تاریخچه سرودهای ملی ایران

همانطور که می دانید کشور ایران در هر دوره از تاریخ خود، سرودملی مربوط به همان زمان را داشته است. برای آشنایی با تاریخچه سرودهای ملی ایران این بخش آسمونی را تا پایان مطالعه نمایید.

تاریخچه سرودهای ملی ایران

سرود جمهوری اسلامی، سرود رسمی دولت جمهوری اسلامی است که در مراسم رسمی، یادبودهای جمهوری اسلامی، مسابقات ورزشی و دیگر مناسبت‌های جمهوری اسلامی اجرا یا پخش می‌شود. سرود جمهوری اسلامی دارای دو بخش دکلمه و موسیقی است.

پیشینه سرودهای ملی ایران

ناصرالدین شاه در سال 1873 م. (برابر 1252 ه‍. خ؛ و 1290 ه‍.ق) دستور ساخت مارشی را به آلفرد لومر استاد فرانسوی موسیقی دارالفنون می‌دهد که در دیدارهای رسمی شاه در کنار سرودهای ملی دیگر کشورها نواخته شود. این مارش بی‌کلام، «سلام شاه» نامیده شد و در مراسم‌های رسمی به جای سرود ملی ایران به کار رفت و به همین دلیل اروپاییان از آن به عنوان سرود ملی ایران یاد کرده‌اند.

همچنین یوهان اشتراوس در سال 1864 میلادی یعنی 4 سال پیش از آمدن آلفرد لومر به ایران، مارشی به نام «مارش ایرانی» (آلمانی:Persischer Marsch) ساخت که سال‌ها بعد در هنگام استقبال از ناصرالدین شاه در وین به جای سرود ملی ایران نواخته شد. عباس امانت در کتاب قبلهٔ عالم آورده‌است: «آهنگ موسیقی نظامی که به مناسبت دیدار ناصرالدین‌شاه از وین در سال 1873 میلادی به آهنگ‌سازی به شهرت یوهان اشتراوس سفارش داده شد، تا به جای سرود ملی ایران نواخته شود، مظهر تلاشی بود تا گونه‌ای توشهٔ نغمه‌سرایی «متمدن» برای شاهنشاهی ایران تعبیه شود.» با این حال در برخی منابع زمان نواخته شدن این مارش در وین را مربوط به سفر دوم (1878 میلادی برابر 1257 ه‍. خ؛ و 1295 ه‍.ق) و برخی نیز مربوط به سفر سوم ناصرالدین شاه (1889 میلادی برابر 1268 ه‍. خ؛ و 1306 ه‍.ق) می‌دانند. این آهنگ، شعری به زبان فرانسوی داشته‌است که سرودهٔ میرزا رضاخان دانش معروف به «پرنس ارفع» می‌باشد. یوهان دکِر-شنک ‏(de)‏ (آلمانی:Johann Decker-Schenk) نوازندهٔ اتریشی مقیم سن‌پترزبورگ سرود و آهنگ آن را تنظیم کرده‌است.

ترانهٔ تاجگذاری احمدشاه قاجار مورد توجه او قرار گرفت و مقرر شد آهنگ آن به عنوان «مارش ملی ایران» شناخته شود. این مارش با نام سلامتی دولت عِلیّهٔ ایران ساختهٔ غلامرضاخان امیرپنجهٔ سالار معزز رئیس کل موزیک بود. برای این مارش شعری نیز سروده شد. ظاهراً نت این سرود، نخستین بار تحت نام «مارش ملی ایران» (فرانسوی:Marche Nationale Persane) در غُرّهٔ (روز نخست) رجب 1327 ه‍.ق برابر با 9 ژوئیهٔ 1909 میلادی (28 تیر 1288 ه‍.خ) یعنی چند روز پس از فتح تهران به‌دست مشروطه‌خواهان و شکست محمدعلی شاه قاجار در «مطبعهٔ فاروس» در تهران به چاپ رسیده‌است. این سرود توسط سالار معزز برای کلیهٔ سازهای نظامی تنظیم شد و برای دولت‌هایی که انقلاب مشروطیت ایران را پذیرا شدند، ارسال گردید. نت پیانوی سرود ملی در سال 1301ش/1341ق/1922م، در ژنو با عنوان «سلامتی دولت عِلّیهٔ ایران» چاپ شد.

به‌دلیل نبود رادیو و تلویزیون در آن زمان، این سرودها چندان شناخته نگردیدند. ماجرای منقول از جلال گنجی دربارهٔ دانشجویان ایرانی مقیم آلمان در زمان احمد شاه قاجار و ناآگاهی آنان از سرود ملی کشورشان و اجرای ترانهٔ «عمو سبزی‌فروش» به جای سرود ملی ایران در برابر امپراتور آلمان نیز نشان از همین امر دارد.

مجموعهٔ سه‌گانهٔ سرود شاهنشاهی، سرود پرچم و سرود ملی ایران در دورهٔ رضاشاه و پیش از سفر او به ترکیه تهیه گردید. این سه سرود دارای وزن و آهنگ یکسانی هستند. شاعر «سرود شاهنشاهی» و «سرود ملی» محمدهاشم افسر (شیخ‌الرئیس افسر) و شاعر «سرود پرچم» پارسا تویسرکانی می‌باشد. آهنگساز این مجموعه داوود نجمی مقدم است.

در دوران پس از انقلاب ایران در سال 1357، ابتدا سرود پاینده بادا ایران و سپس در شب سوم خردادماه 1371 سرود جمهوری اسلامی ایران (مهر خاوران) به عنوان سرود ملّی به کار رفته‌اند.

سرود ملی ایران در دوران جمهوری اسلامی

سرود جمهوری اسلامی ایران (مهر خاوران)

شعر سرود جمهوری اسلامی ایران که مدت زمان اجرای آن 59 ثانیه است:

• سَر زَد از اُفُق
• مِهرِ خاوران
• فروغِ دیدهٔ حق باوران
• بهمن فَرِّ ایمانِ ماست
• پیامت ای امام
• «استقلال، آزادی»
• نقش جانِ ماست
• شهیدان پیچیده در گوش زمانْ، فریادتان
• پاینده مانی و جاودان
• جمهوری اسلامی ایران

شاعر این سرود، ساعد باقری است آهنگ آن نیز توسط حسن ریاحی ساخته شده‌است.

به دلیل برخی شباهت‌های موسیقایی شائبه‌هایی مبنی بر اینکه این سرود از روی سرود ملی کره جنوبی کپی شده‌است در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت اما آهنگساز اثر در مصاحبه‌ای با سایت موسیقی ما این ادعا را رد کرده‌است.

سرود پاینده بادا ایران

پس از انقلاب و پیش از سال 1371، سرود جمهوری اسلامی ایران براساس شعری از ابوالقاسم حالت و موسیقی محمد بیگلری‌پور ساخته شد. این سرود «پاینده بادا ایران» نام دارد و برخی معتقدند که آهنگ ساخته شده برای آن به سرود شاهنشاهی شباهت داشت. در 3 خرداد سال 1371 سرود جمهوری اسلامی ایران (مهر خاوران) به عنوان سرود ملی جدید ایران جایگزین این سرود گردید.

شُد جمهوری اسلامی به پا / که هم دین دهد هم دنیا به ما

از انقلاب ایران دگر / کاخ ستم گشته زیر و زبَر

تصویر آیندهٔ ما، / نقش مراد ماست

نیروی پایندهٔ ما، / ایمان و اتحاد ماست

یاریگر ما دست خداست / ما را در این نبرد او رهنماست

در سایهٔ قرآن جاودان

پاینده بادا ایران

....

آزادی چو گل‌ها در خاک ما / شکفته شد از خون پاک ما

ایران فرستد با این سرود / رزمندگان وطن را درود

آیین جمهوری ما / پشت و پناه ماست

سود سلحشوری ما / آزادی و رفاه ماست

شام سیاه سختی گذشت / خورشید بخت ما تابنده گشت

در سایهٔ قرآن جاودان

پاینده بادا ایران

سرود ملی ایران در دوران پهلوی

مجموعهٔ سه‌گانهٔ «سرود شاهنشاهی»، «سرود پرچم» و «سرود ملی» در دورهٔ رضاشاه تهیه گردید. این مجموعه دارای وزن و آهنگ یکسانی است. آهنگساز این مجموعه داوود نجمی مقدم و شاعر سرود شاهنشاهی و ملی محمدهاشم افسر و شاعر سرود پرچم عبدالرحمان پارسای تویسرکانی است. لحن دو بیت نخست این سرود کاملاً در درآمد دستگاه ماهور است، بیت سوم در گوشهٔ فِیْلی است و مصراع آخر فرود به درآمد ماهور می‌باشد.[

سرود شاهنشاهی

شاهنشه ما زنده بادا

پاید کشور به فَرَّش جاودان

کز پهلوی شد مُلک ایران

صد ره بهتر ز عهد باستان

از دشمنان بودی پریشان

در سایه‌اش آسوده ایران

ایرانیان پیوسته شادان

همواره یزدان بوَد او را نگهبان

سرود پرچم

ای پرچم خورشید ایران

پرتو افکن به روی این جهان

یاد آور از آن روزگاری

کآسود از برقِ تیغت هر کران

در سایه‌ات جان می‌فشانیم

از دشمنان جان می‌ستانیم

ما وارث مُلک کیانیم

همیشه خواهیم وطن را از دل و جان

سرود ملی

بودیم و هستیم پیرو حق

جز حق هرگز نخواهیم از جهان

با شه‌پرستی مملکت را

داریم از دست دشمن در امان

ما پیرو کردار نیکیم

روشندل از پندار نیکیم

رخشنده از گفتار نیکیم

شد زین فضایل بلندآوازه ایران

سرود ملی ایران در دوران قاجار

شعر و نت این سرود در نشریهٔ «عصر جدید» در تاریخ شنبه 21 ذیقعدهٔ 1333 (9 مهر 1294) منتشر گردید.

قسمت اول

تا خدایْ این کشورِ ایران نمود

بس درِ عزت به رویش برگشود

خسروانش را کُلَه خورشید بود

رایتش را فرق بر خورشید بود

تا که خود چترِ عدالت گسترَد

خود چترِ عدالت گسترد

مُلکِ ایران را نشانِ خیر و خوبی بُد لِوا

این لِوا فرخنده بادا باز با دورِ بقا

راست اندرین جهان

افتخارِ ما، شرحِ مامَضیٰ

شرحِ مامَضیٰ تا کی‌ام راست

باز کوششی جوششی یاران

قسمت دوم

چون به فرخ‌رسمِ دورانِ کیان

مُلکِ ملت را یکی یابی روان

بی‌تأمل باز باید داد جان

تا به‌جز نیکی نبیند زین نشان

هر که در تقدیرِ ایران بنگرد

در تقدیرِ ایران بنگرد

بود در مُلکِ کیان آیتِ قدرت عیان

باد با تاجِ کیانی رایتِ عزت به پا

هان ای برادران

موطنِ عزیز بهترین سراست

حفظِ خاکِ آن آبرویِ ماست

باز غیرتی همتی مردان

مارش ایرانی

این اثر توسط یوهان اشتراوس (پسر) در پاییز 1864 ساخته شده‌است. در سال 1873 زمانی که ناصرالدین شاه برای بازدید از نمایشگاه جهان به وین رفته بوده یک گروه موسیقی نظامی که نتوانسته بودند سرود ملی ایران را پیدا کنند، به جای آن این مارش را برای ورود شاه اجرا کردند. همچنین میرزا رضاخان دانش برای این مارش شعری به زبان فرانسوی سروده بوده‌است و در آلبوم‌های نت به‌دست‌آمده از کاخ گلستان که متعلق به دوران قاجار می‌باشند عنوان این مارش، «سرود ملی ایران» ذکر شده‌است.

سلام شاه

برخی از موسیقی این سرود به عنوان نخستین سرود ملی ایران یاد می‌کنند. این آهنگ در اصل قطعه‌ای موسیقی بی‌کلام با نام سلام شاه با سلامتی بوده‌است که توسط موسیو لومر فرانسوی (موسیقیدان نظامی اعزامی به ایران در دورهٔ قاجار) و به دستور ناصرالدین شاه در سال 1252 ه‍.خ ساخته شده‌است. این آهنگ برای پیانو نوشته شده و بعدها در دورهٔ مظفرالدین شاه بر روی صفحه هم ضبط شده‌است. وقتی شاه برای سلام رسمی به تخت مرمر می‌آمد و بر صندلی مخصوص می‌نشست دستهٔ موزیک این آهنگ را اجرا می‌کرد و این کار تا دورهٔ محمدعلی‌شاه معمول بود. بر روی برچسب صفحهٔ این سرود عنوان سلام شاه با سلامتی، ارکس شاهی به فرمان مسیو لومر ژنرال حک شده‌است که نت این سرود در آرشیو ملی فرانسه موجود بوده‌است.

در سال 1383 ه‍.خ بیژن ترقی بر روی اجرای جدید این قطعه که توسط سیاوش بیضایی تنظیم شده بود شعری سرود و این کار برای اولین بار توسط ارکستر ملل به رهبری پیمان سلطانی در تالار وحدت اجرا شد که خوانندهٔ آن سالار عقیلی بود.

نام جاوید وطن / صبح امید وطن

جلوه کن در آسمان / همچو مهر جاودان

وطن ای هستی من / شور و سرمستی من

جلوه کن در آسمان / همچو مهر جاودان

بشنو سوز سخنم / که هم‌آواز تو منم

همهٔ جان و تنم / وطنم وطنم وطنم وطنم

همه با یک نام و نشان / به تفاوت هر رنگ و زبان

همه شاد و خوش و نغمه‌زنان / ز صلابت ایران جوان

سرود ای ایران

سرود «ای ایران» سرود ملی غیررسمی ایران است اما هرگز سرود هیچ‌یک از دولت‌های ایران نبوده‌است، می‌توان آن را سرودی میهنی صرف نظر از نوع حکومت در ایران دانست؛ از این سرود در نخستین سال‌های پس از انقلاب 57 و تا پیش از گردآوری سرود پاینده بادا ایران، به‌عنوان سرود ملی استفاده می‌شده‌است.

در سال‌های اخیر استفاده از این سرود به جای سرود رسمی جمهوری اسلامی، واکنش منفی برخی دولتمردان را برانگیخت. همچنین در برخی میدان‌ها ورزشی نیز از این سرود به جای سرود رسمی ایران استفاده شده‌است.

ترانهٔ این سرود از حسین گل گلاب و آهنگساز آن روح‌الله خالقی است.

متن سرود ای ایران

ای ایران ای مرز پرگُهر / ای خاکت سرچشمهٔ هنر

دور از تو اندیشهٔ بَدان / پاینده مانی و جاودان

ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای من آهنم / جان من فدای خاک پاک میهنم

مهر تو چون، شد پیشه‌ام / دور از تو نیست اندیشه‌ام

در راه تو، کِی ارزشی دارد این جان ما/ پاینده باد خاک ایران ما

سنگ کوهت درّ و گوهر است / خاک دشتت بهتر از زر است

مهرت از دل کِی برون کنم / بَرگو بی مهرِ تو چون کنم

تا گردش جهان و دور آسمان به‌پاست / نورِ ایزدی همیشه رهنمای ماست

مهر تو چون، شد پیشه‌ام / دور از تو نیست اندیشه‌ام

در راه تو، کِی ارزشی دارد این جان ما / پاینده باد خاک ایران ما

ایران ای خرّم بهشت من / روشن از تو سرنوشت من

گر آتش بارد به پیکرم / جز مهرت در دل نپرورم

از آب و خاک و مهرِ تو سرشته شد گِلم / مهر اگر برون رود تهی شود دلم

مهر تو چون، شد پیشه‌ام / دور از تو نیست اندیشه‌ام

در راه تو کِی ارزشی دارد این جان ما / پاینده باد خاک ایران ما