گردشگری و سفر را به عنوان یکی از مهم‌ترین مباحث در برنامه ریزی توسعه ملی کشورها در بخش‌های اقتصادی و تجاری می‌شناسند. به همین دلیل خیلی از کشورهای پیشرفته در دنیا رشد گردشگری را به موازات رشد اقتصادی خود پیش می‌برند. در واقع گردشگری و رشد لازم و ملزوم یکدیگر هستند و کشورهایی که با محدودیت منابع ارزی روبرو هستند، می‌توانند در صورت داشتن منابع و پتانسیل‌های گردشگری لازم، از صنعت گردشگری به‌عنوان منبع کسب درآمد ارزی بهره‌مند شوند. گردشگری آنقدر در اقتصاد جهان رخنه کرده است که برخی از آن به‌عنوان «صادرات نامرئی» یاد می‌کنند.

 قرن‌هاست که خیلی از افراد در نقاط مختلف جهان به دلایلی مثل عبادت یا شرکت در مراسم‌های مذهبی به شهرهای مقدس سفر می‌کنند. این شهرها اغلب مرکز ظهور یک دین یا مذهب خاص بوده‌اند. از جمله شهرهای مذهبی مهم در جهان می‌توان به مکه، مدینه، بنارس، احمدآباد و الله آباد در هند، رانگوران در بریانی، بانکوک در تایلند، لهاسا در تبت، بیت‌المقدس در فلسطین، واتیکان در ایتالیا و سنت سباستین در اسپانیا اشاره کرد. در ایران هم شهرهای مذهبی مختلفی از جمله مشهد، قم و شیراز وجود دارد که شهرت جهانی دارند. از آنجا که از میان شهرهای مذهبی ایران، شهر مشهد به علت وجود حرم امام رضا (ع) میزبان تعداد گردشگران داخلی و خارجی زیادی است، می‌توان نقش گردشگری آن را در ایجاد اشتغال برای ساکنین این شهر بسیار پررنگ دانست. به همین دلیل در این مقاله قصد داریم درباره گردشگری مذهبی و رابطه آن با میزان اشتغال در شهر مشهد صحبت کنیم.

گردشگری مذهبی چیست؟

گردشگری در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از فرصت‌های ارزشمند برای بهره‌برداری اقتصادی شناخته شده است. به‌خصوص در کشورهایی که نرخ بیکاری بالا، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک‌محصولی دارند، توجه ویژه به گردشگری می‌تواند نقش موثری در رشد اقتصادی آن‌ها داشته باشد. گردشگری مذهبی یکی از انواع گردشگری است که معمولاً در شهرها و مناطق شهری و روستایی شکل می‌گیرد که دارای جاذبه‌های گردشگری از قبیل زیارتگاه، مقبره، آرامگاه و مواردی از این دست هستند. گردشگران مذهبی برای زیارت اماکن، آثار، یادمان‌های مذهبی، انجام اعمال مذهبی و دینی، ترویج و آموزش و گذران اوقات فراغت در مکان‌ها و مراکز مذهبی جهان سفر می‌کنند. این نوع گردشگری تمام ادیان و مذاهب را شامل می‌شود. همچنین افرادی که با هدف گردشگری مذهبی به شهرهای مختلف سفر می کنند، ممکن است بارها به زیارت این اماکن مقدس بروند و صرفاً با یک بار سفر، از مراجعه مجدد منصرف نمی‌شوند.

در کشور ما بیش از 90 درصد افراد به دین اسلام معتقد هستند. علاوه بر این، بیش از 16 هزار امامزاده، بقعه متبرکه و مراکز مذهبی مختلف در ایران وجود دارد. در کنار این‌ها باید به تنوع فرهنگی بسیار بالا در کشور اشاره کرد که منجر به ایجاد آداب و رسوم مختلف در آن شده است: بنابراین می‌توان گفت کشور ما پتانسیل بالایی برای فعالیت در حوزه گردشگری مذهبی داخلی و خارجی دارد.

انواع گردشگری مذهبی

گردشگر مذهبی را از یک منظر می‌توان به دو نوع تقسیم کرد:

• زائران: انگیزه اصلی این افراد از سفر کردن، انجام امور مذهبی است و اوقات فراغت نقشی در مدت زمان اقامت آن‌ها ندارد.
• گردشگران مذهبی: این افراد علاوه بر زیارت و شرکت در مراسم‌های مذهبی، از مکان‌های گردشگری و تفریحی دیگر شهر مقصد نیز بازدید می‌کنند.

از یک منظر دیگر نیز می‌توان گردشگران مذهبی را به دو دسته دیگر تقسیم کرد: دسته اول جهانگردانی که از اماکن مقدس مربوط به دین خود بازدید می‌کنند و دسته دوم، جهانگردانی هستند که از اماکن مقدس سایر ادیان بازدید می‌کنند.

جایگاه مشهد در رشد صنعت گردشگری کشور

مشهد دومین کلانشهر مذهبی جهان است که به دلیل وجود حرم مطهر امام رضا (ع) به‌عنوان پایگاه دینی ایران شناخته می‌شود. علاوه بر مرقد امام هشتم، 6860 بقعه متبرکه دیگر نیز در این شهر وجود دارد. از جمله جاذبه‌های مذهبی و گردشگری مهم این شهر می‌توان به مقبره خواجه ربیع، گنبد خشتی، گنبد سبز، مقبره پیر پالاندوز، امامزاده یحی، خواجه مراد، خواجه اباصلت، امامزادگان یاسر و ناصر، مسجد هفتاد و دو تن و مصلای مشهد اشاره کرد.

اگرچه گردشگری مذهبی شهر مشهد می‌تواند در رونق اقتصادی آن موثر باشد، اما این شهر دارای جاذبه‌های فرهنگی، طبیعی و گردشگری دیگری نیز هست که عدم توجه به آن‌ها می‌تواند فرصت‌های درآمدزایی و رشد اقتصادی این شهر را کاهش دهد. در شهر مشهد بیش از 50 جاذبه گردشگری وجود دارد که از این تعداد 29 جاذبه غیر زیارتی هستند. از جمله جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی این شهر می‌توان به موزه آستان قدس رضوی، موزه قرآن و نفایس، موزه تمبر، موزه تخصصی فرش، کتابخانه آستان قدس رضوی، مسجد گوهرشاد، خانه‌های تاریخی، کاروانسراها، آتشکده‌ها، قلعه‌های باستانی، آب انبارها، موزه و بنای آرامگاه نادرشاه، بازار امام رضا، آرامگاه فردوسی، پارک ملت، پارک جنگلی وکیل‌آباد، کوه‌سنگی، روستاها، آبشارها و دره‌های دیدنی اطراف مشهد اشاره کرد.

اثرات اقتصادی گردشگری مذهبی شهر مشهد

گردشگری در محیطی متشکل از انسان و ویژگی‌های طبیعی شکل می گیرد. محیط انسانی نیز شامل عوامل و فرایندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مختلف است؛ بنابراین می‌توان گفت گردشگری مذهبی تاثیر مستقیمی روی اقتصاد جوامع انسانی و ایجاد اشتغال برای کارجویان دارد. (برای درک بهتر تاثیر گردشگری مذهبی روی تعداد موقعیت‌های شغلی مشهد، مطالعه این صفحه از جاب ویژن پیشنهاد می شود: https://jobvision.ir/jobs/category/in-all-cities-of-khorasan-razavi)

از جمله اثرات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی گردشگری مذهبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آثار اقتصادی گردشگری

• افزایش درآمد ارزی و ریالی و رونق نظام مالیاتی
• ایجاد فرصت‌های شغلی به‌خصوص برای افراد بومی یا در مناطق دورافتاده و محروم و بهبود کیفیت زندگی آن‌ها
• رونق صنایع دستی
• تحرک سرمایه مالی و جذب سرمایه‌های راکد
• جذب سرمایه خارجی
• بهسازی و توسعه تاسیسات زیربنایی
• به‌کارگیری توان‌های موجود محلی
• توسعه گردشگری منطقه‌ای و اشتغال در فعالیت‌های دیگری که در ارتباط با گردشگری است.
• اشتغال زنان و محصلین به‌صورت پاره‌وقت

آثار فرهنگی اجتماعی و محیطی گردشگری

• تعامل فرهنگی و گسترش تبادلات فرهنگی
• کاهش تنش‌های سیاسی و اجتماعی، پیش‌داوری‌ها و نزدیک‌تر شدن افکار و اعتقادات فرهنگ‌ها
• آرامش روانی
• افزایش امکانات تفریحی و سرگرمی
• بهبود درک و تصویر در مورد فرهنگ‌ها و جوامع دیگر
• تسهیل در ملاقات با جهانگردان
• حفاظت از وجهه فرهنگی شهر میزبان
• القای احساس افتخار از داشته‌های فرهنگی

بررسی عوامل موثر بر رونق گردشگری مذهبی در مشهد

عوامل اثرگذار بر گردشگری مذهبی را می‌توان به دو دسته عوامل مثبت و منفی تقسیم کرد. عوامل مثبت یا پیش‌برنده می‌توانند سبب بهبود رشد اقتصاد گردشگری شوند. در حالی که عوامل منفی یا بازدارنده می‌توانند گردشگری را با مشکل مواجه کنند. به همین دلیل لازم است استراتژی لازم برای تقویت عوامل مثبت و بهبود عوامل منفی، به کار گرفته شود. در ادامه به برخی از این عوامل اشاره می‌کنیم.

عوامل مثبت

از جمله عوامل پیش‌برنده موثر بر گردشگری مذهبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آیین‌ها و مراسم‌های سنتی در مناطق مختلف ایران: در شهر مشهد در ماه‌های مختلف مراسم‌های مذهبی متنوعی از قبیل مراسم‌های مربوط به اعیاد مذهبی، روزهای عزای مربوط به وفات و شهادت چهارده معصوم و مراسم‌های ماه محرم.
• اقامتگاه‌ها: تاسیسات اقامتی و پذیرایی مناسب برای گردشگران از جمله مسافرخانه‌ها و زائرسراها می‌تواند در جذب بیشتر گردشگران به شهرهای مذهبی اثرگذار باشد.
• مکان‌های مقدس اسلامی: این اماکن اسلامی گذشته از ویژگی‌های معنوی خود، نمایانگر هنر و تمدن و فرهنگ اسلامی نیز هستند و می‌توانند گردشگران غیرمسلمان را نیز به خود جذب کنند.
• سرو غذای حلال: یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در جذب گردشگران مذهبی، سرو غذای حلال است که در ایران رضایت خاطر گردشگران مذهبی را به دنبال داشته است.
• مسیرهای ویژه گردشگری: در سال‌های اخیر به تاسیس مسیرهای گردشگری مذهبی بیش از پیش توجه شده است. برنامه ریزی روی این مسیرها می‌تواند به بهبود اقتصاد گردشگری در کشور کمک کند.

عوامل منفی

از جمله عوامل منفی بازدارنده در گردشگری مذهبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تبلیغات و اطلاع‌رسانی نامناسب: تبلیغات می تواند نقش مهمی را در جذب گردشگران به شهرهای مذهبی داشته باشد. اما متاسفانه در جوامع مذهبی توجه کمی به این مقوله شده و در نتیجه اطلاع‌رسانی دقیق و صحیحی از برنامه‌ها و آیین‌های مذهبی گردشگری ایران انجام نشده است.
• عدم وجود امنیت و آرامش جانی و مالی: احساس ناامنی در یک کشور می‌تواند به صنعت و زیرشاخه‌های آن لطمه جبران‌ناپذیری وارد کند. برای مثال جنگ در کشور فلسطین یا سوریه و درگیری‌های داخلی آن باعث شده است که گردشگری مذهبی در این کشورها با مشکل مواجه شود. همچنین در زمان جنگ ایران و عراق نیز، جنگ سبب کاهش میزان گردشگری در ایران شده بود.
• عدم وجود امکانات رفاهی مناسب: هر فردی که برای سفر یا زیارت، خانه خود را ترک می‌کند در وهله اول نیازمند اقامتگاهی مناسب و راحت است. به همین دلیل عدم توجه به فراهم کردن امکانات رفاهی مناسب یا ایجاد تعادل در قیمت ها، می‌تواند مانع از جذب گردشگر شود.

تاثیرات گردشگری بر میزان اشتغال شهر مشهد

برای تخمین تاثیر گردشگری بر میزان درآمد و چشم انداز اشتغال یک شهر، می‌توان هزینه‌های صرف‌شده توسط گردشگران را در یک بازه زمانی مشخص در بخش‌هایی مثل مراکز مذهبی، اقامتگاه‌ها، رستوران‌ها، جاذبه‌ها و مراکز تفریحی و مشاهده آداب و سنن اجتماعی و فرهنگی و محلی و بومی محاسبه کرد. در اقتصاد گردشگری مشهد، درآمد حاصل از گردشگری را می‌توان از مجموع موارد زیر به دست آورد:

• درآمدهای حاصل از گردشگران خارجی بابت استفاده از اقامتگاه‌ها و استراحتگاه‌ها و خدمات مربوط مانند هتل‌ها و مهمان‌پذیرها و غیره.
• درآمدهای حاصل از بابت خرید اشیا و کالاهای مورد تقاضای گردشگران همانند محصولات صنایع دستی از قبیل فرش، قالیچه دستباف و زعفران، البسه، اسباب‌بازی و غیره.
• درآمدهای حاصل از بابت خرید بلیت به منظور بازدید از امکانات تفریحی، فرهنگی، تاریخی و غیره.
• درآمدهای حاصل از بابت تغذیه در طول مسافرت مانند ناهار، شام و غیره.
• درآمدهای حاصل از ارائه خدمات حمل و نقل در مدت اقامت در شهر مشهد

رابطه گردشگری مذهبی و میزان اشتغال در شهر مشهد: جمع‌بندی

روشن است که ورود گردشگران داخلی و خارجی به مشهد می‌تواند سبب افزایش درآمد و ایجاد اشتغال در این شهر شود. بهبود خدمات گردشگری در این شهر می‌تواند سبب غلبه بر معضل بیکاری در مشهد شود. برای مثال با جذب سرمایه‌گذار خصوصی جهت توسعه و گسترش اماکن گردشگری و تفریحی، هتل‌ها، مراکز اقامتی و سیستم‌های ایاب و ذهاب، می‌توان به جذب نیروی کار بیشتر امید داشت.

افزایش تعداد اتاق‌های هتل در مشهد می‌تواند باعث ورود گردشگران خارجی و بهبود درآمدهای ارزی گردشگری شود. همچنین بازارسازی و بازاریابی جهت جذب گردشگران مسلمان و معرفی آثار فرهنگی با ابزارهای روز، اطلاع‌رسانی و فعال‌تر کردن بخش‌های فرهنگی مسافرخانه‌ها می‌تواند منجر به جذب گردشگر بیشتر و در نتیجه ایجاد اشتغال در صنعت گردشگری شود.

یکی دیگر از عوامل اثرگذار بر بهبود نرخ اشتغال مشهد، افزایش تعداد آژانس‌های گردشگری است. این آژانس‌ها گذشته از نقش مهمی که در ایجاد درآمدهای ارزی دارند، می‌توانند با ارائه خدمات باکیفیت به گردشگران، در افزایش ورود گردشگر خارجی به مشهد نقش موثری را ایفا کنند.