- آسمونی
- مجله اینترنتی
- فیلم و سینما
- دانستنی سینما
- تاریخچه سینمای ایران؛ قسمت پنجم
تاریخچه سینمای ایران؛ قسمت پنجم
دوشنبه ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۳
نجیبه نعمتی
بنیادگذار سینمای ایران
آوانس اوگانیانس (اوهانیان) (1276-1340)
اگر سینمای ایران را به دوره‌های فعالیت تقسیم کنیم اولین دوره سینمای ایران از سال 1309 الی 1340رده بندی می‌شود. در این دوره تنها سه کارگردان ایرانی موفق به ساخت فیلم شدند. سینمای ایران دردوره اول خود به اکران فیلم‌های سینمایی سایر کشورها می‌پرداخت و ساخت فیلم در کار نبود.
این فیلم‌ها عبارتند بودند از:
پدر پا بلند- گلوله مس- ماسیست- راسپوتین- سوار غیبی- معمای چهارکلید و...
در این دوره یعنی اولین دوره سینمای ایران؛ تنها سه کارگردان در ایران موفق به ساخت فیلم شدند:
- آوانس اوگانیانس: فیلم آبی و رابی(1309)/ حاجی آقا اکتر سینما(1311)
- ابراهیم مرادی: انتقام برادر (1310)
- عبدالحسین سپنتا: فیلم‌های دختر لر( خان بهادر اردشیر ایرانی و سپنتا (1312)/ فردو.سی(1313)/ شیرین و فرهاد(1313)/ چشم‌های سیاه(1315) و لیلی و مجنون (1315)
در میان این سه « عبدالحسین سپنتا» در ایران فیلمسازی نکرد به همین دلیل در تاریخ سینمای ایران آونس اوگانیانس را به عنوان بنیادگذار سینما در ایران ثبت شده است.
آوانس اوگانیانس از سال 1304 تا 1308 شمسی در زمان اوج شکوفایی سینمای اتحاد جماهیر شوروی در ترکمنستان، تاشکند و مسکو حضور داشت. او در اسنادی که از ایشان به جا مانده خود را فارغ التحصیل دانشکده تجارت در تاشکند (1919) فارغ التحصیل رشته حقوق از عشق آباد (1920) آموزشکده فیلم مسکو (1925-1328) دکترای سینما (1932) دکترای علوم (1941) و دکترای طب (1953) معرفی کرده است.
او در سال های اوج سینمای شوروی یعنی 1925 تا 1930 تجربه‌های فیلمسازی شوروی را دیده بود. او در مدرسه فیلمبرداری و تربیت هنرپیشه مسکو موفق شد تدوین، فیلمبرداری و کارگردانی را آموزش ببیند. او در سال 1308 بعد از طلاق از همسر به اتفاق دخترش « زما اوگانیانس» از ارمنستان شوروی وارد مشهد و بعد از آن در تهران سکنا گرفت. او در ایران مدتی در مدرسه پلیس به تدریس پرداخت.
آوانس اوگانیانس در بیستم اردیبهشت ماه 1309 مدرسه آرتیستی خود را با اعلان فوق بنا نهاد:
« مدرسه آرتیستی سینما»
در طهران توسط معلمین و معلمه‌های متخصص در یوم سه شنبه 26 فروردین 1309 مطابق با 15 آوریل 1930 افتتاح خواهد شد. دوره این مدرسه 5 ماه است در اواسط هم چندین فیلم از محصلین مدرسه برداشته خواهد شد داوطلبان می‌توانند تا یوم بیست و پنجم فروردین خود را بدفتر مدرسه واقع در خیابان علاءالدوله ( فردوسی کنونی) معرفی نمایند که بعد از افتتاح دیگر شاگردی قبول نخواهد شد.»
از متقاضیان خواسته شده بود که همه روزه از ساعت سه تا هشت بعداز ظهر برای ثبت نام به دفتر مدرسه مراجعه کنند. لشکری از متقاضیان به دفتر مدرسه آرتیستی سینما مراجعه کردند. کلاس های نخستین دوره مدرسه روز بیستم اردیبهشت ماه آغاز گردید:
« رئوس « پروگرام» پنج ماهه مدرسه هنرپییشگی برای دانش آموزان و علاقه مندان پی گیر بدین قرار اعلام شد:
« صنعت آکتری» مطابق آخرین سیستم آمریکا، عکاسی، ورزش سوئدی، بوکس، شمشیربازی، بالت، رقص شرقی و اروپایی، شنا، تکنیک سینما و عملیات آکروباتیک که به توسط اشخاص بصیر و متخصص تعیلم داده می‌شود.»
نخستین فارغ التحصیلان « مدرسه آرتیستی» در دی ماه 1309 معرفی شدند و هم زمان نخستین ساخته اوگانیانس و شاگردانش با نام « آبی و رابی» در سینما مایاک تهران به نمایش در آمد و هم زمان نخستین ساخته اوگانیانس و شاگردانش با نام « آبی و رابی» در سینما مایاک تهران به نمایش در آمد.:
اولین فارغ التحصیلان این مدرسه عبارتند بودند از:
حسن مینویی، احمد دهقان، محمد علی قطبی، امیر ارجمند، ابوالقاسم آشتی، محمد ضرابی، اسماعیل نجات، عباس طاهباز، کاظم سیار، منوچهر هوشی، حسین نوری و غلام علی سهرابی
در آن زمان چون زنان جرات و جسارت ثبت نام و شرکت در کلاس های« مدرسه آرتیستی نسوان» را نداشتند اوگانیانس برای ایفای نقش زن فیلم از خانم « سیرانوش» خواننده و بازیگر ارمنی تئاتر دعوت کرده بود.
شرح فیلم آبی و رابی
- آبی ( با بازی محمد ضرابی) با لوله پلاستیکی مقدار زیادی آب می‌نوشد، اما شکم رابی ( با بازی غلام علی سهرابی) بالا می‌آید.
- آبی قصد خوابیدن دارد و بر اثر شدت گرما سرش را روی بالش جا به جا می‌کند، بالش پاره می‌شود و پرهای سفید آن در فضای اتاق معلق می‌شوند. در همین هنگام رابی وارد می‌شود و به تصور اینکه برف می‌آید چترش را باز می‌کند و بالای سرش می‌گیرد.
- رابی زیر بوم غلتانی می‌رود و دراز می‌شود، آبی با پتکی بر سر او می‌کوبد و او دوباره کوتاه و پهن می‌شود.
- آبی و رابی با واگن اسبی به طرف شاه عبدالعظیم می‌روند؛ از چراغ برق و گارماشین می‌گذرند. در مقصد آدم‌ها سفره ناهار می‌چینند و بچه‌ها کنار حوض به جست و خیز مشغول می‌شوند.
یکی داخل حوض می‌افتد و از بینی دیگری خون می‌آید پزشک سر می‌رسد تا به وضع مجروح رسیدگی کند.
- در رستوران لقانطه آبی و رابی سفارش مرغ می‌دهند. وقتی پیشخدمت بشقاب غذا را می‌آورد آن دو با چنگال شروع به خوردن می‌کنند؛ اما مرغ از توی بشقاب به پرواز در می‌آید.
این فیلم به مدت زمان 60 دقیقه در سینما مایاک به اکران عمومی در آمد.
فیلم آبی و رابی یک فیلم پراکنده بود و از روی فیلم‌های کارل شن ستروم و هارولد مادسن دانمارکی که به « پات و پاتاشون» مشهور بودند تقلید شده بود.به همین دلیل عده‌ای فیلم آبی و رابی را به عنوان یک فیلم چند پرده‌ای ،بدون موضوع دانسته و آن را به عنوان اولین فیلم سینمایی محسوب نمی‌کنند.
اما به هر روی این فیلم به عنوان اولین فیلم ایرانی با اقبال و استقبال مردمی روبرو گشت. در این فیلم آوانس اوگانیاس به عنوان کارگردان، فیلمنامه نویس و تدوین‌گر و همچنین بازیگر حضور داشت.
اسناد و مدارکی دال بر کارشکنی و بی‌توجهی زیادی در راه اندازی مدرسه وجود داشته است. یکی از این مداخلات در واژه مدرسه بوده است. به همین دلیل نام آن به « پرورشگاه آرتیستی سینما» و بعد از آن به « ورزشگاه آرتیستی سینما» تغییر یافت.
در این مدت آوانس اوگانیانس برای ساخت دومین فیلمش اقدام نمود:
شرح فیلم حاجی آقا- اکتر سینما
« رژیسور» ( با بازی آوانس اوگانیانس) سینما کارگردانی است که در پی داستان برای فیلم خود است او با این پیشنهاد روبرو می‌شود که از حاجی آقا ( حبیب الله مرادی) که شخص متمکن و متلون المزاجی است و با سینما و نمایش مخالف است به طور مخفیانه فیلم بگیرد. داماد ( عباس طاهباز)، نوکر ( عباس قلی عدالت پور) و دختر حاجی آقا ( آسیا قسطانیان) تمهیدها و اسباب کار را فراهم می‌آورند. حاجی آقا در پی مفقود شدن ساعت بغلی خود به نوکرش «پوری» بد گمان می‌شود و در خیابان های شهر همراه دامادش «پرویز» به تعقیب او می‌پردازد. حاجی آقا ابتدا گذرش به مطب مسیو آبی دندانساز ( غلام علی سهرابی) می‌افتد و سپس با مرتاضی( آوانس اوگانیانس) رو به رو می‌شود که ادعا می‌کند می‌تواند ساعت حاجی را پیدا کند و عملیاتی در حضور حاجی انجام می‌دهد مثل ظاهر کردن روح دختر و دامادش. « رژیسور» از همه این ماجراها فیلم می‌گیرد و حاجی آقا پس از تماشای آن به سینما به عنوان یکی از وسایل تربیت و تهذیب اخلاق عمومی اعتقاد می‌آورد.
فیلم حاجی آقا- اکتر سینما به عنوان چهارمین فیلم سینمای ایران نامیده می‌شود. فیلمی کمدی ( در هشت پرده و با میان نویس فارسی، روسی و فرانسه) این فیلم در زمان خود موفقیتی به همراه نداشت و یک شکست در عرضه سینما محسوب می‌شد چون که فیلم حاجی آقا- اکتر سینما یک فیلم صامت بود و در 11 بهمن ماه 1313 در سینما روایال ( رویال) اکران شد. دو ماه پیش از این یعنی در 30 آبان ماه همان سال فیلم ناطق ( اولین فیلم ناطق ایران) دختر لر اکران شده و استقبال بی نظیری از آن شده بود.
اوگانیانس بر این باور بود که با انتشار اعلان های ثبت نام مدرسه آرتیستی و همچنین اکران فیلم‌هایش موفق می‌شود سینما را به عنوان « یکی از مهمترین وسایل تربیت و تهذیب اخلاق عمومی» به خانواده‌ها بقبولاند و آنها را به ثبت نام فرزندان دخترشان در مدرسه آرتیستی نسوان ترغیب کند.
اوگانیاس بعد از شکست فیلم حاجی آقا- اکتر سینما فعالیت فیلمسازی خود را محدود ساخت؛ در سال 1317 به هند مهاجرت کرد. در هندوستان موفق شد « مدرسه آرتیستی سینما» را در کلکته تاسیس کرد. او با نام « او. جی. اوهانیان» فعالیت کرد. در ژانویه سال 1319( 1940) دستگاهی با نام « اوهان سیستم» ساخت که امکان سنکرویزه فیلم و صدا را در داخل استودیو فراهم می‌کرد.
او بار دیگر به ایران برگشت؛ اما این بار در کسوت پزشکی « پروفسور طب» و با نام « پروفسور دکتر اوهانیان مژده» « سالن زیبایی مژده» را در خیابان نادری ( پاساژ نادری) افتتاح کرد و به درمان کچلی می‌پرداخت.
آوانس اوگانیانس در سن 61 سالگی و در سال 1340 (1961) در تهران و در گمنامی در گذشت. او در گورستان دولاب( گورستان قدیمی ارامنه تهران) به خاک سپرده شد.
سنگ قبر قدیمی او به نشانه یادبود به موزه سینما ( باغ فردوس) برده شد.
این مطالب برگرفته از کتابهای زیر می‌باشد:
- فیلمشناخت ایران ( عباس بهارلو)
- تاریخ تحلیلی صد سال سینمای ایران
- صد چهره سینمای ایران
