2. ابوالعباس سفاح عباسی (132 - 136 ق.).
3.  منصور عباسی یا دوانیقی (136 - 158 ق.).
4. مهدی عباسی (158 - 169 ق.).
5. هادی عباسی (169 - 170 ق.).
6. هارون الرشید (170 - 193 ق.).

امام موسی کاظم علیه السلام در عصر خلافت منصور عباسی به مقام امامت نایل آمد. از آن زمان تا سال 183 هجری، سال وفات آن حضرت، چندین بار توسط خلفای عباسی دستگیر و زندانی گردید. تنها در دوران خلافت هارون الرشید به مدت چهار سال زندانی و در همان زندان به شهادت رسید.