قفقاز کجاست؟ قفقاز شمالی و جنوبی

قفقاز ناحیه‌ای در مرز آسیا و اروپا میان دریای خزر و دریای سیاه است که رشته‌کوه قفقاز در آن واقع است. آسمونی در این بخش به معرفی کامل قفقاز، قفقاز شمالی و قفقاز جنوبی می پردازد. از شما عزیزان دعوت می کنیم تا پایان همراهمان باشید.

قفقاز از نظر سیاسی به دو بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می‌شود و دارای مساحتی بالغ بر 600٬000 کیلومترمربع و جمعیتی بالغ بر 50٬000٬000 نفر می‌باشد.

قفقاز جنوبی شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و بخشهای کوچکی از شمال باختری ایران و شمال خاوری ترکیه می‌شود. اما قفقاز شمالی جزئی از روسیه است و شامل جمهوری‌های خودگردان داغستان، چچن، اینگوشتیا، اوستیای شمالی-آلانیا، کاباردینو-بالکاریا، کاراچای-چرکسیا، سرزمین کراسنودار، آدیغیه و سرزمین استاوروپول می‌شود.

نام

همچنین در تاریخ باستانی طبیعی پلینی بزرگ (77–79 میلادی) نام قفقاز از نام سکایی kroy-khasis کروی-خاسیس به معنی یخ درخشان، سفید یا برف گرفته شده است. در شکل یونانی Kaukasos خوانده می‌شود.

تاریخ

مناطق قفقاز قدیم

در دوران آشوربانی‌پال، امپراطوری امپراتوری آشور قفقاز را به خاک خود ضمیمه کرد. پیش از تشکیل حکومت ماد، حکومت‌هایی همچون اورارتو و کلخیس در قفقاز شکل گرفته بود که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از 4000 سال نیز می‌رسد، اما درنتیجه جنگ‌های فرسایشی بین این دولت‌ها از قدرت آن‌ها کاسته شد و بعدها دولت هخامنشی آن را تصرف نمود و به خاک خود ضمیمه نمود. بخش‌هایی از قفقاز در دوره‌هایی تحت تسلط حکومت ایران قرار داشت. در اوایل قرن نوزدهم میلادی جنگهای ایران و روس بر سر تسلط بر مناطق جنوبی و شرقی قفقاز درگرفت. در پایان دوره اول جنگ روسیه با انعقاد عهدنامه گلستان بیشتر مناطق قفقاز و در پایان دوره دوم جنگ با عهدنامه ترکمن‌چای تقریباً تمامی این منطقه را به تصرف خود درآورد. با فروپاشی شوروی در سال 1991 سه جمهوری گرجستان، ارمنستان و آذربایجان در این منطقه اعلام استقلال کردند.

از شاعران بزرگ پارسی‌گوی قفقاز می‌توان به خاقانی، نظامی، مجی، بدر، مهستی، هندوشاه نخجوانی و پسرش محمد بن هندوشاه اشاره کرد.

در سال 514 پیش از میلاد داریوش بزرگ به سکاها در ناحیه شمال قفقاز و دریای سیاه حمله می‌کند.

گروه‌های قومی قفقاز

گروه‌های قومی ساکن در قفقاز: آذری (آبی کمرنگ)، گرجی (نارنجی روشن)، ارمنی (سبز روشن)، روسی (کرمی)، کرد (سبز تیره)، تالش (نارنجی تیره)، آبخاز (صورتی روشن)، لزگی، چرکس، مغول، اوستی، ترک، یونانی، تات، تاتار، آوار، چچنی، اینگوش،...

قفقاز از دید نژادی و زبانی از متنوع‌ترین مناطق جهان است.

گروه‌های قومی ساکن در قفقاز به سه گروه اصلی قفقازی، هندواروپایی، و ترک‌تبار تعلق دارند:

• گویشوران زبان‌های قفقازی: گرجی، آبخاز، لزگی، چرکس، آوار، چچنی، اینگوش، قاباردی، تاباساری، لک‌ها (داغستان)، اودی، ساخوری، آغول، روتول، دارگی

• گویشوران زبان‌های هندواروپایی: ارمنی، روسی، کرد، تالش، اوستی، یونانی، تات

• گویشوران زبان‌های ترکی: نوغای، بالکار، قره‌چای، آذربایجانی‌ها، ترک‌های مسختی

قوم مغول‌تبار قالموق و آشوری‌ها از دیگر گروه‌های قومیتی این منطقه هستند.

شهرهای قفقاز

برخی از شهرهای قفقاز عبارتند از:

• جمهوری آذربایجان: باکو، گنجه، لنکران، شماخی، شکی، نخجوان

• ارمنستان: ایروان، اچمیادزین، گیومری، وانادزور

• گرجستان: تفلیس، باتومی، سوخومی، تسخینوالی، پوتی

• روسیه: مخاچ‌قلعه، دربند، گروزنی، ولادی قفقاز، استاوروپول

• ترکیه: قارص، ریزه، اردهان، آرتوین

• ایران: شمال استان‌های، اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی

رودها

رودهای قفقاز شامل حوضه‌های آبریز دریای خزر (ارس، کُر، سولاک، تِرِک، کوما) دریای سیاه (ریونی، اینگوری، کودوری، بزیب) و دریای آزوف (کوبان) است. در قفقاز جریان رودها با افزایش ارتفاع و از شرق به غرب، افزایش می‌یابد.

از ویژگی‌های بارز رودهای قفقاز بزرگ، طولانی بودن مدت طغیانی آن‌ها در دوره گرماست (حدود 6 ماه). در قفقاز (به ویژه در قفقاز شرقی و مرکزی) سیل‌های متعددی جریان می‌یابد. مسیرهای انتهایی رودخانه‌های کُر، کوبان و ریونی، قابل قایقرانی است. در بعضی از رودهای کوهستانی قفقاز، چوب و الوار حمل می‌شود. در نواحی خشک، از آب رودها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود.

بر روی بسیاری از رودهای قفقاز نیروگاه‌های برق‌آبی احداث شده‌است. بزرگترین نیروگاه آبی منطقه «مینگه‌چویر» نام دارد. دریاچه‌های قفقاز منشأ متفاوت (آتش‌فشانی، زمین‌ساختی، یخچالی) دارند. بزرگترین دریاچه قفقاز وان نام دارد که مساحت آن 3755 کیلومتر مربع است.

قفقاز شمالی

قفقاز شمالی یا شمال قفقاز بخش شمالی سرزمین قفقاز است. قفقاز ناحیه‌ای میان دریای خزر و دریای سیاه است.

قفقاز شمالی یکی از 9 ناحیه فدرال کشور روسیه می باشد. این ناحیه فدرال در تاریخ 19 ژانویه سال 2010 میلادی از ناحیه فدرالی جنوبی جدا شد و به یک ناحیه فدرال مجزا تبدیل شد.

این ناحیه فدرال شامل هفت واحد فدرال است که عبارت اند از: جمهوری داغستان، چچن، اینگوشتیا، کاباردینو-بالکاریا، کاراچای-چرکسیا، اوستیای شمالی-آلانیا و سرزمین استاوروپول.

جمهوری داغستان که در قسمت جنوب خاوری قفقاز شمالی واقع شده است؛ مورد ادعای حکومت قاجاریه بود. فتحعلی شاه قاجار طی جنگهای ایران و روس ادعای خود را از این منطقه پس گرفت.

جغرافیا

فقاز شمالی را می‌توان به سه ناحیه جغرافیایی تقسیم کرد. نخست داغستان (از جمهوری‌های خودمختار روسیه) در شرق و در امتداد کرانه‌های خزر کشیده شده و نیمه جنوبی آن پوشیده از کوه است، در حالی که نیمه شمالی را جلگه پست نوغای فرامی‌گیرد. دوم ناحیه‌ای است که در تداول روسی «کوهستان» نامیده می‌شود و از دامنه‌های شمالی جبال بزرگ قفقاز به دشت پهناور کشیده شده از شاخابه‌های رود تِرِک مشروب می‌شود.

«کوهستان» به پنج واحد اداری- قومی خودمختار در ترکیب فدراسیون روسیه تقسیم شده که عبارتند از جمهوری‌های خودمختار چچن، اینگوش، ایرستان (شمالی)، کاباردوبالکار، و منطقه خودمختار قره‌چای و چرکس.

سومین ناحیه اراضی کم‌ارتفاع غربی و شمال قفقاز شمالی است که رودخانه کوبان آن را آبیاری می‌کند و از استان‌های روس‌نشین استاوروپل و کراسنودار روسیه عبارت است. منطقه خودمختار قره‌چای و چرکس که در حریم این استان است، سرزمین تاریخی چرکسستان را تشکیل می‌دهند.

دین

اسلام در چند مرحله و از چند سوی جغرافیایی در بین اقوام ساکن در قفقاز ترویج شد. گروهی از طوایف بخش شرقی قفقاز (اران و شروان و داغستان) در همان سده‌های نخستین هجری، در اثر فتوحات عرب، اسلام آوردند. اقوام کنونی درغه و طبرسران و قموق اولین مسلمانان داغستان به شمار می‌آیند. رواج کامل اسلام (اکثراً شافعی مذهب) در داغستان تا قرن شانزدهم م. به طول انجامید. در اران و شروان نیز اسلام به آهستگی شیوع می‌یافت و تا گرایش عمومی به تشیع در عهد صفوی، مسیحیت هنوز از صحنه خارج نشده بود.

در طی قرن‌های هفدهم تا نوزدهم مذهب حنفی از جانب شمال، ابتدا از دشت قپچاق و حوضه رود ولگا و سپس به وسیله تاتارهای شبه جزیره قریم (به نیت مقابله با پیشروی روسیه) به «کوهستان» و چرکسستان قفقاز شمالی راه یافت و به گرایش عمومی نوغاها و ابازها و قره‌چای‌ها و بالکارها و ادغه‌ها به اسلام منجر گردید.

چرکس‌ها و بویژه کاباردها (و به تاسی از آنها آس‌های دیگوری) آخرین اقوام قفقازی‌اند که اسلام آوردند. چچن‌ها از قرن شانزدهم به بعد دین اسلام را از داغستانیان اخذ کردند و به اینگوش‌ها منتقل نمودند. از جانب جنوب غربی نیز اسلام به وسیله عثمانیان با همان انگیزه دفع تسلط روسیه در میان گرجی‌ها و ابخازی‌ها، که مانند گرجی‌ها از قدیم مسیحی بودند، و نیز ادغه‌ها (آدیغه‌ها) ترویج گردید. اکثریت قاطع گرجی‌های مسلمان در جمهوری خودمختار آجارستان ساکن‌اند و خود را گرجی می‌دانند. در هر حال باید گفت که ترویج اسلام در قفقاز شمالی تا یک قرن پیش هنوز استمرار داشت و تنها در سده نوزدهم آرایش مذهبی کنونی این منطقه شکل نهایی گرفت. باید افزود که روس‌ها در دوره تسلط بر قفقاز اصولاً در تغییر دین قفقازیان اصراری نداشتند

قفقاز جنوبی

قفقاز جنوبی که روس‌ها بدان ماورای قفقاز می‌گویند، نیمه جنوبی سرزمین قفقاز است. قفقاز ناحیه‌ای میان دریای خزر و دریای سیاه است که به دو بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می‌شود.

قفقاز جنوبی شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و بخشهای کوچکی از شمال باختری ایران و شمال خاوری ترکیه می‌شود.

قفقاز جنوبی در طول تاریخ حکومت‌های مختلفی را به خود دیده‌است. جنگهای ایران و روس در اوایل قرن نوزدهم میلادی بر سر حکومت بر این منطقه درگرفت و با پیروزی روسیه قفقاز جنوبی نیز به روسیه تزاری پیوست. با فروپاشی شوروی سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان، و گرجستان بر جنوب قفقاز حکومت می‌کنند.