تفسیر سوره یونس

تفسیر سوره یونس

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند بخشنده ی مهربان.

الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ

الف،لام،را،

این است آیات کتاب استوار و حکمت آمیز.

نکته ها:

* امام صادق علیه السلام درباره ی حروف مقطّعه ی الر فرمودند:(الف)رمز أنا،(لام)رمز اللّه و (راء)رمز رئوف است؛یعنی أنا اللّه الرؤف.

و در روایت دیگری می خوانیم که این حروف همان متشابهات قرآن است.

پیام ها:

-قرآن،مقام والایی دارد. تِلْکَ اشاره به دور است.

-قرآن،کتاب حکیم است؛هم حَکَم و داور است،هم دارای مطالب حکیمانه است و هم محتوای محکمی دارد.(تاریخ و گذشت زمان و دشمن،خللی در قرآن وارد نمی کند) الْکِتابِ الْحَکِیمِ

أَ کانَ لِلنّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِینٌ

آیا برای مردم شگفت آور است که به مردی از خود آنان وحی کردیم که مردم را بیم و هشدار بده و به مؤمنان بشارت بده که برای آنان نزد پروردگارشان جایگاه نیکویی است؟کافران گفتند:همانا این مرد جادوگری آشکار است!

نکته ها:

*  قَدَمَ صِدْقٍ چند معنی دارد:

.سابقه ی خوب.مثل قدمٌ فی الحرب،قدم فی الاسلام ،یعنی در مبارزه و در اسلام پیشگام و سابقه دارد.

.مقام و منزلتِ صدق و نیکو.

.رهبر و پیشوای صدق.در روایات شیعه و سنّی قَدَمَ صِدْقٍ را رسول اللّه صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام دانسته اند.

.شفاعت.در روایتی مراد از قَدَمَ صِدْقٍ مقام شفاعت معرّفی شده است.

* کافران در ردّ رسالت پیامبر هیچ گونه دلیل ومنطقی نداشتند،بلکه با بعید دانستن آن،از پذیرش آن شانه خالی می کردند.چنانکه اصول اعتقادی را نیز فقط باتعجّب انکار می کردند:

در توحید: أَ جَعَلَ الْآلِهَهَ إِلهاً واحِداً

در نبوّت: أَ هذَا الَّذِی بَعَثَ اللّهُ رَسُولاً

در معاد: مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ

در امامت: أَنّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَهً مِنَ الْمالِ

پیام ها:

-ریشه ی کفر،غالباً استبعاد و تعجّب از وحی است. عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا

-لیاقت های معنوی افراد،در ظاهر دیده نمی شود.اگر کسی مورد لطف خاص خدا قرار گرفت،او را تحمّل کنیم. رَجُلٍ مِنْهُمْ

-پیامبران به خاطر الگو بودنشان باید از مردم ودرد آشنا باشند. مِنْهُمْ

-وظیفه ی پیامبران،بشارت و انذار است. أَنْذِرِ ،بَشِّرِ

-هر آنچه نمی فهمیم،آن را رد نکنیم.زیرا که انکار و تهمت زدن،شیوه ی کفّار است. قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِینٌ

-ایمان،زمینه ی قدم صدق وجایگاه ویژه نزد خداوند است. بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ

إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفِیعٍ إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ

همانا پروردگارتان،خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز و دوران آفرید،سپس بر عرش استیلاء یافت(زمام امور را به دست گرفت).

کار جهان را تدبیر و سامان دهی می کند.هیچ شفاعت کننده ای جز با اذن او نیست.آن خداوند است که پروردگار شماست،پس او را بپرستید.آیا پند نمی گیرید؟

نکته ها:

* مراد از شش روز،شش روزگار و شش مرحله ودوران در آفرینش است،و ممکن است مراد از آن،مدّتی برابر شش روز باشد.

*  عَرش ،مرکز تدبیر و کنایه از قدرت است.وقتی می گویند:فلانی بر تخت نشست یا او را از تخت پایین کشیدند،یعنی به قدرت رسید یا برکنار شد.سلطه ی خداوند،هم پیش از آفرینش آسمان ها و زمین بر هستی بوده، وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ ،هم پس از خلقت آنها،و پس از پایان جهان و در قیامت هم سلطه ی الهی بر همه ی هستی باقی است.

یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَهٌ

* امام صادق علیه السلام فرمود:عرش،مربّع است،زیرا کلماتی که بنای اسلام بر آن است نیز چهار کلمه است:

سبحان اللّه والحمدللّه ولااله الااللّه واللّه اکبر  

پیام ها:

-آفرینش جهان با برنامه ریزی و زمان بندی صورت پذیرفته است. سِتَّهِ أَیّامٍ (وقتی بر نظام هستی برنامه و تدبیر حاکم است،چگونه می توان پذیرفت انسان که گل سرسبد موجودات است،بی برنامه باشد؟!)

-اوّل خداشناسی،سپس خداپرستی. إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی ... فَاعْبُدُوهُ

-هستی قانون مند و هدفدار است.لازمه ی تدبیر امر،عاقبت وهدف داشتن و قانون مند بودن است. یُدَبِّرُ الْأَمْرَ

-عبادت،سزاوار کسی است که خلقت و تدبیر به دست اوست،نه دیگران.

خَلَقَ ... یُدَبِّرُ ... ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ

-خداوند هستی را آفریده، خَلَقَ ودر قبضه دارد، اسْتَوی وبا حکمت دائماً آن را اداره می کند، یُدَبِّرُ وبدون اذن او کسی را نفوذی نیست، ما مِنْ شَفِیعٍ و توجّه به این حقایق،زمینه ی پیدایش روح بندگی وپرستش است. فَاعْبُدُوهُ

-واسطه شدن هر موجودی باید از سوی خداوند تأیید شود.پس بی جهت بت ها را شفیع قرار ندهیم. ما مِنْ شَفِیعٍ إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ

-الوهیّت از ربوبیّت جدا نیست.طاغوت ها می کوشند خالق را خدا بدانند،ولی سیاستگذار ومدبّر را خودشان،ودین را از سیاست جدا بدانند. اللّهُ رَبُّکُمْ

-انسان آفریدگار خویش را باور دارد،تنها نیازمند تذکّر است. أَ فَلا تَذَکَّرُونَ

إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً وَعْدَ اللّهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ بِالْقِسْطِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ

بازگشت همه ی شما به سوی اوست.این وعده ی حقّ الهی است.اوست که آفرینش را آغاز می کند،سپس آن را باز می گرداند،تا کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند،به عدالت پاداش دهد و برای آنان که کافر شده اند به سزای کفرشان، نوشیدنی ای از مایع سوزان و عذابی دردناک خواهد بود.

نکته ها:

* این آیه،هم اصل معاد را مطرح می کند، إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ هم امکانش را، یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ و هم هدف از معاد را که کیفر و پاداش است. لِیَجْزِیَ

* احتمال دارد مراد از بِالْقِسْطِ این باشد که اهل ایمان به خاطر قسط وعدالتی که دارند، پاداش می بینند البتّه فضل الهی منافاتی با قسط ندارد،چنانکه در آیات دیگر،به پاداشهای افزون الهی اشاره شده است از جمله: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَهٌ و لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ

پیام ها:

-بازگشت ما به سوی خداست،بیهوده به فکر راضی ساختن این و آن نباشیم.

إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ

-همه ی انسان ها،پس از مرگ زنده خواهند شد. إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً

-معاد،مادّی و جسمانی است. یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ (اعاده به معنای بازگرداندن همان چیز است)

-توانایی خداوند بر پدید آوردن،نشانه ی توانایی او بر رستاخیز است. یَبْدَؤُا اَلْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ

-نه تنها انسان دوباره زنده می شود،بلکه همه ی آفرینش بار دیگر آفریده می شود. یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ

-همان گونه که تمام هستی،برای بشر آفریده شده،در آخرت نیز اعاده ی خلق برای پاداش گرفتن بشر است. یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ ...

-آفرینش همچنان استمرار دارد. یَبْدَؤُا الْخَلْقَ

-مقصود اصلی از معاد،پاداش مؤمنان است. لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا و کیفر کافران به خاطر عدل الهی است.

-پاداش الهی براساس قسط و عادلانه است.(با ازدیاد به واسطه ی فضل او منافات ندارد) لِیَجْزِیَ ... بِالْقِسْطِ

-ارزش کارهای خوب،به انگیزه وهدف خوب آن است. آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ

-استمرار و پافشاری بر کفر،موجب عذاب است. بِما کانُوا یَکْفُرُونَ

هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللّهُ ذلِکَ إِلاّ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

اوست که خورشید را درخشنده و ماه را تابان قرار داد و برای حرکتِ ماه منزلگاه هایی قرار داد تا شماره ی سالها و حساب را بدانید.خداوند اینها را جز بر اساس حقّ نیافریده است.خداوند آیات را برای آنان که (می خواهند)بدانند،به تفصیل بیان می کند.

نکته ها:

* در قرآن،برای خورشید کلماتی همچون سراج و ضِیاءً به کار رفته که به معنای نور شدید و قوی است،و در مورد ماه،کلمات نور و منیر ،که نور ضعیف را هم شامل می شود آمده است.

البتّه اگر ضِیاءً را جمع ضوء بگیریم،ممکن است اشاره به این باشد که خورشید دارای نورهای گوناگونی است.

* مراد از تفصیل آیات ،شاید گسترش در خلقت باشد،یعنی دست خدا در آفرینش هستی باز است و گسترش خلقت برای اهل فهم،روشن است.

* همان گونه که خداوند حکیم برای شمارش سال،در آسمان ها نشانه گذاری کرده است، برای هدایت مردم نیز در زمین رسولان و هادیانی قرار داده است،زیرا نیاز بشر به ارشاد، مهم تر از نیاز او به تعداد سال هاست.

پیام ها:

-در حرکت کرات آسمانی و تعیین مدار آنها،به نیازهای انسان توجّه شده است. لِتَعْلَمُوا

-نظم و ترتیب در حرکت ماه،یک تقویم طبیعی،عمومی و همیشگی را بوجود آورده است. لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ ...(از تغییر شکل ماه،می توان روزشماری کرد)

-معیار محاسبات در امور شرعی،سال وماه قمری است. لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ ...

-عدد،آمار وحساب،در زندگی انسان نقش مهمّی دارد. لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ

-آفرینش،بیهوده نیست،بلکه بر اساس حقّ است. بِالْحَقِّ

-از شیوه های تعلیم و تربیت،روشن وباز کردن مطالب است،نه کلّی گویی.

یُفَصِّلُ الْآیاتِ

-پی بردن به رازهای آفرینش،نیازمند فکر و تعلیم است. لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ

همانا در رفت و آمد(واختلاف)شب و روز و در آنچه خداوند در آسمان ها و زمین آفریده است،برای مردم پرهیزکار نشانه هایی(بزرگ)است.

نکته ها:

* در آیه ی قبل،نشانه های الهی و تفصیل آیات،برای دانشمندان بیان شده بود، لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ و در این آیه،برای اهل تقوا لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ ،نتیجه آنکه کسانی کامیابند که هم بدانند و هم پروا پیشه و متّقی باشند،وگرنه متقیّن ناآگاه و یا دانشمندان گناهکار،از آیاتِ الهی بهره ی کافی نمی برند.

*  اخْتِلافِ هم به معنای رفت و آمد و هم به معنای تفاوت است.

* شب و روز از جهاتی با هم اختلاف دارند:

الف:جایگزینی نسبت به یکدیگر. 

ب:شب برای آرامش و روز برای تلاش. 

ج:کاهش و ازدیاد ساعات آنها در فصول مختلف سال.

د:تغییر ساعات آنها در مناطق مختلف جهان.

* سؤال: چرا گروهی از دانشمندان منکر خدایند؟

پاسخ: علم به تنهایی کافی نیست،بلکه نگاه ها باید از صاحبانِ هدف وانگیزه و برخاسته از انسان هایی باشد که در پی دریافت حقّ وحقیقت باشند. لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ

پیام ها:

-تمام هستی در حال تغییر و تغیّر است. إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ ...

-از کنار پدیده ها،به سادگی نگذریم. ما خَلَقَ اللّهُ ... .لَآیاتٍ

-گناه و آلودگی،در شناخت،تشخیص وتحلیل انسان اثر منفی دارد. لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ (تقوا،وسیله ی بینش صحیح در هستی است)

إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ أُولئِکَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ

قطعاً آنان که به دیدار ما(و دریافت نعمت های اخروی)امید ندارند و(تنها) به زندگی دنیادل خوش کرده اند و به آن آرام گرفته وتکیه می کنند و نیز کسانی که از نشانه های(قدرت)ما غافلند. آنان به خاطر آنچه که عمل می کردند،جایگاهشان آتش است.

نکته ها:

* رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مَن احبّ لقاء اللّه احبّ اللّهُ لقائه ،هر کس دیدار خدا را دوست بدارد،خداوند نیز ملاقات با او را دوست دارد.  و در آیه ی آخر سوره ی کهف می خوانیم:

فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً معتقدان به قیامت و دیدار پروردگار،باید عمل صالح انجام دهند.

پیام ها:

-امید و یأس،در اصلاح و افساد انسان،نقش مؤثّری دارد. لا یَرْجُونَ لِقاءَنا

-انسان،هر چه بیشتر از قیامت غافل و مأیوس شود،دنیاگراتر می شود.پس معتقدان به قیامت نباید دنیاگرا باشند. لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاهِ الدُّنْیا

-اطمینان واقعی تنها با یاد خداست و دنیا،آرام بخش کاذب آن هم برای غافلان است. اِطْمَأَنُّوا بِها ... غافِلُونَ

-عوامل دوزخی شدن عبارت است از:

الف:انکار معاد و پاداشهای اخروی. لا یَرْجُونَ لِقاءَنا

ب:راضی شدن به دنیای زودگذر. رَضُوا بِالْحَیاهِ الدُّنْیا

ج:غفلت از آیات الهی. هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ

د:عملکرد ناپسند. بِما کانُوا یَکْسِبُونَ

-جهنّم،دست آورد خود انسان است. بِما کانُوا یَکْسِبُونَ

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنّاتِ النَّعِیمِ

به یقین آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، پروردگارشان آنان را به خاطر ایمانشان هدایت می کند.و در باغ های پرنعمت که نهرها از زیر پایشان جاری است اقامت دارند.

نکته ها:

* در حدیث آمده است:انسان چون از قبرش در قیامت بر می خیزد،عمل صالحش به صورتی نورانی نزد او مجسّم شده،او را به بهشت هدایت می کند.

* هدایت الهی،جریانی مداوم است.هرلحظه بر هدایت مؤمنان می افزاید و آنان را از پرتگاه ها حفظ می کند ودر بن بستِ دنیا راهی به رویشان باز می کند: یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً ، راه را برایشان نمایان می کند: نُوراً یَمْشِی بِهِ ،گره از کارشان می گشاید: أَصْلَحَ بالَهُمْ ،همه جا کفایتشان می کند: فَهُوَ حَسْبُهُ و در قیامت هم به بهشت رهنمونشان می کند: یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ  

همه ی این هدایت ها از مفهوم کلّیِ یَهْدِیهِمْ بر می آید،که مورد آن را مشخّص نفرموده است تا شامل همه ی اینها بشود.

پیام ها:

-ایمان،از عمل جدا نیست. آمَنُوا وَ عَمِلُوا

-گرچه مؤمن هدایت یافته است،ولی همواره نیازمند هدایت الهی است.

یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ

-زمینه ی هدایت الهی را باید خود ایجاد کنیم. یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ

-در مقایسه بین ایمان و عمل،ایمان محور است. یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ و نفرمود: بایمانهم و عملهم

-هدایت خدا نسبت به مؤمنان،مطلق وفراگیر است. یَهْدِیهِمْ مطلق است.

-ربوبیّت خداوند،سبب دستگیری دائمی او از مؤمنان است. یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ

-نهرهای بهشتی،نه تنها از زیر درختان،بلکه از زیر خانه های بهشتی نیز جاری است. مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ

دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ

دعا و نیایش آنان در بهشت، سُبْحانَکَ اللّهُمَّ (خدایا تو پاک و منزّهی)است و درودشان در آنجا سلام است و پایان نیایش آنان، الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (سپاس و ستایش مخصوص خداست)می باشد.

نکته ها:

*  سَلامٌ ،کلام اهل بهشت است و در بهشت،سلام فضای همه جا را پر می کند:سلام از سوی خداوند، سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ ،سلام از سوی فرشتگان سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ   و سلام از سوی بهشتیان نسبت به هم.   إِلاّ قِیلاً سَلاماً سَلاماً  

*  الْحَمْدُ لِلّهِ ،کلام انبیا و اولیاست.حضرت نوح علیه السلام پس از نجات از قوم ظالم، الْحَمْدُ لِلّهِ گفت، و ابراهیم علیه السلام نیز خدا را حمد کرد که در سنّ پیری اسماعیل واسحاق را به او بخشیده است.   الْحَمْدُ لِلّهِ سخن مؤمنان و کلام بهشتیان است.

* در حدیث آمده است:اهل بهشت با کلمه ی سُبْحانَکَ اللّهُمَّ مسئولان پذیرایی را صدا می زنند،آنان نیز فوری حاضر شده،خواسته ی اهل بهشت را تأمین می کنند.

* در حدیث است:هرگاه بنده ای مشغول تمجید خدا باشد و از درخواست حوائج خود از او غافل شود،خداوند بیش از آنچه با دعا کردن به او می داد،عطا می کند.

پیام ها:

-یاد خدا تنها در دنیا نیست،آخرت هم جای ذکر الهی است. سُبْحانَکَ اللّهُمَّ

-انسان به جایی می رسد که دعا و خواسته اش هم تمجید پروردگار می شود.

دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ و این تسبیح و تمجید آنان را کامیاب می سازد.

-مؤمنان،در برابر صفات الهی می گویند: سُبْحانَکَ ،در برابر سایر مؤمنان می گویند: سَلامٌ و در مقابل کامیابی از نعمت های الهی می گویند: الْحَمْدُ لِلّهِ

-مؤمن،عاشق خداست.بهشت و لذّت های بهشتی هم او را از یاد محبوب باز نمی دارد،بلکه در همه چیز،لطف و قدرت خدا را می بیند. سُبْحانَکَ اللّهُمَّ، اَلْحَمْدُ لِلّهِ

-آغاز سخن مؤمنان با سُبْحانَ اللّهِ و پایان آن با الْحَمْدُ لِلّهِ می باشد.

(از عبارت آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ استفاده می شود که اوّل سخن آنان سُبْحانَکَ اللّهُمَّ است.)

وَ لَوْ یُعَجِّلُ اللّهُ لِلنّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ

واگر خداوند برای مردم به همان شتاب که برای خود خیر می طلبند،در رساندن بلا به آنان شتاب می نمود،قطعاً اجلشان فرا رسیده بود.پس کسانی را که به دیدار ما امید(و باور)ندارند به حال خود رها می کنیم تا در سرکشی خویش سرگردان بمانند.

نکته ها:

* مشابه مفهوم این آیه،در سوره ی کهف آیه ی و سوره فاطر آیه ی نیز آمده است که اگر خداوند مردم را زود به کیفر کارهایشان برساند و مؤاخذه کند،همه نابود می شوند.به علاوه اختیار که اساس تکلیف است از بین می رود و اطاعت،جنبه ی اضطراری پیدا می کند.

* است معنای اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ این باشد که سنّت خداوند در خیررسانی،سرعت و در شرّ رسانی،با مهلت است و معنای جمله این باشد که خداوند در خیررسانی سرعت و عجله دارد.

پیام ها:

-انسان،طبیعتاً عجول است. اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ

-اگر خداوند در دنیا،بدکاران را کیفر فوری می داد،کسی باقی نمی ماند و نسل بشر منقرض می شد. لَوْ یُعَجِّلُ اللّهُ ... لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ

-یکی از سنّت های الهی، استدراج در عذاب و مهلت دادن به ظالمان است.

فَنَذَرُ الَّذِینَ ...

-هلاک نشدن کفّار،نشانه ی حقّانیّت آنان نیست. فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا

-آنان که از خدا بریده و سرگرم خود شده اند،هدف معیّنی ندارند و حیرانند.

فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ

-انکار و بی توجّهی به قیامت،موجب طغیان و رهاشدن به حال خود و محروم شدن از الطاف الهی است. لا یَرْجُونَ لِقاءَنا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ

وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ

وهنگامی که ضرری به انسان برسد،در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته و یا ایستاده است،ما را می خواند،ولی چون ضرر را از او برطرف ساختیم،چنان به راه خود می رود که گویی هرگز ما را برای گرفتاری که به وی رسیده بود،نخوانده است! این گونه برای اسرافکاران،عملکردشان زیبا جلوه می کند.

نکته ها:

* بارها خداوند از ناسپاسی انسان گِله کرده که در هنگام اضطرار و سختی خدا را می خواند، ولی پس از حلّ مشکل،از خدا غافل می شود و او را فراموش می کند.

پیام ها:

-ایمان به خداوند،در عمق روح انسان عجین شده و حوادث تلخ،عامل بیداری این وجدان وفطرت خداجوی اوست. مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا

-آنان که دعا و نیایش موسمی دارند،مورد انتقاد و کارشان بی ارزش است.

مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا

-دعا در هر حال جایز است؛ایستاده،نشسته یا خوابیده. لِجَنْبِهِ ،قاعِداً ،قائِماً

-نیایش خالصانه،سبب رفع گرفتاری است. دَعانا ... کَشَفْنا

-رفاه،زمینه ی غفلت است. فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا

-انسان،ناسپاس است. مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا

-آنان که خدا را فراموش کنند،زندگی مادّی در نظرشان زیبا جلوه می کند. زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ

-فراموش کردن الطاف خداوند،نوعی اسراف است. مَرَّ ... لِلْمُسْرِفِینَ

-هر کس در رفاه،غافل و در گرفتاری دعا کند،مسرف است. مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا ... فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ ... زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ

-مرفّهان،از خودراضی اند. زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ

وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ

وهمانا ما امّت های پیش از شما را چون ستم کردند،هلاک کردیم.(زیرا) پیامبرانشان برای آنها معجزات آوردند،ولی آنها ایمان نیاوردند.ما این گونه گروه تبهکاران را کیفر می دهیم.

نکته ها:

*  قرون جمع قرن ،به مردمی که در یک عصر وزمان زندگی می کنند،گفته می شود.

پیام ها:

-ظلم وستم،زمینه ساز سقوط ملّت هاست. أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ ... لَمّا ظَلَمُوا

-عقاب و قهر الهی،بعد از اتمام حجّت است. أَهْلَکْنَا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ

-هلاکت،برای ستمگرانی است که امیدی به ایمان و اصلاحشان نیست. وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا

-در کنار تاریخ باید فلسفه ی تاریخ نیز بیان شود تا مایه ی عبرت باشد.

أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ ... کَذلِکَ نَجْزِی

-سنّت های الهی،همگانی و همیشگی است. کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ

ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ

سپس شما را پس از(هلاکت)آنان،جانشینانی در زمین قرار دادیم،تا ببینیم شما چگونه عمل می کنید.

پیام ها:

-حکومت و تمکّن،وسیله ی آزمایش الهی است. جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ ... لِنَنْظُرَ

-هر مدیری که مسئولیّت می دهد،باید نظارت هم بکند. جَعَلْناکُمْ ،لِنَنْظُرَ

-عملکرد ما،زیر نظر خداوند است. لِنَنْظُرَ

-همه ی اقوام،نزد خدا یکسانند و قانونِ آزمایش الهی،درباره ی همه جاری می شود. لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ

-سرنوشت مردم،نتیجه ی عملکرد خودشان است. کَیْفَ تَعْمَلُونَ

وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ

وهرگاه آیات روشن ما بر آنان تلاوت می شود،کسانی که به دیدار ما(و دریافت پاداشهای اخروی)امید و باوری ندارند می گویند:قرآنی غیر از این بیاور،یا این قرآن را تغییر بده.(به آنان)بگو:من حقّ ندارم که آن را از پیش خود تغییر دهم.

من پیروی نمی کنم مگر آنچه را که به من وحی شود،من از عذاب روزی بزرگ (قیامت)بیمناکم،اگرپروردگارم را نافرمانی کنم.

نکته ها:

* بعضی از بت پرستان از رسول خدا صلی الله علیه و آله درخواست داشتند که بعضی آیات این قرآن را که به نکوهش از بت های آنان می پردازد،تغییر دهد و قرآن دیگری بیاورد! همیشه کسانی که تعالیم آسمانی را مخالف هوای نفس خود می دیدند،این گونه تقاضاها را داشته اند.

پیام ها:

-آیات ونشانه های شناخت الهی باید برای مردم بیان شود. إِذا تُتْلی ...

-هیچ کس حتی پیامبر نمی تواند قانون الهی را تغییر دهد. ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ

-هرگز تسلیم بهانه جویی ها و هوسهای مردم نشویم.اصل آن است که خدا می گوید،نه آنچه مردم می خواهند. ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ

-هیچ بشری حتّی پیامبر،در قرآن دست نداشته است. مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی

-اضافه شدن پیروان،به قیمت تغییر و تحریف مکتب و دست برداشتن از اصول،ارزشی ندارد.(با توجّه به شأن نزول)

-پیامبران،معصومند و جز از وحی پیروی نمی کنند. إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی

-یاد معاد،عامل تقوا و مصونیّت از گناه است. إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ ،همچنان که غفلت از معاد،عامل بهانه گیری است. لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا

-سرچشمه ی عصمت انبیا،ایمان و یقین به معاد است. إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ

قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ

بگو:اگر خداوند می خواست،آن(قرآن)را بر شما نمی خواندم و شما را به آن آگاه نمی ساختم.من پیش از(آوردن)قرآن،عمری در میان شما بوده ام،آیا نمی اندیشید؟!

نکته ها:

* خطاب آیه به درخواست کنندگان تغییر قرآن است و می فرماید:پیامبر صلی الله علیه و آله چهل سال در میان شما زیسته است،اگر قرآن تراوشات فکری او بود،می بایست در این مدّت نمونه های دیگری از افکارش بر زبان او جاری می شد.

پیام ها:

-پیامبر خدا،بی اجازه و اراده ی الهی کاری نمی کند. لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ

-قرآن معجزه ی الهی است،نه محصول فکر بشر. ما تَلَوْتُهُ ... وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ

-سابقه ی پاکی و امانت وامّی بودن پیامبر،نشانه ی حقّانیّت اوست. فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً ... أَ فَلا تَعْقِلُونَ

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ

پس کیست ستمکارتر از کسی که بر خدا دروغ بندد،یا آیات او را دروغ بشمارد؟قطعاً مجرمان،رستگار نمی شوند.

نکته ها:

* آیه،ادامه ی پاسخ کسانی است که از پیامبر تقاضای تغییر و تبدیل قرآن را داشتند و این تقاضا،نوعی افترا بر خداوند به حساب آمده است.مشابه این آیه در موارد دیگری هم هست،از جمله: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ که ادّعای دروغین وحی را دروغ بستن به خداوند شمرده است.

پیام ها:

-بزرگ ترین ظلم،ظلم فرهنگی،اعتقادی وتحریف آیات است. فَمَنْ أَظْلَمُ

-هرچه شخصیّت بزرگتر باشد،افترا بر او خطرناک تر است. أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللّهِ

-دین تراش ودین ساز،با کافر در یک ردیف هستند. افْتَری ،کَذَّبَ

-بدعت،جرم است. الْمُجْرِمُونَ

-مبلّغ دینی اگر تفکّرات خود را به اسم دین بگوید،سزاوار تعبیراتی همچون

أَظْلَمُ ، لا یُفْلِحُ و مجرم است.

وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ

و به جای خدا چیزهایی را می پرستند که نه به آنان ضرر می رساند و نه سودشان می دهد و می گویند:این بت ها شفیعان ما نزد خدایند.بگو:آیا خدا را به چیزی خبر می دهید که او خبری از آنها در آسمان ها و زمین ندارد؟خداوند منزّه و والاتر است از شریکانی که برایش قرار می دهند.

نکته ها:

* تفسیر مراغی با تمسک به این آیه،توسّل به اولیا وزیارت قبور را ردّ کرده است.در حالی که اوّلاً:در این آیه، یَعْبُدُونَ به کار رفته است و در زیارت و توسّل،کسی را پرستش نمی کنیم.ثانیاً:ما به حیات برزخی معتقدیم،قرآن هم شهیدان را زنده می داند.ما از اولیای خدا که در راه خدا شهید شده اند،تقاضای دعا داریم.مقایسه ی آنان و شهدا،با سنگ و چوب،بی انصافی است.

* پرستش بت ها،یا برای ترس است یا امید نفع.بت ها،نه زیان می رسانند که از روی ترس عبادت شوند،نه سودی می رسانند تا لایق عبادت باشند،پس بهانه ای برای بت پرستی نیست. لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا یَضُرُّهُمْ

پیام ها:

-بت پرستان،منطق ندارند و بت پرستی کاری بی منطق است. یَعْبُدُونَ ... لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ

-بت پرستان خدا را قبول داشتند،لیکن بت ها را واسطه می دانستند و لذا بت ها را پرستش می کردند. هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا

وَ ما کانَ النّاسُ إِلاّ أُمَّهً واحِدَهً فَاخْتَلَفُوا وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیما فِیهِ یَخْتَلِفُونَ

(در آغاز)مردم جز امّتی واحد نبودند(و بر فطرت پاک توحیدی بودند)، پس دچار اختلاف شدند،(گروهی موّحد و گروهی مشرک،)و اگر سنّتِ (مهلت یافتن مردم برای آزمایش)از سوی پروردگارت مقدّم و مقدّر نگردیده بود،(در همین دنیا)میان مردم در آنچه اختلاف می کردند، داوری می شد(و به هلاک منحرفان حکم می گردید).

نکته ها:

* خداوند به هنگام هبوط آدم و حوا به زمین،فرمود: وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ زمین برای شما و نسل شما تا مدّتی جایگاه است.بنابراین از روز اوّل،تقدیر این بوده که انسان تا مدّتی در زمین مهلت داشته باشد،پس شاید مراد از کَلِمَهٌ سَبَقَتْ در این آیه،همان تقدیر و برنامه ی زندگی انسان باشد.

پیام ها:

-بشر از آغاز یک امّت واحد،همفکر و هم عقیده در توحید بوده است. ما کانَ النّاسُ إِلاّ أُمَّهً واحِدَهً

-انسان از همان آغاز،زندگی اجتماعی داشته است. أُمَّهً

-مهلت دادن،از شئون ربوبیّت الهی است. سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ

-سنّت الهی،مهلت دادن به افراد برای انتخاب وعمل است. لَوْ لا کَلِمَهٌ ... لَقُضِیَ

وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ

و می گویند:چرا از سوی پروردگارش بر او آیه و معجزه ای نازل نمی شود؟پس بگو:غیب(و معجزه که به جهان غیب مربوط است)،از آنِ خداست(نه در اختیار من یا تابع هوس مردم).پس در انتظار باشید،من نیز همراه شما از منتظرانم(که خداوند چگونه پاسخ بهانه گیری های شما را می دهد).

پیام ها:

-بهانه گیران،قرآن وصدها آیه را نادیده می گیرند و خواستار آیه ی دیگری می شوند. لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ

-معجزه،به خواست خداست،نه در اختیار پیامبر و نه تابع هوسها و تمایلات مردم. إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلّهِ

-سنّت و قانون خدا،مهلت دادن است. فَانْتَظِرُوا ...

وَ إِذا أَذَقْنَا النّاسَ رَحْمَهً مِنْ بَعْدِ ضَرّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا قُلِ اللّهُ أَسْرَعُ مَکْراً إِنَّ رُسُلَنا یَکْتُبُونَ ما تَمْکُرُونَ

و هرگاه پس از رنجی که به مردم رسیده،(طعم)رحمت و لطفی به آنان بچشانیم،(به جای سپاس،)در آیات ما مکر و حیله می کنند.بگو:تدبیر الهی سریعتر و نافذتر است همانا فرستادگان ما(فرشتگان)،آنچه را مکر و نیرنگ می کنید می نویسند.

نکته ها:

* آیه ی قبل به بهانه گیری آنان اشاره کرد که می گفتند:چرا آیه ای نازل نمی شود.اینجا به لجاجت آنان پرداخته،که پس از نزول آیه هم به جای تقدیر،نیرنگ می کنند.

* در مکّه خشکسالی و قحطی شد و خداوند به برکت رسول خدا صلی الله علیه و آله باران فرستاد.ولی

مشرکان گفتند که باران به خاطر بت ها بوده است! این آیه نازل شد و آنان را رسوا کرد.

* در اکثر تفاسیر آمده است که یکی از تدابیر ومکر دشمنان،کوبیدن شخصیّت پیامبر و استهزای آیات الهی بوده است.

پیام ها:

-نعمت هایی را که انسان از آن استفاده می کند،گوشه ای از رحمت بی کران الهی است. أَذَقْنَا النّاسَ رَحْمَهً

-بعضی از انسان ها از نعمت های الهی سوء استفاده می کند و به جای شکر،مکر می کند. أَذَقْنَا النّاسَ رَحْمَهً ... .إِذا لَهُمْ مَکْرٌ

-کسی که مکر کند،به تدبیر و مکر قهرآمیز الهی گرفتار می شود. إِذا لَهُمْ مَکْرٌ ... اَللّهُ أَسْرَعُ مَکْراً

-کیفر الهی با جرم متناسب است. لَهُمْ مَکْرٌ، اَللّهُ أَسْرَعُ مَکْراً

هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَهٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها رِیحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّاکِرِینَ

او کسی است که شما را در خشکی و دریا سیر می دهد،تا آنگاه که در کشتی باشید و بادی موافق،کشتی ها را به جریان در آورد و بدین وسیله خوشحال شوند،ناگهان تندبادی آید و موج از هر سو سراغشان آید و گمان برند که در محاصره ی بلا گرفتارند،(در این هنگام)خداوند را با اخلاص عقیده می خوانند(و می گویند:)اگر ما را از این خطر نجات دهی، قطعاً از شاکران خواهیم بود.

نکته ها:

* آلوسی و مراغی در تفاسیر خود،آورده اند که شیعیان هنگام خطر،امامان خود را صدا می زنند،در حالی که مشرکان در وقت خطر خدا را صدا می کنند!! غافل از آنکه توسّل به امام معصوم شهید که به گفته ی قرآن زنده است،با توسّل به بت فرق دارد.

پیام ها:

-قوانینِ حاکم بر طبیعت،مخلوق ومحکوم خداوند است. هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ

-کارهای انسان،به خدا هم نسبت داده می شود،چون قدرت از اوست.با آنکه سِیر،عمل انسان است، فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ ،امّا می فرماید: هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ

-انسان هر چه هم پیشرفت کند،از گزند حوادث طبیعی درامان نیست. جاءَتْها رِیحٌ عاصِفٌ

-مرفّهان نپندارند که پیوسته در رفاه خواهند بود. فَرِحُوا بِها ،أُحِیطَ بِهِمْ

-حوادث طبیعی،غرور و تکبّر انسان را برطرف ساخته،او را در برابر خداوند خاضع می سازد. دَعَوُا اللّهَ

-هنگام خطر،فطرت انسان به یک مبدأ نجات متوجّه می شود. دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِینَ

-ایمان و اخلاص باید دائمی باشد،نه موسمی و به هنگام احساس خطر.

أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِینَ

-انسان در هنگامه ی خطر قول می دهد،ولی به رفاه که رسید غافل می شود.

لَئِنْ أَنْجَیْتَنا

-ناسپاسی و کفران نعمت ها،یکی از زمینه های بروز سختی و عذاب است.

لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّاکِرِینَ

فَلَمّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ مَتاعَ الْحَیاهِ الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

پس چون خداوند نجاتشان داد،در آن هنگام در زمین به ناحقّ سرکشی می کنند.ای مردم! همانا سرکشی شما فقط به زیانِ خودتان است.کامیابی زندگی دنیا(چند روزی بیش نیست)،سپس بازگشت شما به سوی ماست که شما را به عملکردتان آگاه خواهیم ساخت(وکیفر ستم هایتان را خواهیم داد).

نکته ها:

*  بغی به معنای طلب است.ظالم چون همیشه خواهانِ حقّ دیگران است،به او باغی می گویند

پیام ها:

-انسان کافر بی وفا،عهدشکن و ناسپاس است. فَلَمّا أَنْجاهُمْ ،یَبْغُونَ (در آیه ی قبل،وعده داد اگر نجات یابد شکر کند،ولی پس از نجات ناسپاسی می کند)

-ظلم به مردم،ظلم به خویش است،چون همه از یکدیگریم.   بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ

-کیفر ستم،هم در دنیاست هم در آخرت. عَلی أَنْفُسِکُمْ، إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ

-ظالمان،تنها در چند روزه ی دنیا کامیابی دارند که در برابر کیفر قیامت،ناچیز است. مَتاعَ الْحَیاهِ الدُّنْیا

-ریشه ی ظلم ها،دنیاطلبی انسان است. مَتاعَ الْحَیاهِ الدُّنْیا

-یاد قیامت،از عوامل بازدارنده ی گناه است. یا أَیُّهَا النّاسُ ... إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ

-خداوند به همه ی کارهای انسان آگاه است وانسان نیز در قیامت از همه ی کارهای خود آگاه خواهد شد. فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

إِنَّما مَثَلُ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمّا یَأْکُلُ النّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلاً أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

همانا مَثَل زندگی دنیا همچون آبی است که از آسمان فرود آوردیم،پس گیاهِ زمین از آنچه مردم و چهارپایان می خورند با آن در آمیخت(و روئید)،تا آنکه زمین(از آن گیاهان)زینت بگرفت و اهل زمین پنداشتند که بر استفاده از آن همه ی نباتات توانایند. (ناگهان)فرمان(ویرانی ما)شبی یا روزی آمد،پس آن را چنان درو کردیم که گویی دیروز گیاهی وجود نداشته است.ما این گونه آیات خود را برای گروه اندیشمند تشریح می کنیم.

نکته ها:

* آیه ی قبل،دنیا را متاعی ناچیز شمرد واین آیه با تمثیلی زیبا،آن را ترسیم می کند.

* در برخی روایات،این آیه رمز ظهور حضرت مهدی علیه السلام به شمار آمده است که هرگاه زمین غرق در زرق،برق و مادیّات شد،با امر الهی و انقلاب مکتبی همه چیز عوض می شود. 

* بهترین مثال ها آن است که از طبیعت گرفته شود و زمین و زمان آن را کهنه نسازد. إِنَّما مَثَلُ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَماءٍ

پیام ها:

-مثال،از بهترین شیوه های تبلیغ و آموزش است. إِنَّما مَثَلُ الْحَیاهِ الدُّنْیا

-در بهره گیری از مواهب مادّی طبیعت،انسان و حیوان یکسانند،ولی ارزش انسان به بهره گیری از معنویّات است. یَأْکُلُ النّاسُ وَ الْأَنْعامُ

-تناسب داشتن سبزه ها با نیازهای انسان و حیوانات،از الطاف الهی است.

نَباتُ الْأَرْضِ مِمّا یَأْکُلُ النّاسُ وَ الْأَنْعامُ

-زینت انسان،ایمان است وزینت زمین،گیاهان هستند. ازَّیَّنَتْ

-دنیا،انسان را فریب داده و به خیال و گمان وامی دارد. ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ

-همان گونه که رویاندن گیاهان به دست خداست،  خشکاندن و نابود کردن آن هم به دست اوست. فَجَعَلْناها حَصِیداً

-دنیا وجلوه های آن،در معرض انواع حوادث است. اِزَّیَّنَتْ ... حَصِیداً

-عمر انسان در دنیا همچون عمر سبزه ها وگلها کوتاه وگذراست. مَثَلُ الْحَیاهِ الدُّنْیا ... کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ

-قهر خدا گاه چنان شدید است که هیچ اثری را باقی نمی گذارد. لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ

-مثالهای قرآن،زمینه ی تفکّر است،پس آنها را ساده نگیریم. لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

-دلبستگی و مغرور شدن به دنیا،نشانه ی کوته فکری و مغرور نشدن،نشانه ی اندیشه وفکر است. لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

وَ اللّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ

و خداوند(مردم را)به سر منزل سلامت و سعادت(بهشت)می خواند و هر که را بخواهد، به راه راست هدایت می کند.

نکته ها:

*  دارِ السَّلامِ ،یکی از نامهای بهشت است،زیرا در آنجا کینه ای در دلها نیست،تا جنگ وجدال وبهره کشی پیش بیاید. وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ

* سلام،نام خداست ودارالسلام،یعنی جوار رحمت الهی وجایی که کلام ودرودشان سلام است و از خداوند هم به آنان سلام می شود. سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ

* در روایات،راه ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و رهبران معصوم آسمانی به عنوان بهترین نمونه ی راه مستقیم بیان شده است.

پیام ها:

-دعوت الهی،نشانه ی لطف خاصّ او بر بندگان است. وَ اللّهُ یَدْعُوا

-سلامتی دنیا گذراست،ولی سلامت آخرت،پایدار است. دارِ السَّلامِ

-صراط مستقیم،مایه ی آرامش است و علاوه بر آخرت،همین دنیا را هم برای انسان دارالسلام می سازد. یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ

-زندگی و جامعه ای سالم،خواستگاه خداوند است. یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ

-خداوند،هم دعوت می کند و هم راه نشان می دهد. یَدْعُوا ،یَهْدِی

-دعوت الهی برای همه است،ولی هدایتِ ویژه،مخصوص کسانی است که او بخواهد و خواست خداوند هم متوقف است بر آگاه سازی خود فرد. یَهْدِی مَنْ یَشاءُ

-حرکت در صراط مستقیم،توفیق الهی می خواهد. یَهْدِی ... إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ

لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَهٌ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّهٌ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

برای آنان که نیکی کنند،پاداشی نیکوتر(از نظر کیفی)و افزون تر(از نظر کمّی)خواهد بود و بر چهره ی آنان غبار ذلّت و خواری ننشیند،آنان اهل بهشتند و همیشه در آنجایند.

نکته ها:

*  رهق به معنای پوشاندن اجباری است و قَتَرٌ به معنای غبار،دود و خاکستر.

* اعطای پاداش زیادتر و مضاعف،با تعبیر زِیادَهٌ ، ضِعْفٌ و اضعاف مکرّر در قرآن آمده است.از جمله:هر که نیکی کند پاداش ده برابر دارد، خداوند علاوه بر پاداش کامل از فضل خود به آنان عطا می کند، پاداش هفتصد برابر برای انفاق در راه خدا.

* امام صادق علیه السلام می فرماید:هر چیز اندازه ای دارد،جز اشک که قطره ای از آن آتشها را خاموش کند.

سپس فرمود:کسی که اشکی برای خدا بریزد،چهره اش تیرگی و خواری نخواهد دید. لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّهٌ

* در بعضی روایات مراد از زِیادَهٌ را دنیا گرفته اند.  و روایات بسیاری از اهل سنّت، زِیادَهٌ را ملاقات با خدا(والطاف او)دانسته است.

*  أَحْسَنُوا ،دامنه ی نیکی،شامل عقیده ی نیک،عمل شایسته و گفتار خوب می شود.

پیام ها:

-دریافت الطاف الهی،مخصوص نیکوکاران است. لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی

-خداوند،هم پاداش عمل را می دهد و هم تشویق می کند. الْحُسْنی وَ زِیادَهٌ

-پاداش نیکوکاران در قیامت،بهترین پاداش هاست. لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی

-آنان که به غیرخدا رو کنند عذری ندارند،چون خداوند هم دعوت می کند، یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ هم راهنمایی می کند، یَهْدِی مَنْ یَشاءُ هم مزد می دهد، الْحُسْنی و هم اضافه می دهد. زِیادَهٌ و هم اضافه اش بسیار مهم است

-احسان و نیکی در دنیای زودگذر و فانی،زندگی در بهشت جاودان را بدنبال دارد. أَحْسَنُوا ... هُمْ فِیها خالِدُونَ

وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ ما لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِمٍ کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

و آنان که به دنبال کسب بدی ها رفتند،به قدر همان بدی ها مجازات دارند و غبار ذلّت و خواری آنان را فرا می گیرد.از قهر خداوند،پناه دهنده ای ندارند،گویا چهره هایشان با پاره هایی از شب تیره پوشانده شده است.

آنان اهل دوزخند و در آن جاودانه اند.

نکته ها:

* امام باقر علیه السلام فرمود:این آیه در مورد اهل بدعت وشبهات وشهوات است.

*  لیلِ مُظلم ،شبی است که از نور ماه هیچ خبری نیست که در هر ماه،یک شب چنین است.در مقابل لیلِ مُقمِر که مهتابش برای همه روشن است.

* به قرینه ی آیاتی همچون: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَهٌ. تَرْهَقُها قَتَرَهٌ. أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَهُ الْفَجَرَهُ و آیه ی فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ ،می توان گفت که در این آیه،جمله ی أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ ،نظر به کفّار دارد.

علاوه بر این که السَّیِّئاتِ الف و لام استغراق دارد و همه ی بدی ها را شامل می شود که مهم ترین آنها کفر است.

پیام ها:

-انسان ها با اراده سراغ گناه می روند،نه به اجبار. کَسَبُوا

-رفتار خداوند با بدکاران،عادلانه است. جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها

-دنیا،سرای عمل و آخرت سرای پاداش است. وَ الَّذِینَ کَسَبُوا ... جَزاءُ

-تشویق باید بیش از تنبیه و مجازات باشد.درباره ی نیکان فرمود: الْحُسْنی وَ زِیادَهٌ و درباره ی بدکاران فرمود: سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها

-روسیاهی مخصوص کفّار است،نه مؤمنان گنهکار. تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ

-در قیامت،هم مجازات و تنبیه است،هم تحقیر و روسیاهی. سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها، أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ ...

-راه فرار ونجات وشفاعت به روی کافران بسته است. ما لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِمٍ

وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکانَکُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَکاؤُکُمْ فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ وَ قالَ شُرَکاؤُهُمْ ما کُنْتُمْ إِیّانا تَعْبُدُونَ

و روزی که همه را(در قیامت)گردهم آوریم،آنگاه به مشرکان می گوییم:شما و شریکانی که برای خدا می پنداشتید در جای خود بمانید(تا به حسابتان رسیدگی شود)، پس  میانشان جدایی می افکنیم و معبودها(به مشرکین)می گویند:شما(در حقیقت)ما را نمی پرستیدید،(بلکه در پی هوسها و اوهام خود بودید).

نکته ها:

* در آیه قبل،سخن از این بود که برای مجرمان وکافران هیچ راه نجاتی نیست،واین آیه می گوید:حتّی واسطه های خیالی هم به جای شفاعت،از آنان بیزاری می جویند.

پیام ها:

-قیامت و حوادث آن را فراموش نکنیم. یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً

-قیامت مخصوص انسان ها نیست،بلکه همه ی معبودهای ساختگی نیز حاضر می شوند. أَنْتُمْ وَ شُرَکاؤُکُمْ

-قیامت،روز جدایی است. فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ (در قیامت برای بازجویی،میان انسان ها جدایی می افتد)

-در قیامت بت ها دارای شعور و نطق می شوند ومعبودانشان را انکار و یا اظهار بی اطلاعی می کنند. ما کُنْتُمْ إِیّانا تَعْبُدُونَ

فَکَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ إِنْ کُنّا عَنْ عِبادَتِکُمْ لَغافِلِینَ

پس(معبودها به مشرکان گویند:)گواهی خدا میان ما و شما کافی است،به راستی ما از پرستش شما بی خبر بودیم.

نکته ها:

* در آیه قبل،معبودها می گفتند که شما ما را عبادت نمی کردید.اینجا می گویند:ما از عبادت شما غافل بودیم.نتیجه اینکه:هر عبادتی که معبود از آن بی خبر باشد،عبادت نیست.

* در قرآن،بارها به مسأله ی تنفّر و برائتِ معبودها از مشرکان و عمل آنها اشاره شده است. از جمله:آیه ی سوره فرقان و آیه ی سوره قصص.

پیام ها:

-بت ها در قیامت شعور و نطق پیدا می کنند. فَکَفی بِاللّهِ شَهِیداً

هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَی اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ

آنجا هرکس به آنچه از پیش فرستاده،آگاه می شود و به سوی خداوند سرپرست حقیقی خودشان برگردانده شوند و آنچه به افترا ودروغ خدا می پنداشتند،از پیش چشمشان محو شود.

پیام ها:

-قیامت،روز دریافت کارنامه ی آزمون دنیوی برای همه ی ما انسان هاست.

تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ

-حسابرسی در قیامت،برای همه ی انسان هاست. تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ

-سرچشمه ی هستی،او و پایان کار به سوی اوست. رُدُّوا

-مولای حقیقی،خدا و غیر او هر چه باشد پوچ است. مَوْلاهُمُ الْحَقِّ

قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ

بگو:چه کسی از آسمان و زمین شما را روزی می دهد؟یا چه کسی مالک گوش و چشم هاست؟وچه کسی زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد و چه کسی کار هستی را سامان می دهد؟(در پاسخ)خواهند گفت:خدا.پس بگو:آیا از کیفر پرستش غیر خدا پروانمی کنید؟

نکته ها:

* برای بیرون آوردنِ مرده از زنده و زنده از مرده که کار خداوند است،نمونه هایی گفته اند،از جمله:خروج انسان از نطفه و نطفه از انسان،جوجه از تخم و تخم از جوجه،گیاه از دانه و دانه از گیاه،فرزند صالح از پدر و مادرِ فاسد و فرزند فاسد از والدین شایسته.

* از اینکه در آیه از میان تمام اعضای انسان،تنها نام چشم و گوش آمده است،شاید به خاطر آن باشد که در میان اعضای بدن،کار آمدترین قوا این دو عضو می باشد،زیرا ورود معلومات به ذهن از این دو راه است.

پیام ها:

-شیوه ی سؤال و واداشتن انسان ها به فکر و رجوع به فطرت،از وظایف مربیّان آسمانی است. قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ

-خداوند،آسمان و زمین را در رزق و ارتزاق انسان دخالت داده است. یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ

-رزق دادن،آفریدن و اداره کردن،از سنّت های دائمی الهی است. یَرْزُقُکُمْ ،یَمْلِکُ، یُخْرِجُ، یُدَبِّرُ (فعل مضارع رمز استمرار است)

-جهان آفرینش،پیوسته به تدبیر نیاز دارد و وحدت تدبیر،نشانه ی وحدت ربوبیّت است. مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ

-رزق ما،شنیدن و دیدن ما،زندگی و مرگ ما،همه به دست خداست و جز او کسی و چیزی در این زمینه ها توانایی و حاکمیّت ندارد. أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ ... فَسَیَقُولُونَ اللّهُ

-فکر در نعمت ها و قدرت الهی،از شیرین ترین،ملموس ترین،عمومی ترین، ساده ترین و عشق آفرین ترین راههای خداشناسی است. قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ ...فَسَیَقُولُونَ اللّهُ

-مشرکان نیز در درون خود،خدا را آفریدگار هستی می دانند. فَسَیَقُولُونَ اللّهُ

-تنها عقیده کافی نیست،عمل هم لازم است. فَسَیَقُولُونَ اللّهُ ،فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ

-شناخت و علم،زمینه ساز تقواست. فَسَیَقُولُونَ اللّهُ،فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ

فَذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنّی تُصْرَفُونَ

پس این چنین خداوند(قادر و یکتا)،به حقّ پروردگار شماست.وپس از حقّ،جز گمراهی چیست؟پس چگونه(از حقّ)باز گردانده می شوید؟!

پیام ها:

-با وجود خدای حاکم،رازق،خالق و مدبّر،(که در آیه قبل بود)مجالی برای پروردگاری غیر از او نیست. فَذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ

-اعتقاد به ربوبیّتی جز خداوند،باطل وگمراهی است. فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ

-میان حقّ و باطل راه دیگری نداریم،بلکه هرچه حقّ نبود،باطل است و بی طرفی و بی خطی مردود است. فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ

-انسان،فطرتی حقگرا دارد.شیطان ها،اوهام و عوامل دیگر،او را به انحراف می کشانند. تُصْرَفُونَ

کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ

بدین سان حکم و سخن پروردگارت بر آنان که نافرمانی کردند محقّق شد که آنان ایمان نمی آورند.

پیام ها:

-انسان،با انتخاب راه فسق،قهر الهی را برای خود قطعی می کند. حَقَّتْ ... عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا

-فسق و گناه،مانع گرایش به ایمان وزمینه ی کفر است. فَسَقُوا ... لا یُؤْمِنُونَ

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنّی تُؤْفَکُونَ

بگو:آیا از معبودهایی که شما شریک خدا قرار داده اید،کسی هست که بتواند آفرینش را ایجاد وآغاز کند و سپس آن را بازگرداند؟بگو:(فقط)خداوند،آفرینش را آغاز می کند و سپس باز می گرداند.پس چرا(از حقّ)بازگردانده می شوید؟!

پیام ها:

-خداوند شیوه ی بحث و جدل با مشرکان را به پیامبرش می آموزد. قُلْ

-شریک خدا،جز ساخته ی اوهام بشری نیست. شُرَکائِکُمْ

-هستی حادث و پدیده است. یَبْدَؤُا الْخَلْقَ

-ملاک پرستش دو چیز است:یکی توانایی بر پدید آوردن و دیگری قدرتِ برپا کردن دوباره ی آن. یَبْدَؤُا ... ثُمَّ یُعِیدُهُ

-هستی به سوی مرگ و انقراض در حرکت است و سرانجام آن مرگ و نیستی است. یَبْدَؤُا ... ثُمَّ یُعِیدُهُ

-معاد و قیامت،همانند دنیا و جسمانی است. ثُمَّ یُعِیدُهُ

-شریک پنداری،نشانه ی بی خردی است. فَأَنّی تُؤْفَکُونَ

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاّ أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ

بگو:آیا از معبودهایی که شما شریک خدا قرار داده اید،کسی هست که به سوی حقّ هدایت کند؟بگو:(فقط)خداوند به حقّ هدایت می کند.پس آیا کسی که به سوی حقّ هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است،یا کسی که خود هدایت نمی شود مگر آنکه هدایتش کنند؟شما را چه می شود؟چگونه حکم می کنید؟!

نکته ها:

* آیه ی قبل به مبدأ،معاد و خلقت هستی اشاره داشت و این آیه به نبوّت،امامت و امر هدایت بشر اشاره می کند.

* هدایت دو نوع است:یکی نشان دادن راه،دیگری رساندن به مقصد و مقصود.نوع اوّل، کار انبیاست، جَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا امّا هدایت به معنای دوّم،خاصّ خداوند است. إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ یَهْدِی

*  یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ و یَهْدِی لِلْحَقِّ ،هر دو به یک معناست.

* طبق روایات متواتر از شیعه و اهل سنّت،پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: الحقّ مع علیٍّ و علیٌّ مع الحقّ ،همواره حقّ با علی علیه السلام است و علی علیه السلام با حقّ است.

پیام ها:

-ارشاد و هدایت،یکی از شئون خداوندی است. قُلِ اللّهُ یَهْدِی (ملاک پرستش، توانایی برای هدایت کردن است)

-هدایت صحیح،به علم گسترده و مصون از خطا،قدرت،محبّت و هدف نیازمند است.لذا جز خداوند و کسانی که او به عنوان راهنما تعیین کرده،

دیگران نمی توانند هادی باشند.بت ها و طاغوت ها چگونه می توانند هادی باشند؟   قُلِ اللّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ

-کسی شایسته ی پیروی است که به حقّ راهنمایی می کند. أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ

-اصل نبوّت،امامت و اطاعت از رهبریِ معصوم،یک اصل عقلی است. فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ

وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ

وبیشتر آنان جز از گمان(بی پایه)پیروی نمی کنند.قطعاً گمان به هیچ وجه (انسان را)از حقیقت بی نیاز نمی کند،همانا خداوند به آنچه مردم انجام می دهند،آگاه است.

نکته ها:

* آنچه دارای ارزش واقعی است، علم است.گمان قوی و اطمینان نیز اگر مبنای صحیح داشته باشد،ارزش دارد همچون گمانی که از ظاهر آیات و روایات،در شناخت حکم خدا(آن هم در مسائل فرعی)برای فقیه حاصل می شود.امّا گمان در عقیده،اگر منشأ آن تقلید از نیاکان و تعصّبات جاهلی باشد،بی ارزش است.

پیام ها:

-همیشه اکثریّت،نشانه ی حقّانیّت نیست. وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنًّا

-مخالفان انبیا،منطق ندارند. إِلاّ ظَنًّا

-شرک پایه ی علمی ندارد. هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ ... وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنًّا

-در عقاید و بینشها باید سراغ علم رفت،نه گمان. إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ

وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ

و چنان نیست که این قرآن از سوی غیر خدا و به دروغ ساخته شده باشد، بلکه تصدیقی است برای کتب آسمانی پیشین وتوضیحی از آن کتاب است.شکّی در آن نیست که از سوی پروردگار جهانیان است.

پیام ها:

-جامعیّت قرآن و محتوای آن به گونه ای است که افترا و انتساب آن به غیرخدا به آن نمی چسبد. أَنْ یُفْتَری

-کتاب های آسمانی مؤیّد یکدیگرند.تفاوت در اجمال و تفصیلِ محتوای آنهاست. تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ

-قرآن وسیله ی رشد و تربیت است. هذَا الْقُرْآنُ ... مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ

بلکه می گویند:قرآن را بافته(و به دروغ به خدا نسبت داده)است.بگو:اگر راست می گویید(که قرآن،سخن بشر است،نه کلام خدا)،پس سوره ای همانند آن بیاورید و هر که را غیر از خدا می توانید به یاری بخوانید؟

نکته ها:

* قرآن چندین بار بر معجزه بودن کلام الهی و عجز جنّ و انس از آوردن مثل آن و به آوردن نظیر قرآن،یا حتّی آیه ای همانند آن،تحدّی ومبارزه طلبیده است،از جمله در آیه سوره ی هود.از طرفی با اینکه در طول قرنها،میلیون ها مخالف برای تضعیف قرآن وشکست اسلام،فعالیّت های بسیاری داشته و دارند،لیکن این ندای مبارزه خواهانه ی قرآن،تاکنون بی پاسخ مانده و تا قیامت بی جواب خواهد ماند.

امتیازاتِ قرآن

* چون سخن از تحدّی قرآن است،به گوشه ای از امتیازات این معجزه ی جاودان الهی اشاره می شود:

.گنجاندن معارفی بلند در کلماتی کوتاه:مثلاً در مورد زن و مرد تعبیر می کند، هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ زنان لباس شما و شما لباس آنها هستید.برای بیان سستی قدرت های غیر الهی،آنها را به خانه ی عنکبوت تشبیه می کند.  و یا اینکه از آفریدن یک پشه آنان را ناتوان می داند. لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً

.شیرینی کلام و نفوذ:هزار بار هم خوانده شود کهنه نمی شود،بلکه هر بار نکته ای به دست می آید.

.آهنگ و موسیقی کلام:طنین و آهنگ کلمات آن،مخصوص است و اگر آیه ای از قرآن در میان سخنان هر عرب زبان،یا در میانِ روایات باشد،مشخّص است.

.جامعیّت قرآن:از برهان تا مثل،از دنیا تا آخرت و نیز مسائل خانوادگی، حقوقی، سیاسی، نظامی،اخلاقی،تاریخی و...را دربردارد.

.واقعگرایی:محتوای آن مبتنی بر حدس و گمان نیست.حتی داستان هایش مستند و واقعی است.

.همه گیر و جهانی:مردم در هر سطح و هر کجا باشند،از آن بهره می برند و قرآن به صورت کتاب تخصّصی نیست.

.ابدی:هر چه از عمر بشر و علوم می گذرد،اسرار بیشتری از قرآن کشف می شود.

.رشد فزاینده:با داشتن بیشترین دشمن و ضربات فراوان،بیشترین رشد را در طول عمر خود داشته است.

.معجزه ای در دست:این معجزه در دست همه است و از نوع سخن و کلمه است که در اختیار همه است.

.هم معجزه و هم کتاب دستور و قانون است.

.از فردی درس نخوانده و در منطقه ای محروم از سواد است.

.چیزی به آن افزوده یا از آن کاسته نشده است و مصون از تحریف است.

پیام ها:

-قرآن برای اثبات اعجاز خود،ساده ترین راه را مطرح می کند که دعوت از مردم برای آوردن سوره ای مثل آن است. فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ

-نه تنها کلّ قرآن،بلکه حتّی یک سوره از آن هم معجزه است. بِسُورَهٍ

-قرآن برای مبارزه طلبی،تخفیف هم داده و به آوردنِ یک سوره مثل قرآن هم قانع است. بِسُورَهٍ

-مبارزه طلبی قرآن،مخصوص زمان و مکان معیّنی نیست،تا قیامت،تا پایان عمر بشر و در همه جای زمین،این درخواست مطرح است. وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ

-مبارزه طلبی قرآن،مخصوص عوام نیست،بلکه همه ی حقوقدانان،ادیبان و نوابغ و...را به مبارزه می طلبد. وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ

-در این مبارزه طلبی،امکانات و نفرات خاصّی را تعیین نکرده است. وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ

-در این مبارزه طلبی،تحریک هم کرده است. إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ

بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الظّالِمِینَ

بلکه(حقّ آن است که)چیزی را که به شناخت آن احاطه نداشتند دروغ پنداشتند،در حالی که سرانجام و حقیقت و باطن آن هنوز بر ایشان روشن نشده است.کسانی که پیش از آنان بودند نیز همین گونه تکذیب کردند.پس بنگر که سرانجام ستمگران چگونه است.

نکته ها:

* امام صادق علیه السلام فرمودند:از دو آیه ی قرآن دو درس بزرگ می آموزیم:

الف:تا علم نداریم،حرفی نزنیم. أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَی اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ

ب:تا علم نداریم،حرفی را ردّ نکنیم. بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ همین آیه.

* عبدالعظیم حسنی از امام جواد علیه السلام نقل می کند که حضرت علی علیه السلام فرمود:چهار نکته گفتم که خداوند آیات آن را نازل کرده است:

. المرء مخبوء تحت لسانه شخصیّت انسان در زیر زبانش پنهان است،آیه نازل شد:

وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ یعنی در گفتگو آنان را می شناسی.

.گفتم: مَن جهل شیئاً عاداه هرکس چیزی را نداند،دشمنی با آن می کند،آیه نازل شد:

بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا

.گفتم: قیمه کلّ امرء ما یحسنه ارزش هر کس به لیاقت و عملکرد اوست،آیه نازل شد:

إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ یعنی خداوند طالوت را به خاطر توانایی هایش برگزید.

. القتل یقلّ القتل کشتن ستمگر،جلو زیاد شدن قتل را می گیرد،آیه نازل شد: وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ  

پیام ها:

-مخالفان،بدون احاطه ی علمی به قرآن،آن را ردّ کرده اند. کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا

-به خاطر ندانستن،چیزی را ردّ نکنیم. کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا

-دانستنِ کلّی و اجمالی کم اثر است.آنچه سبب نورانیّت می شود، احاطه ی علمی است. لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ

-مخالفت با انبیا در طول تاریخ،اغلب بر اساس جهل بوده است. کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ

-آگاهی بر تاریخ وسرنوشت مخافان انبیا،لازم است. فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ ...

وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ

وبعضی از آنان کسانی هستند که به قرآن ایمان می آورند و برخی کسانی که به آن ایمان نمی آورند و پروردگارت به فساد کنندگان داناتر است.

پیام ها:

-انسان دارای اختیار است،نه آنکه مجبور باشد. مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ

-رهبر نباید توقّع داشته باشد که همه ی مردم به راه و آیین او ایمان آورند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ

-بی ایمانی و فساد،ملازم یکدیگرند.هم گناه مانع ایمان است و هم بی ایمانی انگیزه ی فساد می شود. لا یُؤْمِنُ بِهِ ... بِالْمُفْسِدِینَ

-انسان،زیر نظر پروردگار است. رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ

وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِیءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ

واگر تو را تکذیب کردند،پس بگو:عمل من برای من و عمل شما برای شما باشد.(و هر یک از ما و شما،جزای کار خود را خواهد دید.)شما از آنچه من انجام می دهم بیزارید ومن نیز از آنچه شما انجام می دهید،بیزارم.

پیام ها:

-مردم را نمی توان به ایمان آوردن مجبور کرد.وظیفه ی پیامبران ارشاد و هدایت است،نه اجبار. وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ ...

-رهبر باید خود را برای تکذیب گروهی از مردم آماده کند. وَ إِنْ کَذَّبُوکَ

-در مقابل تکذیب کنندگان احساس شکست نکنیم،چون پاداش هدایت و ارشاد را می بریم و مخالفان نیز به کیفر تکذیب و لجاجت خود می رسند ولی برنده ی این معامله ما هستیم. لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ

-پیامبر در برابر تکذیب کنندگان موضع گیری قاطعی داشت. فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ

-سود وزیان هرکس تنها به خود او بر می گردد. لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ

-اسلام دین استدلال واخلاق است،نه سازش با کفّار.اگر حقّ را پذیرا نشدند، بیزاری خود را از رفتار وعقاید آنان اعلام کنیم. أَنْتُمْ بَرِیئُونَ، وَ أَنَا بَرِیءٌ

-رضای به کار دیگران،انسان را شریک در پاداش یا کیفر می کند. أَنْتُمْ بَرِیئُونَ، وَ أَنَا بَرِیءٌ (دلیل آنکه مزد هر کس مخصوص خود اوست،این است که من و شما هیچ یک به کار دیگری راضی نیستیم)

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ

(و چون قرآن بخوانی)گروهی از آنان(در ظاهر)به سخن تو گوش فرا می دهند،(امّا گویی کَرند و هیچ نمی شنوند،)آیا تو می توانی سخن خود را به گوش ناشنوایان برسانی؛ هر چند اهل تعقّل نباشند؟

پیام ها:

-همه ی شنوندگان،حسن نیّت ندارند.گاهی لجوجان برای یافتن بهانه و دستاویز قراردادن،مکرّراً گوش می دهند. مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ ...

-بیمار دلیِ انسان گاهی به جایی می رسد که سخن پیامبر هم او را درمان نمی کند. أَ فَأَنْتَ ... تُسْمِعُ الصُّمَّ

-برای هدایت مردم،آمادگی پذیرش لازم است و تنها دلایل روشن و رهبرلایق کافی نیست. لا یَعْقِلُونَ

-شنیدن(مستقیم یا غیرمستقیم)مهّم نیست،آنچه در هدایت مهّم است،تعقّل و پذیرش است. یَسْتَمِعُونَ، لا یَعْقِلُونَ

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ النّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

وگروهی از مردم کسانی اند که به تو نگاه می کنند،(امّا گویی هیچ نمی بینند.)پس آیا تو می توانی نابینایان را هدایت کنی،هر چند(با چشمِ دل)نمی بینند؟ قطعاً خداوند هیچ ظلمی به مردم نمی کند،امّااین خود مردمند که به خویشتن ستم می کنند.

نکته ها:

* گروهی در قیامت،کور محشور می شوند و این نتیجه ی کوردلی و فراموشی آیات الهی در دنیاست و چنین کسانی گویا کورند: وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَعْمی ... کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی

* امام هادی علیه السلام فرمود:هر کس گمان کند که خداوند بندگان را بر گناه مجبور و آنان را کیفر می کند،به خدا نسبت ظلم داده و این آیه( )را تکذیب کرده است.

پیام ها:

-هر نگاهی،بصیرت آور نیست و هر تماشاگری،جذب حقیقت نمی شود.

یَنْظُرُ،لا یُبْصِرُونَ

-حتّی پیامبران در کوردلان مؤثّر نیستند. أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ

-آنان که با نگاه،به حقّ نرسند،همچون کورانند. یَنْظُرُ ،لا یُبْصِرُونَ

-خداوند،بهترین مکتب،کتاب ورهبر را برای هدایت مردم فرستاده است،اگر نپذیرند به خودشان ستم کرده اند. إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ النّاسَ ... أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّ ساعَهً مِنَ النَّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللّهِ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ

و روزی که خداوند آنان را محشور و جمع می کند،گویا جز ساعتی از روز را(در دنیا یا برزخ)نمانده اند.آن روز یکدیگر را می شناسند.قطعاً آنان که دیدار خدا(معاد یا قیامت)را تکذیب کردند،زیان کار شدند و هرگز هدایت یافته نبوده اند.

نکته ها:

* عظمت روز قیامت چنان است که زندگانی پیش از آن بسیار کوتاه جلوه می کند.این حقیقت در آیات دیگر هم مطرح شده است،از جمله:

·      لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّ عَشِیَّهً أَوْ ضُحاها   گویا در دنیا یا برزخ شبی بیشتر نبودند.

·      وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً گمان می کنید جز مدّت کمی قبل از قیامت نبوده اید.

·      إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّ عَشْراً   فکر می کنید جز ده روزی ساکن نبوده اید.

·      لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فکر می کنید روز یا پاره ای از روز در دنیا یا برزخ بوده اید.

·      ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَهٍ فکر می کنید یک ساعتی بیشتر نبوده اید.

* کوتاهی عمر دنیا،یا به جهت زودگذری آن است،یا به خاطر بهره نگرفتن از زمان و فرصت،یا در مقایسه با عمرآخرت و یا بدان جهت که انسان ها در برزخ گویا در خوابند و پس از بیداری احساس می کنند که زمان اندک بوده است.

به هر حال هم متاع دنیا نسبت به آخرت قلیل است و هم زمانش،چنانکه گویا ساعتی بیش نبوده است.

پیام ها:

-زندگی دنیا،نسبت به روز رستاخیز بسیار اندک است. ساعَهً مِنَ النَّهارِ

-در قیامت،مردم یکدیگر را می شناسند. یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ

-زیانکاران واقعی آنانند که با تکذیب قیامت،از بهره های ابدی آخرت محرومند و تنها به لذّات دنیوی قانعند.در حالی که مؤمنان،هم در دنیا از نعمت های الهی کامیابند،هم در آخرت نصیب دارند. قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا

وَ إِمّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ

(ای پیامبر!)برخی از قهر و کیفری را که به کافران وعده می دهیم؛یا(در حال حیات تو)نشانت می دهیم،یا تو را از دنیا می بریم(و پس از تو به کیفر می رسند،به هر حال)بازگشت آنان به سوی ماست،سپس خداوند بر آنچه انجام می دهند،گواه است.

نکته ها:

* کیفر برخی از کافران،در جنگ های بدر،حُنین،احزاب وفتح مکّه بود،وپس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز دست خداوند برای کیفر باز است.

* تأخیر عذاب مشرکان،دو مسئله را در پی داشت؛یکی نگرانی پیامبر ودیگری بهانه گیری مشرکان که می گفتند:عذاب موعود کجاست؟(که در دو آیه ی بعد خواهیم خواند)این آیه حکمت تأخیر عذاب را برای دلداری پیامبر ومردم بیان می کند که بازگشت همه به سوی ماست و ما برکارهای آنان گواهیم و مشرکان به بهانه گیری خود دلخوش نباشند.

* حضرت علی علیه السلام فرمودند: اتّقوا معاصی اللّه فی الخلوات فانّ الشاهد هو الحاکم از نافرمانی خداوند در پنهانی و خلوت نیز پرهیز کنید،زیرا شاهد،خود حاکم است.

پیام ها:

-خداوند به حساب کافران می رسد و کیفرشان می دهد،چه این زمان و چه زمان دیگر.پس مسلمانان از تأخیر قضای الهی نباید گرفتار یأس و نگرانی شوند. وَ إِمّا نُرِیَنَّکَ ... أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ

-وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله،در حکم خداوند نسبت به کیفر کافران تأثیری ندارد. أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ

-بازگشت همه به سوی خداست و هیچ کس را توان فرار از دادگاه عدل الهی نیست. فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ

-خداوند گواه بر اعمال ماست. اللّهُ شَهِیدٌ

وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ

برای هر امّتی پیامبری است.پس هرگاه پیامبرشان بیاید،میان آنان به عدالت داوری می شود و ستمی به آنان روا نمی گردد. کفّار(از روی استهزا)می گویند:اگر راست می گویید،این وعده(عذاب)چه وقت است؟

نکته ها:

* کفّار بارها از روی استهزا،از انبیا می پرسیدند که اگر راست می گویید،زمان قهر خدا چه وقت است؟! این سؤالِ تحقیرآمیز،نوعی تقویت دل برای افرادی بود که تحت تأثیر آنها قرار می گرفتند،ولی مگر لازمه ی تحقّق امری،دانستن زمان آن است؟!

* سؤال: اگر هر قومی رسولی دارند،پس چرا رسالت قطع شده است؟

پاسخ: مراد از رسول،شخص پیامبر نیست،بلکه پیام و رسالت اوست،چه مستقیم و چه با واسطه.والاّ می بایست در هر منطقه ای پیامبری باشد!

* حضور انبیا در میان مردم و قضاوت عادلانه،هم مربوط به دنیاست و هم ممکن است مربوط به آخرت باشد که در آیه سوره زمر نیز مطرح است.

* امام باقر علیه السلام فرمود:پیامبران الهی، یقضون بالقسط ،به قسط وعدل حکم می کنند.

پیام ها:

-از سنّت های الهی آن است که هیچ امّتی بدون پیامبر نباشد. لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ

-تاریخ دین،همراه با تاریخ انسانیّت است. لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ چنانکه در آیه ی دیگری می خوانیم: وَ إِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ

-قهر الهی که در آیه قبل مطرح شد)بعد از اتمام حجّت و آمدن پیامبران است.

لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ

-گسترش قسط و عدل در جامعه،در سایه ی بعثت پیامبران است. فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ

-در قیامت،هر گروهی با پیامبر خودشان حاضر می شوند،سپس میان آنان به عدالت داوری می شود. فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ ...(در آیه ی دیگر می فرماید: وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ )

-انکار قیامت و وعده های الهی،روش کافران است. یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ ...

قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلاّ ما شاءَ اللّهُ لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ

بگو:من(حتّی)برای خودم جز آنچه خدا بخواهد،مالک زیان و سودی نیستم(تا چه رسد برای شما)،برای هر امّتی اجل و سرآمدی معیّن است که هرگاه مدّتشان فرا رسد،نه لحظه ای تأخیر دارند و نه پیشی می گیرند.

نکته ها:

* در آیه ی قبل،برای هر امّتی رسول بود،در اینجا برای هر امّتی أجل است.شاید بتوان گفت:فرارسیدن زمان شقاوت یا سعادت هر قومی وابسته به پیروی از رسول یا بی اعتنایی به اوست.

* سؤال: اگر هر امّتی اجلی دارد،پس امّت اسلام نیز باید اجل و پایانی داشته باشد؟

پاسخ: امّت به معنای گروه و جماعت است،نه مذهب.پس منافاتی با خاتمیّت ندارد و دلیل بر لزوم تغییر مذهب در هر مدّت زمانی نیست.

پیام ها:

-هیچ کس حتّی انبیا،از پیش خود قدرتی و مالکیّتی ندارد. لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی

-قدرت انبیا و اولیا،پرتوی از قدرت الهی است.   إِلاّ ما شاءَ اللّهُ

-نشانه ی صداقت پیامبر صلی الله علیه و آله،گفتنِ لا املک لنفسی نفعاً و لا ضرّا است.

-تعیین زمان کیفر کفّار،تنها به دست خداست. مَتی هذَا الْوَعْدُ ... قُلْ لا أَمْلِکُ ...

-جامعه همچون افراد،اجل،سعادت و شقاوت،رشد و غیّ دارد. لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ (سرآمدن اجل ها،گاهی با هلاکت و نابودی است،گاهی با از دست دادن شوکت و عزّت)

-حکومت وقدرت دنیوی ابدی نیست،به آن مغرور نشویم. لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ

-مهلت دادن به امّت ها،از سنّت های الهی است. لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ

-مقدّراتِ امّت ها،بر اساس سنّت های الهی است و تقدیم و تأخیر ندارد.پس در مقدّرات الهی شتاب نکنیم. فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ...

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ

بگو:آیا اندیشیده اید،اگر عذاب خداوند شب یا روز به سراغ شما آید(چه می کنید؟)گناهکاران چه چیزی را از او به شتاب می خواهند(که می گویند:

مَتی هذَا الْوَعْدُ عذاب خدا چه وقت است). آیا پس از آنکه(عذاب)نازل شد،به آن ایمان می آورید؟حالا؟در حالی که پیشتر خواستار زود آمدن عذاب بودید؟

نکته ها:

* در حدیثی می خوانیم که مصداق عذاب در آیه،عذابی است که در آخر الزّمان نصیب اهل قبله می شود.

پیام ها:

-قهر الهی،ناگهانی است و شب و روز در آن مطرح نیست. بَیاتاً أَوْ نَهاراً

-خردمند،با احتمال عذاب باید احتیاط کند،نه شتاب. ما ذا یَسْتَعْجِلُ

-به هنگام قهر خدا که مجرمان را غافلگیر می کند، بَیاتاً أَوْ نَهاراً راه نجات بسته است. ما ذا یَسْتَعْجِلُ

-ایمان آوردن هنگام خطر،اثری ندارد. آلْآنَ ...

-مشرکان همواره خواهان تسریع در عذاب الهی بوده اند. کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ

ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ

سپس به ستمگران گفته شود:عذاب همیشگی را بچشید.آیا جز به آنچه به دست آورده اید،کیفر داده می شوید؟

نکته ها:

* مراد از عذاب در آیه ی قبل،کیفر الهی در دنیا بود و در این آیه،عذاب رستاخیز مطرح است،لذا فرمود: ذُوقُوا و نفرمود: یذوقون .

پیام ها:

-مخالفان پیامبران،ظالمند. ظَلَمُوا (با توجّه به آیات قبل)

-کیفر الهی،برای گروهی از مجرمان جاودانه است. عَذابَ الْخُلْدِ

-کیفرهای اخروی،هم روحی است و هم جسمانی. قِیلَ ... ذُوقُوا

-کیفرها طبق عدل الهی است. هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ

-انسان در عملِ نیک و بد آزاد است،نه مجبور. تَکْسِبُونَ

وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ

و از تو خبر می گیرند که آیا آن(وعده ی مجازات الهی)حقّ است؟بگو:

آری،سوگند به پروردگارم که آن حتمی است و شما نمی توانید(خدا را از انجام آن) عاجز کنید.

نکته ها:

* این آیه،نظیر آیه ی سوره ی طور است: إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ لَواقِعٌ ما لَهُ مِنْ دافِعٍ قطعاً عذاب الهی واقع خواهد شد و هیچ مانعی جلوگیر آن نیست.

پیام ها:

-وعده های الهی قطعی و حتمی است. إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ (سوگند،کلمه ی انّ، حرفِ لام در لحقّ نشانه ی تأکید است)

-رهبر باید از مردم رفع تردید و ابهام کند. قُلْ

-در برابر تردیدها باید با قاطعیّت سخن گفت. إِی وَ رَبِّی

-گاهی سوگند برای رفع تردید و تزلزل مردم لازم است. إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ

-در نظام هستی،هیچ قدرتی مانع اراده ی الهی نیست. ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ

وَ لَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِی الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَ أَسَرُّوا النَّدامَهَ لَمّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ

اگر برای هر کس که ستم کرده،آنچه در زمین است می بود،قطعاً همه ی آن را(برای نجات از قهر الهی و باز خرید خود)می داد.آنان با دیدن عذاب، پشیمانی خود را پنهان می کنند(تا شماتت نشوند)و میانشان به عدالت داوری می شود و بر آنان ستم نرود.

نکته ها:

* فدیه دادن برای نجات از عذاب،در آیات دیگر هم مطرح شده است.از جمله آیه ی ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ حتّی اگر دو برابر آنچه در زمین است بدهند،از عذاب خدا نجات نمی یابند.

همچنین در سوره ی معارج می فرماید:مجرم دوست دارد آن روز،همه ی فرزندان، همسر، برادر و فامیل و آنچه را در زمین است فدیه دهد تا نجات یابد،امّا پذیرفته نمی شود.

پیام ها:

-در قیامت،برای مجرم راه نجاتی نیست و کسی یا مالی فدای دیگری نمی شود. وَ لَوْ ...

-حبّ نفس،قوی ترین غریزه در انسان است.زیرا حاضر است همه ی هستی را برای نجات خود فدا کند. ما فِی الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ

-مجرمان برای آنکه گرفتار شماتت نشوند،پشیمانی خود را در دل پنهان نگاه می دارند.  أَسَرُّوا النَّدامَهَ

-در قیامت،برخی پشیمانی خود را با گفتنِ ای کاش...آشکار می کنند،برخی دست خود را می گزند و برخی هم با سکوت و کتمان آن را پنهان می کنند.

أَسَرُّوا النَّدامَهَ

-رهبران شرک،در قیامت پشیمانی خود را پنهان می کنند تا از زیردستان خجالت نکشند.   أَسَرُّوا النَّدامَهَ

-در دادگاه عدل الهی،نه قدرت کارساز است، ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ و نه ثروت. ما فِی الْأَرْضِ ...

-در دنیا ممکن است به خاطر اشتباه قاضی به کسی ستم شود،امّا در قیامت خطایی نیست و به کسی ستمی نمی شود. قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ

-در مجازات ظالم هم به عدالت رفتار کنیم. ظَلَمَتْ، لا یُظْلَمُونَ

أَلا إِنَّ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَلا إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

آگاه باشید! آنچه در آسمان ها و زمین است،قطعاً از آنِ خداست.آگاه باشید که وعده ی خدا حتمی و راست است،لیکن بیشترشان نمی دانند. اوست که زنده می کند و می میراند وبه سوی او باز گردانده می شوید.

پیام ها:

-دانستن کافی نیست،تذکّر وتوجّه به دانسته ها و باورها مهّم است. أَلا

-چون مالک همه ی هستی خداست،کفّار از خود چیزی ندارند که برای نجات خویش فدیه بدهند.(با توجّه به آیه قبل)

-مالکیّت او بر هستی،نشانه ی توانمندی او بر تحقّق وعده هاست. لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ ... إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ

-همان کسی که هستی از اوست،می تواند زنده کند و بمیراند. لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ ... یُحیِی وَ یُمِیتُ

-حیات و مرگ و سرانجام کار همه به دست خدا و به سوی اوست. یُحیِی وَ یُمِیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ

ای مردم! همانا از سوی پروردگارتان پند و اندرزی برای شما آمد که مایه ی شفا برای آنچه در سینه های شماست و هدایت و رحمتی برای مؤمنان است.

نکته ها:

*  مَوْعِظَهٌ ،بازداشتنِ آمیخته با هشدار و انذار است.

*  شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ ،یعنی مایه ی پاکی روح و قلب از آفات روحی است.زیرا امراض روحی سخت تر از امراض جسمی است و هنر قرآن نیز در همین شفابخشی به امراض روحی است.

* پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمود:اذا التبسَتْ علیکم الفِتن کالّیل المُظلم فعلیکم بالقرآن فانّه شافع مشفّع...در هجوم فتنه های تیره و وحشتناک،به قرآن پناه برید که هم موعظه است،هم شفا،هم نور و هم رحمت. 

* امام صادق علیه السلام فرمود: شفاء لما فی الصدور من الامراض الخواطر و مشبّهات الامور قرآن،برای تمام امراض روحی و شبهات و افکار شفاست

* گویا آیه اشاره به مراحل چهارگانه ی تربیت و تکامل دارد،یعنی:

الف:مرحله ی موعظه،نسبت به کارهای ظاهری. مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ

ب:مرحله ی پاکسازی روح از رذایل. شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ

ج:مرحله ی راهیابی به سوی مقصود. هُدیً

د:مرحله ی دریافت رحمت الهی. رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ

پیام ها:

-نزول کتاب که شامل موعظه و شفابخشی و هدایت و رحمت باشد،از شئون ربوبیّت الهی است. مِنْ رَبِّکُمْ

-قرآن،شفای هر دردی است.درمان دردها را باید از مکتب قرآن گرفت،نه مکاتب شرق و غرب. شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ

-قرآن برای همه ی مردم موعظه است،ولی تنها گروه حقّ پذیر،مشمول هدایت و رحمت الهی می شوند. یا أَیُّهَا النّاسُ ... هُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ

بگو:(مؤمنان)تنها به فضل و رحمت خداوند شاد شوند،(نه به مال و مقام،)که آن بهتر از هرچیزی است که می اندوزند.

نکته ها:

* با توجّه به شفا،موعظه و رحمت بودن قرآن که در آیه ی قبل بود،ظاهر این آیه آن است که مراد از فضل ورحمت،همان تمسّک به قرآن باشد.به فرموده ی حضرت علی علیه السلام:روز قیامت ندا می دهند که هر کشاورزی گرفتار آفتی می شود،جز آنان که در مزرعه ی قرآن کشتند،پس در زمین قرآن کشت کنید. فکونوا من حرثه القرآن

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مَن هداه اللّه للأسلام وعلّمه القرآن ثمّ شکی الفاقه کتب اللّه الفاقه بین عینیه الی یوم القیامه هر کس را که خداوند به نعمت اسلام و فهم قرآن مفتخر ساخت ولی او احساس بدبختی کند واقعاً بدبخت است و تا روز قیامت مهر بدبختی بر پیشانی او زده می شود.سپس این آیه را تلاوت نمود.

و در روایت دیگری فرمودند:به سراغ قرآن بروید تا زندگی تان زندگی سعیدان و مرگتان مرگ شهیدان باشد و از حسرتِ روز قیامت نجات یابید،چرا که قرآن،کلام خداوند رحمن و مانع و امانی از شرّ شیطان و سبب برتری و سنگینی میزان است.

* در روایات،فضل و رحمت،به نبوّت و امامت تفسیر شده است چنانکه فضل به نعمت هایِ عامّ الهی و رحمت به نعمت های خاصّ خداوند تفسیر شده است

* پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمود:اهل ایمان بدانند که نعمت دین از همه ی اموال کافران بهتر است و باید بدان شاد باشند. 

پیام ها:

-به قانونی همچون قرآن که شفا،موعظه،هدایت و رحمت است افتخار کنیم که از همه ی قوانین بشری برتر است. فَلْیَفْرَحُوا

-به نعمت ولایت شاد باشیم،نه به مال و مقام. فَلْیَفْرَحُوا

-نعمت ها را از فضل الهی بدانیم،نه از خود تا شادی ما رنگ الهی بیابد و سبب فخر فروشی و تکبّر نگردد.  بِفَضْلِ اللّهِ ... فَلْیَفْرَحُوا

-تنها نعمتی که برخورداری از آن باید سبب شادمانی باشد،قرآن است.

بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ ... فَلْیَفْرَحُوا (تقدّم بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ نشانه ی انحصار است)

-نعمت های مادّی،گاهی سبب فتنه و فساد شده و زود گذر است،ولی نعمت های معنوی،پایدار و سبب رشد است. خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ

-نعمت های معنوی،برتر از تمام نعمت های مادّی است. خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ (کسی که بهره ای از قرآن دارد،نباید از تنگدستی خود و دارایی دیگران اندوهناک باشد.)

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً قُلْ آللّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ

بگو:آیا دیدید هر رزقی که خداوند برای شما نازل کرده است،(از پیش خود)بعضی را حرام و بعضی را حلال قرار دادید؟بگو:آیا خداوند به شما اجازه داده یا بر خداوند دروغ می بندید؟

نکته ها:

* نمونه هایی از تحریم های بی دلیل مشرکان،در آیه ی سوره مائده بیان شده است:

ما جَعَلَ اللّهُ مِنْ بَحِیرَهٍ وَ لا سائِبَهٍ وَ لا وَصِیلَهٍ وَ لا حامٍ آنان سهمی از کشاورزی خود را برای بت ها و بتکده ها قرار داده و برخود حرام می کردند و یا آنچه را در شکم حیوانات بود،برای مردها حلال و برای زنان حرام می دانستند؛ وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَهٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا  

امّا قرآن همه ی اینها را افترا بر خداوند و ناروا می داند. عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ

پیام ها:

-قانون اصلی و کلّی در خوردنی ها حلال بودن است،مگر آنکه حرمت آن از طریق وحی ثابت شود. ما أَنْزَلَ اللّهُ لَکُمْ

-رزق،از سوی خدا نازل می شود. أَنْزَلَ اللّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ

-در احکام شرع نباید از شارع جلو افتاد،چنانکه حرام خدا را نمی توان حلال کرد،حلال ها را هم نمی توان حرام شمرد. فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً

-تشریع و قانونگذاری،مخصوص خداوند است. آللّهُ أَذِنَ لَکُمْ

-کسانی که ولایت تشریعی دارند،با اذن الهی می توانند چیزهایی را حلال یا حرام کنند. آللّهُ أَذِنَ لَکُمْ

-وضع قانونِ بدعت آمیز و آن را به خدا نسبت دادن،جرم است. فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً،عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ

-قرآن،عادات و رسوم غلطی را که ریشه در وحی و اذن خدا ندارد،محکوم می کند. عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ

وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَهِ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ

کسانی که به خدا دروغ می بندند،(درباره ی مجازاتِ)روز قیامت چه گمانی دارند؟ همانا خداوند دارای بخشش واحسان برمردم است،ولی بیشترشان سپاسگزاری نمی کنند.

نکته ها:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از مردی که ثروت و امکانات داشت،ولی ژولیده می زیست انتقاد کرد که چرا به خود نمی رسد و فرمود:نعمت الهی را نمایان کن که خداوند دوست دارد آثار نعمت به بنده اش به زیباترین شکل دیده شود. فان اللّه یحبّ ان یُری اثره علی عبده حسناً

در بهره مندی از نعمت های الهی،نه افراط باید کرد،نه تفریط.نه غرق شدن در شهوت ها و مادیّات،نه پرهیز از نعمت ها و محروم کردن خود از کامیابی های حلال. إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّاسِ

پیام ها:

-افترا بستن به خداوند،مجازات دارد.نباید به مهلت دادن خدا در دنیا مغرور شویم و از دادگاه قیامت غفلت کنیم. وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ ...

-تحریم نعمت های حلال الهی،هم محرومیّت دنیوی دارد،هم شرمندگی و عقوبت در قیامت. ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ ... یَوْمَ الْقِیامَهِ

-نعمت ها،فضل خداست نه طلب ما،پس باید سپاسگذار باشیم. اللّهَ لَذُو فَضْلٍ ... لا یَشْکُرُونَ

-تحریم حلال های الهی،نوعی ناسپاسی است. لا یَشْکُرُونَ

وَ ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّ کُنّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ

و(تو)در هیچ حال(و اندیشه ای)نیستی و هیچ بخشی از قرآن را نمی خوانی و(شما مردم)هیچ عملی را انجام نمی دهید،مگر هنگامی که وارد آن(کار)می شوید،ما بر شما گواهیم و هیچ چیزی در زمین و آسمان از پروردگار مخفی نمی ماند،حتی به اندازه سنگینی ذره ای و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر،جز آنکه در کتاب روشن ثبت است.

نکته ها:

*  کِتابٍ مُبِینٍ ،لوح محفوظ یا علم وسیع خداوند به همه ی موجودات هستی است که هم اعمال انسان را شامل می شود و هم اشیای کوچک و بزرگ را در زمین و آسمان.

* امام صادق علیه السلام فرمود:هرگاه پیامبر این آیه را می خواند،به شدّت می گریست.

پیام ها:

-همه ی کارهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مهّم است،چون الگو و اسوه است.(تعبیر به شأن،نشانه ی مهم بودن کار است) ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ

-حتّی رسول خدا صلی الله علیه و آله هم زیر نظر است. وَ ما تَکُونُ ... إِلاّ کُنّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً

-خداوند،هم شاهد بر افکار بشر، شَأْنٍ هم بر گفتار تَتْلُوا وهم بر کردار اوست. لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّ کُنّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً

-تلاوت قرآن،در ردیف مقام رسالت وهمه ی اعمالِ مردم قرار دارد.(در این آیه،گواه وشاهد بودن خدا بر سه چیز مطرح شده:همه ی امور پیامبر،همه ی کارهای مردم وتلاوت قرآن،واین تعبیر نشانه ی اهمیّت تلاوت قرآن است)

-جهان محضر خدا و او شاهد بر اعمالِ ماست،پس مهلتی که به ما می دهد، نشان غفلت یا عدم احاطه ی او نیست. کُنّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً

-هم خدا و هم فرشتگان شاهد بر اعمال بشرند. کُنّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً

-توجّه به حضور خداوند،موجب شرم و حیا از او می شود. شُهُوداً

-علم خداوند به دور و نزدیک،کوچک و بزرگ،ظاهر و باطن،یکسان است.

مثقال ذرّه،فی الارض،فی السماء،اصغر،اکبر

أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ

آگاه باشید که قطعاً بر اولیای خدا،نه ترسی است ونه اندوهگین می شوند. آنان که ایمان آورده اند و شیوه ی آنان پرهیزکاری است.

نکته ها:

* این آیات ویژگی های اولیای خدا را بازگو می کند.شعار آنان این است: إِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا ...  ونتیجه ی این خوف،تقواست وثمره ی تقوا: لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ

این عدم خوفِ اولیای خدا،هم در دنیاست و هم در آخرت. لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ

* پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:اولیای خدا سکوتشان ذکر است،نگاهشان عبرت،سخنشان حکمت و حرکتشان در جامعه،مایه ی برکت است.

* علی علیه السلام فرمود:خداوند ولیّ خود را میان مردم پنهان کرده است،پس هرگز مسلمانی را تحقیر نکنید،شاید او از اولیای خدا باشد،

انّ اللّه اخفی ولیّه فی عباده فلاتستصغرنّ عبداً من عبیداللّهِ فربّما یکونُ ولیّه وانتَ لاتعلم

پیام ها:

-کسی که ولیّ خدا باشد،خدا هم ولیّ اوست إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ

-کسی که خوف الهی داشته باشد،خوف دیگری نخواهد داشت. إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ (آن را که حساب پاک است،از محاسبه چه باک است)

-اولیای خدا،آینده ای روشن وبدون بیم واندوه دارند. إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ

-ایمان و تقوا،خصلتِ ریشه دارِ اولیای خداست. آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ

-ایمان و تقوای دائمی،هم سبب رفع نگرانی است و هم انسان را از اولیای خدا قرار می دهد. إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ ... آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ

لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

برای آنان(اولیای خدا)در زندگی دنیا و آخرت بشارت است.تبدیل و تغییری در سخنان(و وعده های)الهی نیست و آن همان رستگاری بزرگ است.

نکته ها:

* بشارت اهل ایمان و تقوا،در دنیا از طریق خواب ها و رؤیاهای صادقه،الهامات الهی،نزول آرامش و سکینه،خنثی شدن توطئه ها،مستجاب شدن دعاها و دیدار معصومین به هنگام مرگ است و در آخرت نیز دریافت نعمت های الهی است.

همچنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مناسبت این آیه فرمود:بشارت دنیوی همان خواب های خوبی است که در آن مژده است وبشارت اخروی بشارتی است که لحظه ی مرگ به او داده می شود که تو و کسانی که تو را به سوی قبر حمل می کنند،آمرزیده می شوید.  و در روایتی امام باقر علیه السلام به ابوحمزه ثمالی فرمود:لحظه ی مرگ،محمّد و علی علیهما السلام نزد مؤمن حاضر شده ومی فرمایند:به سوی ما بیا که آینده ی تو بهتر از گذشته است و روح تو به روح خداوند ملحق می شود. 

* بشارت های خداوند به اولیایش در دنیا،در آیات دیگر قرآن آمده است که نشان می دهد اولیای خدا در همین دنیا نیز فائز و برنده اند،زیرا:

.آرامش دارند. أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

.توکّل دارند. فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

.امداد غیبی می شوند. وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها  

.همواره پیروز هستند. إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ

.بینش و نور دارند. یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً  

.در بن بست قرار نمی گیرند. یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً

.کارشان را بیهوده نمی بینند. فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ  

.از ملامت ها نمی ترسند. لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ  

.از مردم نمی ترسند. إِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً

.از طاغوت نمی ترسند. فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ

.گرفتار حیرت نیستند. یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ

.محبوبیّت دارند. سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا  

.کارهای فانی خود را با رنگ الهی جاودانه می کنند. صِبْغَهَ اللّهِ

پیام ها:

-تنها اولیای خدا،هم دنیا دارند،هم آخرت. لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا ... وَ فِی الْآخِرَهِ

-وعده های الهی قطعی و حتمی است. لَهُمُ الْبُشْری ... لا تَبْدِیلَ ...

-رستگاری بزرگ برای کسانی است که همواره ایمان و تقوا داشته اند. آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ ... اَلْفَوْزُ الْعَظِیمُ

وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّهَ لِلّهِ جَمِیعاً هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

گفتار مخالفان،تو را غمگین نسازد.زیرا عزّت،به تمامی از آن خداوند است و او شنوا و داناست.

نکته ها:

* کفّار به پیامبر نسبتِ شاعر،کاهن،ساحر ومجنون می دادند،علاوه بر اینها،گاهی می گفتند:

او بر ما امتیازی ندارد،بلکه انسانی مثل ماست. إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا ،گاهی می گفتند:

حرف های او را گروهی ساخته و پرداخته و به او القا می کنند. أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ   ، گاهی می گفتند:ما نیز اگر بخواهیم مثل قرآن را می آوریم. لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا   و گاهی می گفتند:حرف های او داستان های پیشینیان است. أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ

و درباره ی پیروان او نیز می گفتند:آنان افراد فرو مایه ای هستند. ما نَراکَ اتَّبَعَکَ إِلاَّ الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا ولی اراده ی خداوند بر این است که در برابر آن همه تحقیر،پیامبر و مؤمنان عزیز باشند.

*  عزّت به معنای نفوذناپذیری است.هم خداوند چنین است،هم پیامبر،هم مؤمنان، وَ لِلّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ و هم مکتب. وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ  

پیام ها:

-هدف تبلیغات دشمن،تحقیر دین و امّت اسلامی است،ولی خداوند پیامبر را دلداری داده و کفّار را به این هدف نمی رساند. لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ

-مؤمن نباید تحت تأثیر تبلیغات مسموم کفّار قرار گیرد و احساس ضعف کند.

لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ

-خداوند پشتیبان اولیای خویش است و پیروزی مکتب و پیامبران را تضمین کرده است.   لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّهَ لِلّهِ

-عزّت،به دست خداست و با گفته های این و آن نمی شکند. إِنَّ الْعِزَّهَ لِلّهِ

أَلا إِنَّ لِلّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ یَخْرُصُونَ

آگاه باشید! همانا هر کس در آسمان ها و هر که در زمین است،از آنِ خداست و کسانی که به جای خدا شریکانی را می خوانند،(از آنها نیز) پیروی نمی کنند،بلکه جز گمان خود چیز دیگری را پیروی نمی کنند و آنان جز دروغگویانی بیش نیستند.

نکته ها:

* ممکن است جمله ی وَ ما یَتَّبِعُ ...سؤال باشد و إِنْ یَتَّبِعُونَ جواب آن.یعنی:آنان که خدا را رها کردند و به سراغ شریکان خیالی می روند،از چه پیروی می کنند؟آنان جز از گمان،از چیزی پیروی نمی کنند! شاید هم حرفِ ما ،عطف به مَنْ باشد،یعنی حتی آنچه را مشرکان شریک خدا می پندارند،مملوک خدایند.

پیام ها:

-مالکیّت مطلق خداوند،دلیل توحید وعزّت کامل اوست. إِنَّ الْعِزَّهَ لِلّهِ جَمِیعاً ... إِنَّ لِلّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ

-همه مِلک خدایند،چگونه مملوک را شریکِ مالک قرار می دهید؟ لِلّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ

-در آسمان ها موجودات عاقلی هستند.( مَنْ ،موجود دارای شعور است)

-مشرکان منطق و پایگاه علمی ندارند. إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ

-مشرکان از خیالات و اوهام خود پیروی می کنند،نه از شرکای الهی،چون خداوند شریک ندارد.پس آنان دروغ می گویند. إِنْ هُمْ إِلاّ یَخْرُصُونَ

هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ

اوست کسی که شب را برای شما قرار داد تا در آن آرامش یابید و روز را روشنی بخش گردانید(تا به کار پردازید).یقیناً در این(نظام حکیمانه و هدفدار،)نشانه هایی برای گروهی است که می شنوند.

نکته ها:

* در آیه ی قبل به مالکیّت خداوند و در این آیه به تدبیر حکیمانه ی او در نظام هستی اشاره شده است.

* در قرآن آرامش روحی،با عناوینی همچون:تلاوت قرآن،تهجّد،تسبیح الهی،قنوت، سجود و شب زنده داری مطرح شده است، امّا آرامش جسمی،با خواب واستراحت است.

مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ  

پیام ها:

-پیدایش شب و روز،با تدبیر و با هدف بهره گیری انسان و حکیمانه برنامه ریزی شده است. جَعَلَ ... لِتَسْکُنُوا

-شب برای آرامش است،چه آرامش روحی،چه جسمی. لِتَسْکُنُوا فِیهِ

قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا أَ تَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ

(مشرکان)گفتند:خداوند فرزندی گرفته است،او منزّه است،او بی نیاز است.آنچه در آسمان ها و زمین است از آنِ اوست.هیچ دلیلی نزد شما بر این گفتار نیست.آیا آنچه را نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟

نکته ها:

*  اتّخاذ ولد ،یعنی کسی را به فرزندی گرفتن.که این غیر از توّلد و فرزند داشتن است.

مشرکان،فرشتگان را دختران خدا می دانستند و یهود، عُزیر را و مسیحیان عیسی را فرزندان خدا گرفتند.

* در قرآن آمده است که عزیز مصر به همسرش زلیخا گفت:یوسف را به فرزندی بگیریم، نَتَّخِذَهُ وَلَداً وآسیه همسر فرعون به او گفت:موسی را به فرزندی بگیریم. لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً  

پیام ها:

-خداوند،نه از تنهایی وحشت دارد تا فرزندی برای انس بگیرد،نه وارثی می خواهد تا فرزندی بگیرد،نه نیاز به مددکار دارد تا معاون بگیرد و نه برای بقای نوع،نیاز به فرزند دارد. سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ

-عقاید دینی باید همراه با برهان و استدلال باشد. إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ

-سخن بی دلیل وبدون علم،ارزشی ندارد. إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ ... ما لا تَعْلَمُونَ

قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ

بگو:همانا کسانی که بر خداوند دروغ می بندند،رستگار نمی شوند. بهره ای اندک در دنیا دارند،سپس بازگشت آنان به سوی ماست،آنگاه به سزای کفرشان،عذاب سخت به آنان می چشانیم.

نکته ها:

*  مَتاعٌ و متعه ،به بهره گیری کوتاه مدّت گفته می شود.از آنجا که بهره وری انسان از دنیا و نعمت های آن کوتاه است،لذا قرآن در مورد امور دنیوی تعبیر متاع را به کار برده است.

* سؤال: اگر افترازنندگان رستگار نمی شوند،پس چرا در زندگی مادّی آنان را در رفاه بیشتری می بینیم؟

پاسخ: این رفاه و کامیابی موقّت است، مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ولی کیفر اصلی آنان در آخرت و زمانی است که به سوی او بازگردند.

پیام ها:

-آنان که افرادی را به امید شفاعت،فرزند خدا می دانند،به هدفشان نمی رسند.

قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً ... لا یُفْلِحُونَ

-کامیابی موقّت اگر عذاب دائمی در پی داشته باشد،بی ارزش است. مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ،نُذِیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِیدَ

-لذّت های دنیا زودگذر است. مَتاعٌ فِی الدُّنْیا

-یاد معاد،از عوامل بازدارنده از انحراف وگناه است. إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ

-دروغ بستن به خداوند با انواع بدعت ها،تحریف ها،تفسیر به رأی ها و فرزند قراردادن برای او،کفر است. بِما کانُوا یَکْفُرُونَ

وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللّهِ فَعَلَی اللّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّهً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ

و بر آنان سرگذشت نوح را بخوان،آنگاه که به قوم خود گفت:ای قوم من! اگر ماندن و موقعیّت من(در میان شما)و یادآوری ام نسبت به آیات خداوند بر شما سنگین و تحمّل ناپذیر است،پس(بدانید که)من تنها بر خداوند توکّل کرده ام(و از چیزی هراس ندارم)پس شما و شریکانتان فکرتان را جمع کنید تا چیزی از کارتان بر شما پوشیده نماند،سپس در باره ی من تصمیم بگیرید و مهلتم ندهید!

نکته ها:

* این آیه،استقامت و پشت گرمی حضرت نوح علیه السلام را به امدادهای الهی می رساند که از تهدیدها و نقشه های دشمن هراسی نداشت.

* نقل شده که امام حسین علیه السلام نیز در کربلا،قبل از ظهر عاشورا این آیه را بر سپاه کوفه خوانده است.

پیام ها:

-آشنا کردن مردم با خبرهای مهم و مفیدگذشته و تاریخ و فلسفه ی آن،از وظایف رهبران الهی است. وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ

-انبیا از مردم و با مردم بودند و حتّی تا آخرین لحظه با مخالفان خود برخورد عاطفی داشتند. یا قَوْمِ

-دل اگر آمادگی نداشته باشد،حتّی تذکّر و یادآوری انبیا هم بر او سنگین است.

کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی وَ تَذْکِیرِی

-ایمان به هدف،بزرگ ترین اهرم مقاومت انبیا و مبارزه طلبی آنان است. إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی ... فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ

-انبیا مخالفان خود را به مبارزه می طلبیدند. فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ

-انبیا با توکّل به خدا،قدرت های مخالف را تحقیر وبه مؤمنان شجاعت می دادند وهمه قدرت ها را پوچ می دانستند.  فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ ... ثُمَّ اقْضُوا

-ارزیابی درست،جمع آوری قوا و تصمیم قاطع،از اصول مبارزه است. أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّهً

-انبیا از شهادت نمی ترسیدند. ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ

فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی اللّهِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ

پس اگر(به دعوت الهی)پشت کردید،من از شما اجرتی نخواسته ام.پاداش من تنها بر خداست و من مأمورم که تسلیم فرمان او باشم.

نکته ها:

* نگرانی ها اغلب یا به خاطر جان است،یا مال.در آیه ی قبل،بیم نداشتنِ پیامبران از توطئه ی دشمنان در مورد جان خود مطرح بود،در این آیه بی توقّعی آنان نسبت به مال و پاداش از سوی مردم است.

پیام ها:

-پذیرش یا سرپیچی مردم از دعوت پیامبران،اثر مادّی برای انبیا ندارد. فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ

-مبلّغِ موّفق و مؤثّر کسی است که چشم به مال مردم نداشته باشد و این را به مردم اعلام کند. فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ

-انبیا هیچ گونه پاداشی از مردم نمی خواستند،نه مال،نه خدمات و امثال آن.

فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ

-اگر همه ی مردم از دین اعراض کنند،در رهبر الهی تاثیری ندارد،بلکه او تسلیم دین خداست. فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ ،أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ

-کسی که به پاداش اخروی عقیده دارد،به راحتی دل از پاداش های دنیوی می کَند. إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی اللّهِ

-مأموریّت همه ی پیامبران،تسلیم بودن در برابر حقّ است. مِنَ الْمُسْلِمِینَ

-کسی که می خواهد مردم را به تسلیمِ خدا وادارد باید خودش تسلیم باشد.

أُمِرْتُ ... مِنَ الْمُسْلِمِینَ

-گرچه امروز مردم اعراض می کنند،امّا خداوند بندگانِ تسلیم و مؤمنان واقعی در تاریخ کم ندارد،تو به آنان ملحق شو. مِنَ الْمُسْلِمِینَ

فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُنْذَرِینَ

پس او(نوح)را تکذیب کردند،آنگاه ما او و کسانی که در کشتی همراه او بودند را نجات دادیم و آنان را جانشینِ(در زمین)قرار دادیم و همه ی کسانی که آیات ما را تکذیب کردند،غرق ساختیم.پس بنگر که پایانِ کارِ هشدار داده شدگان چگونه بود!

نکته ها:

* یاران نوح هشتاد نفر بودند و کافران بسیار،امّا به امداد الهی،کافران نابود و مؤمنان وارثِ زمین گشتند.

* در این آیه،به فرجامِ نیک مؤمنان و هلاکتِ مخالفان دعوت انبیا اشاره شده است.

پیام ها:

-تنها ایمان کافی نیست،همراهی و همگامی با رهبران الهی لازم است تا به نجات برسیم. مَنْ مَعَهُ به جای آمَنُوا بِهِ

-نتیجه ی ایمان و استقامت،نجات و حکومت است. فَنَجَّیْناهُ ،جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ

-در نهایت،پیروزی با اهل ایمان است و رسوایی با اهل کفر وشرک. فَنَجَّیْناهُ ...

أَغْرَقْنَا ...

-از سنّت های الهی،ابتدا مهلت دادن و سپس قهر و غضب بر عاصیان است.

أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا

-نتیجه ی اصرار بر کفر و بیراهه رفتن،هلاکت است. أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا

-اوّل اتمام حجّت وهشدار وتذکّر،بعد قهر وغضب. أَغْرَقْنَا ... عاقِبَهُ الْمُنْذَرِینَ

-تاریخِ مفید و سازنده آن است که به طرفداران حقّ دلگرمی دهد و پیروان باطل را تهدید کند. فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُنْذَرِینَ

-شناخت تاریخ و عوامل پیشرفت یا انقراض امّت ها،در جهت گیری حرکت ها لازم است. فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُنْذَرِینَ

ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلاً إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ

آنگاه پیامبرانی را پس از نوح به سوی قومشان فرستادیم،پس آنان معجزات و دلایل روشن را برای مردم آوردند،ولی مردم بر آن نبودند که به آنچه قبلاً تکذیبش کرده بودند ایمان بیاورند.ما این گونه بر دلهای متجاوزان مُهر می زنیم.

پیام ها:

-فرستادن پیاپی پیامبران،یک سنّت الهی بوده است. بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلاً

 (خداوند در فاصله زمانی میان حضرت نوح و موسی پیامبرانی را فرستاد)

-همه ی پیامبران معجزه داشته اند. فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ

-همه ی پیامبران مخالف داشته اند. فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا

-انسان آزاد است،با دیدن معجزه و شنیدن قهر الهی،باز هم نافرمانی می کند.

فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا

-استکبار و تعدّی،زمینه ی مُهر خوردن بر دلهاست. نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ

-آنان که با دیدن معجزات،ایمان نمی آورند،متجاوزند. کَذَّبُوا، اَلْمُعْتَدِینَ

ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی وَ هارُونَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ بِآیاتِنا فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ

سپس بعد از آنان،موسی و هارون را همراه با معجزات خویش،به سوی فرعونِ و سران قومش فرستادیم،امّا آنان که گروهی تبهکار بودند، استکبار ورزیدند(و دعوت پیامبران را نپذیرفتند).

نکته ها:

* مراد از ملأ ،چهره های چشم پُر کن مثل کاخ نشینان و درباریان است که اطرافیان فرعون محسوب می شدند.فرعون جامعه را به دو دسته ی کاخ نشینِ قبطی و محرومینِ سبطی تقسیم کرده بود و یک گروه را به بردگی کشیده بود و گروه دیگر کاخ نشینان بودند.

وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَهً مِنْهُمْ

* جرم بزرگ فرعون،ادّعای خدایی او، أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی و کشتن کودکان بی گناه و زنده نگهداشتن دختران برای کنیزی بود. سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ

پیام ها:

-مبارزه با طاغوت،اوّلین وظیفه ی انبیاست.زیرا مبارزه با علّت فساد مهم تر از معلولِ آن است. فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ

-آنجا که بافت جامعه،قومی و قبیله ای بوده،پیامبران سراغ اقوام می رفتند،امّا آنجا که تشکیلات و نظام داشته،سراغ ریشه ها می رفتند.   إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ

-طاغوت ها،قدرت خود را از یاران و اطرافیان دارند وگرنه خود از درون پوکند. وَ مَلاَئِهِ

-انبیا معجزه داشتند. بَعَثْنا ... بِآیاتِنا

-همواره فرعون ها وطاغوت ها در برابر انبیا ایستاده اند. بَعَثْنا ... فَاسْتَکْبَرُوا

-آنان که به گناه عادت کنند،براحتی راه انبیا را نمی پذیرند. کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ

فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِینٌ

پس هنگامی که از جانب ما حقّ به سراغشان آمد،گفتند:قطعاً این یک جادوی آشکار است.

پیام ها:

-مردم سراغ حقّ نمی روند،طرفداران حقّ باید سراغ مردم روند. جاءَهُمُ الْحَقُّ

-هم ذات خداوند حقّ است،هم انبیا و قانون الهی و معجزه و هر چه که منسوب به خداوند است. جاءَهُمُ الْحَقُّ

-پیامبران با خداوند رابطه ی مستقیم دارند و معجزات و برنامه هایشان از او سرچشمه می گیرد. عِنْدِنا

-مبلّغ و رهبر باید بداند که همواره در جامعه،گروهی با برنامه های آنان مخالفت می کنند. قالُوا ...

-تهمت جادوگری،بُرنده ترین،ساده ترین و شایع ترین تهمت ها به پیامبران است. لَسِحْرٌ

-سرچشمه ی تهمت،روحیّه ی سرکش انسان است. کانُوا ... مُجْرِمِینَ ... إِنَّ هذا لَسِحْرٌ ...

-مخالفان،بیشترین تأکید را در مخالفت بکار می برند.   إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِینٌ

قالَ مُوسی أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّا جاءَکُمْ أَ سِحْرٌ هذا وَ لا یُفْلِحُ السّاحِرُونَ

موسی(به آنان)گفت:آیا چون حقّ به سراغ شما آمد،(به آن سحر و جادو می گویید و می پرسید:)آیا این سحر است؟در حالی که جادوگران هرگز رستگار نمی شوند.

نکته ها:

* معمولاً جادوگری کار افراد ناسالم و برای بدست آوردنِ نام ونان است.لذا دشمنان پیامبران برای تحقیر آنان در نزد مردم،از این تهمت استفاده می کردند.لازم به ذکر است که جادوگری در فقه،حرام شمرده شده است.چنانکه امام خمینی قدس سره کار سحر و تعلیم و آموزش آن و درآمد از طریق آن را حرام و همچنین شعبده بازی که انسان با تردستی، غیرواقع را در چشم بینندگان،واقع نشان دهد

پیام ها:

-موسی از پیروزی خود و شکست تهمت زنندگان خبر داد. قالَ مُوسی ...

-دشمنان،حقّ را سحر و پیامبران را ساحر معرّفی می کردند. أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ ...

سِحْرٌ هذا

-ساحر به خاطر اغفال مردم و به کار بردن ابزار نامشروع و شهرت طلبی، رستگار نمی شود. لا یُفْلِحُ

قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمّا وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ فِی الْأَرْضِ وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنِینَ

گفتند:(ای موسی!)آیا آمده ای تا ما را از راهی که پدرانمان را بر آن یافته ایم، برگردانی تا بزرگی و حکومت در زمین برای شما دو نفر(موسی و هارون) باشد؟ و(لی)ما به شما دو نفر ایمان آور نیستیم.

نکته ها:

* احترام به نیاکان و احسان به والدین،غیر از سرسپردگی به آنهاست.فرهنگ گذشتگان نباید بدون منطق و دلیل پذیرفته شود و بر آن تعصّب بی جا داشت.

پیام ها:

-انقلاب های فرهنگی و تحوّلات فکری،همواره در جامعه بازتاب داشته است. لِتَلْفِتَنا عَمّا وَجَدْنا

-کار نیاکان،در نسل های بعد مؤثّر است. وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا

-اساس حکومت فرعونی،عقاید خرافی نیاکان مردم بود. وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا

-گاهی احترام به نیاکان و حفظ میراث های کهن،ابزاری برای مقاومت در برابر نهضت انبیاست. آباءَنا

-تقلید از نیاکان،بدون منطق و دلیل باطل است. وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا

-به نام حفظ میراث فرهنگی و تعصبات خانوادگی،هرکار غلطی جایز نیست.

وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا

-چون طاغوت ها ریاست طلبند،تلاشهای اصلاحگرانه ی مصلحان را هم به عنوانِ ریاست طلبی قلمداد می کنند. تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ

-مصلحان،خود را آماده شنیدن تهمت از ظالمان کنند. قالُوا ... تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ

وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ فَلَمّا جاءَ السَّحَرَهُ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ

و فرعون گفت:هر جادوگر کاردانی را نزد من آورید. پس چون جادوگران(به میدان مبارزه)آمدند،موسی به آنان گفت:بیفکنید آنچه را(از وسایل جادوگری که می توانید)بیفکنید.

نکته ها:

* فرعون می خواست به کمک جادوگران ماهر،حرکت الهی موسی علیه السلام را خنثی کند.

* جادوگران،وسایلی همچون طناب،چوب و...داشتند که با آغشتن آن به موادّی خاصّ،در برابر آفتاب به حرکت در می آمدند.

پیام ها:

-طاغوت ها با جار وجنجال وتبلیغات،می خواهند جلوی حرکت انبیا را بگیرند. ائْتُونِی بِکُلِّ ساحِرٍ

-طاغوت ها همه ی توان خود را برای سرکوب مخالفان به کار می گیرند. ائْتُونِی بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ

-طاغوت ها گاهی دانشمندان و متخصّصان را خریده و در راه اهداف خود از آنها استفاده می کنند. جاءَ السَّحَرَهُ

-مبارزه طلبی از ویژگی های پیامبران است. أَلْقُوا

-پیامبران چون به هدف خود وامداد الهی اطمینان دارند،قاطعانه سخن می گویند. أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ

فَلَمّا أَلْقَوْا قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ

پس چون(ساحران،ابزار سحر خود را)افکندند،موسی گفت:آنچه را شما آورده اید جادوست،خداوند به زودی آن را باطل خواهد کرد.چرا که خداوند کار مفسدان را اصلاح نمی کند.

پیام ها:

-باطل گرچه جولانی دارد،امّا سرانجام رفتنی است. سَیُبْطِلُهُ

-خداوند،کار مؤمنان را اصلاح می کند: وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ امّا کار مفسدان را اصلاح نمی کند. لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ

-ساحر،مفسد است و سحر فساد.پس باید با آن مقابله کرد. عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ

وَ یُحِقُّ اللّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ

و خداوند،حقّ را با کلمات و قدرت و سنّت های خویش(و وعده ای که داده) تثبیت می کند،هر چند مجرمان از آن ناخشنود شوند!

نکته ها:

* در فرهنگ قرآن،به قوانین و سنّت ها و هر چیزی که خداوند آن را سبب تحقّق اراده ی خود قرار دهد، کلمه اطلاق شده است.

پیام ها:

-تحقّق بخشیدن و پیروز ساختن حقّ،از وعده ها و سنّت های الهی است. وَ یُحِقُّ اللّهُ الْحَقَّ

-احقاق حقّ،ابزار و وسائل می خواهد. بِکَلِماتِهِ

-خواستِ مستکبران و مجرمان در جلوگیری از پیروزی حقّ،بی تأثیر است.

وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ

فَما آمَنَ لِمُوسی إِلاّ ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ

(در آغاز)جز گروهی اندک از فرزندان قوم موسی به او ایمان نیاوردند،در حالی که از فرعون و اشرافیان آنان ترس داشتند،ترس اینکه آنان را شکنجه کنند،زیرا که فرعون در آن سرزمین برتری جوی و از اسرافکاران بود.

نکته ها:

* در قرآن گاهی می خوانیم: آمَنَ بِهِ ،گاهی آمَنَ مَعَهُ و گاهی فَآمَنَ لَهُ ،هر کدام یک ویژگی دارد: آمَنَ بِهِ به معنای ایمان و فَآمَنَ لَهُ به معنای تسلیم است.

پیام ها:

-ایمان باید همراه با تسلیم و اطاعت باشد. آمَنَ لِمُوسی

-زمینه ی تحوّل فکری و گرایش به حقّ،در نوجوانان بیشتر است،چون قلبی پاک دارند وتعلّقاتشان به مال ومقام کمتر است. آمَنَ ... ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ

-تنها پیامبر اسلام نبود که در راه دعوت مردم،سختی ها کشید و شاهد ایمان نیاوردن افراد بود. فَما آمَنَ لِمُوسی

-گاهی بزرگان به خطا می روند و جوانان به حقّ می رسند. إِلاّ ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ

-جوانان مؤمن گویا علاوه بر فرعون،از سران قوم خود که محافظه کار و ترسو و وابسته بودند نیز می ترسیدند. مَلاَئِهِمْ نه مَلاَئِهِ

-نظام فرعونی نمی تواند مانع ایمان درونی باشد. آمَنَ، عَلی خَوْفٍ

-ایمان راسخ،هرگز در محیط بد،نظام فاسد،اقتصاد و تبلیغات ناسالم و محیط رعب،سست نمی شود. آمَنَ ... عَلی خَوْفٍ

-در نظام فرعونی،خفقان و اختناق است. عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ

-نظام شکنجه گر،نظام فرعونی است. یَفْتِنَهُمْ

-ریشه ی فساد انسان،برتری جویی های اوست. إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ

-نظام اسراف گر،نظام فرعونی است. لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ

وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ

و موسی گفت:ای قوم من! اگر به خداوند ایمان آورده اید و تسلیم او هستید،پس فقط بر او توکّل کنید.

پیام ها:

-رهبر باید به امّت روحیّه بدهد. وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ

-ایمان،از توکّل جدا نیست. إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا

-تسلیم در برابر رضای الهی،بالاتر از ایمان است.  إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ بعد از إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ

-با توکّل و تسلیم باید مشکلات را پشت سرگذاشت. تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ

فَقالُوا عَلَی اللّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً لِلْقَوْمِ الظّالِمِینَ وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرِینَ

پس آنان گفتند:تنها بر خداوند توکّل کرده ایم،پروردگارا:ما را گرفتار سختی ها و آزمایش ستمگران قرار مده. و ما را به رحمت خویش،از شرّ قوم کافر رهایی بخش.

نکته ها:

* ممکن است مراد از الظّالِمِینَ ،بزرگان بنی اسرائیل باشند که به خاطر منفعت و رفاه، مطیع فرعون شدند و مراد از کافرین ،طرفداران فرعون باشند.پس درخواست ذریّه ی مؤمن، حفاظت از شرّ مخالفان داخلی و خارجی است.

* کسی که به خدا توکّل کند،هم خدا او را دوست می دارد، إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ  و هم او را تأمین می کند. وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ

پیام ها:

-اوّل توکّل،بعد دعا. تَوَکَّلْنا،رَبَّنا

-با ایمان،توکّل ودعا،خود را از شرّ ظالمان نجات دهیم. تَوَکَّلْنا، رَبَّنا ،نَجِّنا

-فرعونیان،هم مسرفند، هم ظالم و هم کافر.اسراف زمینه ساز ظلم و ظلم نیز زمینه ی کفر است. الْمُسْرِفِینَ ،الظّالِمِینَ ،الْکافِرِینَ

-ابتدا باید برای حفظ هویّت مکتبی دعا کرد، لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً وسپس برای سلامتی شخصی. نَجِّنا چون اگر ستمگران پیروز شوند،خطّ ظلم و کفر حاکم شده،مؤمنان تحقیر و مبتلا می شوند.

وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ

و به موسی و برادرش وحی کردیم که در مصر،برای قوم خودتان خانه هایی آماده کنید و خانه هایتان را مقابل هم(یا رو به قبله)بسازید و نماز به پا دارید و به مؤمنان بشارت بده(که سرانجام پیروزی با آنهاست).

نکته ها:

*  قِبْلَهً ،هم به معنای مقابل و رو بروی هم است و هم به معنای جهت کعبه،یعنی خانه سازی رو به قبله.شاید معنای این آیه چنین باشد که تا قدرت فرعون باقی است و تصمیم بر نابودی شما دارد،شما مراسم عبادی را در خانه هایتان برقرار سازید.مثل سه سال اوّل بعثت پیامبر اسلام.

* بهترین بشارت به مؤمنانِ در بند،بشارت به استجابت دعایشان است که از تحت ستم فرعونیان و فتنه گری هایشان نجات یابند.

پیام ها:

-مسکن،یکی از نعمت های الهی است. أَوْحَیْنا ... أَنْ تَبُوءَ

-رهبران دینی باید به مسائل مادّی ورفاهی امّت هم توجّه کنند. تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما

-منطقه ی مسکونی افراد مؤمن باید از کفّار جدا باشد،تا زمینه ساز عزّت، قدرت و استقلال گروه با ایمان گردد. تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً

-تاریخ شهرسازی تا زمان حضرت موسی علیه السلام قطعی است. تَبَوَّءا ... بُیُوتاً

-معماری و شهرسازی اسلامی باید با اهداف مکتبی سازگار باشد و جهت قبله فراموش نشود. وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً

-به گونه ای خانه بسازیم که انجام مراسم مذهبی و اقامه ی نماز در آن عملی باشد. وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً

-خانه ی افراد مکتبی باید نمازخانه باشد. بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً

-خانه های مقابل یکدیگر،از نظر تمرکز،حفاظت،نظارت و انس با هم مناسب تر است. وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً

-نگذاریم بیگانگان در محلّه وجامعه ی ما رخنه کنند. اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً

-نماز در رأس برنامه همه ی پیامبران وزمینه رهایی بوده است. أَقِیمُوا الصَّلاهَ

وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَهً وَ أَمْوالاً فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ

و موسی گفت:پروردگارا! تو به فرعون و بزرگان قومش در زندگی دنیا زینت و اموال بسیار داده ای،پروردگارا تا(به وسیله ی آنها،)مردم را از راه تو گمراه سازند.پروردگارا! اموالشان را نابود کن و دلهایشان را سخت،زیرا که آنان تا عذاب دردناک را نبینند، ایمان نخواهند آورد.

نکته ها:

* قطع شیرهای نفت،بستن راههای تجارتی ونظامی و آتش زدن انبار مهمات دشمن،از مصادیقِ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ می باشد.

پیام ها:

-کلمه ی رَبَّنا در دعا نقش مهمی دارد. رَبَّنا (سه بار در آیه تکرار شده)

-هر کس هر چه دارد،از خداست. آتَیْتَ فِرْعَوْنَ

-مال ودارایی،نشانه ی محبوبیّت نزد خدا نیست. آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَهً ...

-کفر،مانع کامیابی نیست. آتَیْتَ فِرْعَوْنَ ... زِینَهً وَ أَمْوالاً فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا

-جلوه های مادّی مستکبرین،تنها در چند روزه ی دنیاست. فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا

-طاغوت ها هم خود گمراهند،هم دیگران را به گمراهی می کشند. لِیُضِلُّوا

-نفرین انبیا،نه بر اساس کینه ی شخصی،بلکه به خاطر حفظ مکتب و امّت است. لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ

-سرمایه ومال نزد افراد ناصالح،سبب انحراف واغفال،وفقر نیز زمینه ی کفر می شود. أَمْوالاً ... لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ

-در دعاها،دعای سیاسی و نفرین بر دشمنان را فراموش نکنیم. رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ ...

-آنجا که استدلال و معجزه کارساز نباشد،نوبت نفرین است. رَبَّنَا اطْمِسْ ...

-سنگدلان تا اجبار وقهر الهی را نبینند،حقّ را باور نمی کنند. فَلا یُؤْمِنُوا حَتّی یَرَوُا الْعَذابَ

قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقِیما وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ

(خداوند)فرمود:دعای شما دو تن مستجاب شد،پس ایستادگی کنید و از شیوه ی نادانان پیروی نکنید.

نکته ها:

* در آیه ی قبل،نفرین موسی علیه السلام مطرح بود و در این آیه اجابت دعای موسی وهارون علیهما السلام است.در روایات آمده است:موسی دعا می کرد،هارون آمین می گفت.شاهد آن کلمه ی رَبَّنا است.

* امام صادق علیه السلام فرمود:فاصله ی بین نفرین موسی وغرق فرعون،چهل سال بود.

پیام ها:

-دعای انبیا مستجاب است. قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما

-استجابت دعای موسی،نشانه ی صحّت و درستی درخواست های او در هلاکت فرعونیان است. أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما

-حتی پس از قبولی دعا هم صبر و پشتکار لازم است. فَاسْتَقِیما

-رهبران الهی باید در برابر افکار جاهلانه،با صلابت و قاطع باشند،زیرا سستی نشانه ی جهل است. فَاسْتَقِیما وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ

-پیروی از اهل علم جایز است. لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ

وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ

وما بنی اسرائیل را از دریا عبور دادیم.در حالی که فرعون ولشکریانش از روی ستم و تجاوز آنان را دنبال می کردند تا چون غرقاب فرعون را فراگرفت گفت:ایمان آوردم که معبودی نیست جز همان که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند و من ازتسلیم شده گانم.

نکته ها:

* مراد از بحر ،در این آیه،همان رودخانه ی دریاگونه نیل است.عبور از آن،به فرمان الهی بود که به موسی علیه السلام فرمان داد عصایش را به رود نیل بزند،آب شکافته و کف دریا خشک شد و موسی و همراهانش از آن عبور کردند.

* توبه کردن و ایمان آوردن هنگام مرگ،بی اثر است.چنانکه می فرماید: وَ لَیْسَتِ التَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ توبه ی خلافکارانی که در آستانه ی مرگ توبه و اظهار پشیمانی می کنند،پذیرفته نیست.

پیام ها:

-در مبارزه با طاغوت ها،به خدا توکل کنیم که ما را تنها نمی گذارد. جاوَزْنا ...

-در نظام هستی،همه ی امور با اراده ی خداست. جاوَزْنا، أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ

-دعای پیامبران سرانجام مستجاب می شود. أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ

-فرعون که می خواست موسی را براندازد، خودش نابود شد. أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ چراغی را که ایزد برفروزد هرآنکس پف کند ریشش بسوزد

-مستکبران،روزی به عجز و لابه خواهند افتاد. قالَ آمَنْتُ

-مستکبرانی چون فرعون،لحظه ی مرگ،مؤمن و مسلمان می شوند،ولی دیگر چه سود! آمَنْتُ

-ضربه ها و حوادث تلخ،پرده های غفلت را کنار می زند. آمَنْتُ

-قدرت های غیرالهی،تار عنکبوتی بیش نیستند و روزی تسلیم می شوند.

قالَ ... أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ

آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَهً وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ

آیا اکنون؟!(در آستانه ی مرگ توبه می کنی؟)در حالی که پیشتر نافرمانی می کردی و از تبهکاران بودی؟ پس امروز جسد تو را(از متلاشی شدن وکام حیوانات دریایی)نجات می دهیم تا عبرتی برای آیندگانت باشی.یقیناً بسیاری از مردم از نشانه های ما غافلند.!

نکته ها:

* روایتی از امام رضا علیه السلام در تفسیر صافی نقل شده است که فرمود:سر تا پای فرعون غرق در زره وسلاح بود وطبق قاعده می بایست پس از غرق شدن به قعر دریا برود،ولی امواج، آن بدن سنگین را به ساحل بلندی افکند.که این خود یک معجزه بود.

پیام ها:

-قرآن از آینده و غیب خبر می دهد.(هنوز هم پس از دهها قرن،بدن مومیایی شده ی فرعون را در موزه ی قاهره تماشا می کنند) نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ

-از مرگ و محو طاغوت ها باید درسِ عبرت گرفت. آیَهً

-باید در حفظ آثار و نشانه های قدرت و امداد الهی کوشید. لِمَنْ خَلْفَکَ آیَهً

-بیشتر مردم ازتاریخ و حوادث گذشته،عبرت نمی گیرند. کَثِیراً مِنَ النّاسِ ...لَغافِلُونَ

وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ

و ما بنی اسرائیل را در جایگاه شایسته ای جا دادیم و از چیزهای پاکیزه به آنان روزی بخشیدیم،ولی آنان(با دیدن آن همه معجزات)اختلاف نکردند،مگر پس از علم و آگاهی (به حقّانیّت موسی).همانا پروردگارت، روز قیامت در آنچه که در آن اختلاف می کردند،میان آنان داوری می کند.

نکته ها:

* کلمه ی صدق در فرهنگ قرآن،گاه در پی کلماتی می آید و مفهومِ شایسته،خوب و مناسب را می رساند،مانند: قَدَمَ صِدْقٍ  ، مُدْخَلَ صِدْقٍ ، مُخْرَجَ صِدْقٍ ، لِسانَ صِدْقٍ ، وَعْدَ الصِّدْقِ ، مَقْعَدِ صِدْقٍ و مُبَوَّأَ صِدْقٍ .یعنی صدق و مطابق با واقع بودن،برای همه چیز ارزش است.

در اینجا هم گویا مطلوب بودن محلّ زیست بنی اسرائیل از نظر آب و هوا و نعمت ها،یعنی شام و فلسطین منظور است.مکان صدق یعنی آنچه واقعاً جایگاهِ درست است،آنگونه که باید باشد.مسکن بنی اسرائیل هم دارای تمام شرایط زندگی بود و هم بسیار حاصلخیز که جمله ی رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ بیانگر آن است.

پیام ها:

-برخورداری از مسکن مناسب،یکی از نعمت های الهی و مورد پسند ادیان الهی است. مُبَوَّأَ صِدْقٍ

-در نهضت های انبیا،علاوه بر معنویّت،ابعاد مادّی زندگی مردم نیز مورد توجّه است. بَوَّأْنا ،رَزَقْناهُمْ

-باآنکه اغلب پس از انقلاب ها و تحوّلات،توازن اقتصادی جامعه به هم می خورد و گرانی یا قحطی پیش می آید،ولی خداوند با سرنگونی رژیم فرعونی،بنی اسرائیل را از کمبودها نجات بخشید. رَزَقْناهُمْ

-تفرقه،همه ی نعمت های الهی را خنثی می کند. بَوَّأْنا ،رَزَقْناهُمْ، اِخْتَلَفُوا

-ریشه ی اختلاف ها،همیشه مسائل مادّی و رفاهی نیست،گاهی هم هوس ها است. بَوَّأْنا ،رَزَقْناهُمْ، اِخْتَلَفُوا

-علم به تنهایی نجات بخش نیست. اخْتَلَفُوا ،جاءَهُمُ الْعِلْمُ

-قرآن بیشترین انتقاد را از اختلاف های آگاهانه دارد. جاءَهُمُ الْعِلْمُ

فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ

پس اگر در آنچه بر تو نازل کردیم شک داری،از آن کسانی که کتاب آسمانی پیش از تو را می خوانند بپرس.یقیناً حقّ از سوی پروردگارت به سوی تو آمده است،پس از شک آوران مباش.

نکته ها:

* در روایتی از امام هادی علیه السلام می خوانیم:افراد جاهل می پرسیدند:چرا به جای پیامبر، فرشته ای بر ما نازل نمی شود؟خداوند با نزول این آیه و اینکه همه ی انبیا دارای زندگی مردمی بوده اند،پاسخشان داد.

* سؤال: با آنکه کتب آسمانی گذشته تحریف شده است،چرا علمای اهل کتاب،در این آیه مرجع و داور قرار داده شده اند؟

پاسخ: زیرا با آنکه بخشهایی از کتب آسمانی گذشته تحریف شده،امّا میان دانشمندان اهل کتاب،اشخاص و حرف های قابل استنادی یافت می شود.

پرسش و پاسخ قرآنی

* سؤال: چگونه قرآن می فرماید: فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ ای پیامبر! اگر در حقّانیّت قرآن شک داری،از اهل کتاب سؤال کن.با آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز در شک نبوده است؟و عقل نمی پذیرد که پیامبری،در وحی شک کند؟

پاسخ: .کلمه ی إِنَّ (اگر)فرض است و نشانه ی حتمیّت و وقوع نیست.مثل إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ اگر خداوند فرزندی داشت.با آنکه آیه ی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ ،فرزند داشتن را صریحاً نفی می کند.

.در آیه ی این سوره از قول پیامبر خطاب به مردم آمده است:اگر در دین من شکّ دارید. إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی ،پس خود آن حضرت شکّ نداشت،وگرنه تحدّی نمی کرد.همچنین قرآن می فرماید: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ پیامبر به آنچه به او وحی می شد ایمان داشت.

.گاهی خطاب قرآن به پیامبر است،ولی مخاطبِ مورد نظر دیگرانند.مثل این آیه: إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما ...  اگر پدر و مادرت در نزد تو به سنّ پیری رسیدند.

در حالی که پدر حضرت رسول قبل از تولّدش و مادر او در سنّ کودکی آن حضرت از دنیا رفتند و در هنگام نزول این آیه،پیامبر پدر و مادری نداشت تا پیر باشند.آیه از بابِ به در بگو تا دیوار بشنود است،که در زبان عربی می گویند: ایّاک اعنی و اسمعی یا جاره .در مسائل تربیتی هم گاهی خطاب به بزرگان و شخصیّت ها می کنند،تا دیگران حساب کار خودشان را بکنند.

پیام ها:

-از بین بردن شکّ در عقاید،ضروری است. فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ

-هنگام شک باید به عالمان رجوع کرد. فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ (پس سخن عالم حجّت است)

-کتاب های آسمانی مؤیّد یکدیگرند. یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ

-بعضی اهل کتاب،حقّ را می گویند. فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ

-رهبر باید قاطع باشد وهیچ تردیدی به خود راه ندهد. فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ

-فضل آن است که دشمنان به آن گواهی دهند،آیا با اعتراف مخالفان به حقّانیّت آن،باز هم شک دارید؟! فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ

وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ

وهرگز از کسانی که آیات الهی را تکذیب کردند،مباش که از زیانکاران خواهی بود.

نکته ها:

* در آیه ی قبل،از شک در قرآن نهی کرد،در اینجا از تکذیب آیات.چه بسا اگر شک برطرف نشود،سرانجام به تکذیب بیانجامد.

* همه ی تحلیل ها و پاسخ هایی که در آیه ی قبل درباره ی شک مطرح شد،اینجا هم مطرح است،چون تکذیب،بدتر از شکّ است.آیات و احادیث بسیاری از یقین پیامبر خبر می دهد.پس مقصود و مخاطب این نهی ها مردمند،نه شخص پیامبر.کسی که از یقین او انسان هایی به یقین رسیده اند،چگونه ممکن است خودش دچار شک یا تکذیب گردد؟!

* پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با آنکه معصوم است،امّا بارها در قرآن مورد خطاب و هشدار قرار گرفته است تا بدین وسیله به مردم هشدار داده شود و آنان حساب کار خود را بکنند.از جمله:

لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ   ، فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ   و لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ

پیام ها:

-خداوند به پیامبرش نیز هشدار داده است. لا تَکُونَنَّ

-از دست دادن سرمایه ی ایمان و رهبری پیامبران،خسارت است. الْخاسِرِینَ

إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَهٍ حَتّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ

همانا کسانی که فرمان پروردگارت علیه آنان(به جرم اعمالشان)تحقّق یافته،ایمان نمی آورند. و اگرچه برای آنان هر گونه معجزه ای بیاید،تا آنکه عذاب دردناک الهی را ببینند(که ایمان آن هنگام،بی ثمر است).

نکته ها:

* با توجّه به جمله ی حَتّی یَرَوُا الْعَذابَ در آیه ی و جمله ی کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ در آیه ،مراد از کَلِمَتُ رَبِّکَ ،قهر الهی می باشد.

پیام ها:

-قهر الهی،حقِّ کافران است.   حَقَّتْ عَلَیْهِمْ

-محروم شدن از ایمان به خاطر تکذیب و لجاجت مستمرّ کفّار،مقتضای ربوبیّت و از سنّت های الهی است. حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ

-انتظار ایمانِ همه ی مردم را نداشته باشیم. لا یُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَهٍ

-گردنکشان وقتی قهر و عذاب الهی را با چشم ببینند،از وحشت و اضطراب ایمان می آورند،ولی چه سود؟ لا یُؤْمِنُونَ ... حَتّی یَرَوُا الْعَذابَ

فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلاّ قَوْمَ یُونُسَ لَمّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ

پس اهل هیچ شهری(به موقع)ایمان نیاورد که(ایمانش به او )سود بخشد؟مگر قوم یونس(که وقتی در آخرین لحظه ایمان آوردند،)ما عذاب خوار کننده را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم و تا مدّتی بهره مندشان ساختیم.

نکته ها:

* با اینکه در این سوره،تاریخ حضرت نوح و موسی به تفصیل بیان شده،امّا داستان توبه ی قوم یونس در نصف آیه و با اشاره آمده است،ولی نام این سوره را سوره یونس نهاده اند، شاید به خاطر حسّاسیّت و اهمیّت کار قوم یونس باشد که در آخرین لحظه ها توبه کردند و خداوند توبه ی آنان را پذیرفت.

* امام صادق علیه السلام فرمود:حضرت یونس علیه السلام از سی سالگی تا سالگی تبلیغ کرد،تنها دو نفر به او ایمان آوردند.حضرت،مردم را نفرین کرد و از میان آنان رفت.یکی از آن دو مؤمن که حکیمی دانا بود،با دیدن نفرین پیامبر و رفتنش از آن منطقه،بر بلندی رفت و با فریاد به مردم هشدار داد.مردمِ متأثّر شده و با راهنمایی او از شهر بیرون رفتند و میان خود و فرزندانشان فاصله انداختند و به درگاه خدا ناله و توبه کردند تا بخشوده شدند.

یونس علیه السلام چون برگشت،دید که آن قوم هلاک نشده اند،سبب را پرسید،ماجرا را برایش شرح دادند. 

پیام ها:

-انسان می تواند حتی در لب پرتگاه،خود را حفظ کند. إِلاّ قَوْمَ یُونُسَ

-ایمان و توبه ی به موقع،عذاب الهی را برطرف می سازد لَمّا آمَنُوا کَشَفْنا

(از میان تمام اقوام تکذیب کننده ی گذشته،تنها قوم یونس بود که به موقع توبه کرده و ایمان آوردند)

-سرنوشت مردم به دست خودشان است. آمَنُوا کَشَفْنا

-رمز خوشبختی انسان ها در دنیا نیز ایمان است. آمَنُوا ... مَتَّعْناهُمْ

-دعا و نیایش،هم بلا را رفع می کند،هم کامیابی می آورد.(با توجّه به شأن نزول) کَشَفْنا ،مَتَّعْناهُمْ

وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ

واگر پروردگارت می خواست،(به اجبار)همه ی مردم روی زمین یکجا ایمان می آوردند.(اکنون که سنّت خدا بر ایمان اختیاری مردم است،)پس آیا تو مردم را مجبور می کنی تا ایمان آورند؟!

نکته ها:

* خداوند،هم قدرت دارد،هم حکمت و از قدرتش آنجا و آن گونه استفاده می کند که خلاف حکمت نباشد و چون حکمتش اقتضا دارد که مردم آزاد باشند،هرگز با قدرت قهری خود آنان را به ایمان اجباری وادار نمی کند.

امّا مشرکان می گفتند: لَوْ شاءَ اللّهُ ما أَشْرَکْنا   اگر خدا می خواست ما مشرک نبودیم، پس شرک ما خواست خدا بوده است و ما بالاجبار مشرک شده ایم! این آیه می تواند پاسخی به سخن آنان باشد که اگر اراده خدا بر اجبار کردن است،چرا اجبار به انحراف و شرک کند و لااقل اجبار به هدایت و ایمان بکند!؟

پیام ها:

-ایمان بر مبنای انتخاب است،نه اجبار وتحمیل. أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ

-پیامبر صلی الله علیه و آله از روی دلسوزی،برای ایمان آوردن مردم اصرار می کرد. أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ

وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ

در حالی که هیچ کس جز به اذن و اراده ی الهی توفیق ایمان ندارد و خداوند پلیدی (تردید و کفر)را بر کسانی که نمی اندیشند مقرّر می دارد.

پیام ها:

-مردم نه مجبور به ایمانند(طبق آیه ی قبل)و نه بدون هدایت و توفیق الهی،به ایمان آوردن موفّق می شوند.   إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ

-کفر،پلیدی است. الرِّجْسَ

-لطف الهی و توفیق ایمان،شامل اهل خرد و تعقّل می شود و آنکه با اختیار خود فکر و تعقّل نکند،مشمول قهرالهی می شود. وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ

-عقل سالم،زمینه ساز ایمان است و بی ایمانی،نشانه ی بی خردی است.

... لا یَعْقِلُونَ

قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ

بگو:(به دیده ی عبرت)بنگرید که در آسمان ها و زمین چیست؟امّا نشانه ها و هشدارها برای کسانی که ایمان نمی آورند سودی ندارد.

نکته ها:

* در آیه ی قبل،عدم تعقّل دلیل کفر به شمار آمد،در این آیه،تفکّر و تدّبر،راه ایمان دانسته شده است.

*  نَذْرٍ یا جمعِ نَذِیرٍ است یعنی انبیا،یا جمع انذار ،یعنی هشدارها.

پیام ها:

-مطالعه و تدبّر در آفرینش،بهترین و ساده ترین و عمومی ترین راه خداشناسی است. اُنْظُرُوا ...

-نگاهی ارزشمند و مؤثّر در تصمیم گیری است که با اراده ی انسان باشد،نه صرف دیدن و انعکاس اشیا در مغز و اعصاب. اُنْظُرُوا ...

-آیات الهی و هشدارها،تنها در انسان های پاک نهاد و غیرلجوج مؤثّر است.

وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ ...

-انسان،در گزینش مکتب آزاد است،لذا گاهی در برابر انبیا و کتب آسمانی و نشانه های خدا در جهان می ایستد و ایمان نمی آورد. قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ

فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلاّ مِثْلَ أَیّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ

پس آیا(کسانی که در برابر آن همه آیات وانبیای الهی سرپیچی می کنند،) انتظار چیزی جز نظیر روزگارِ(پر نکبت و ذلّت)پیشینیان را دارند؟بگو:

در انتظار باشید که من نیز با شما از منتظرانم(تا همان بلائی که بر سر آنها آمد،بر سر شما نیز بیاید).

پیام ها:

-سنّت وقانون خداوند نسبت به همه ی مردم یکسان است. مِثْلَ أَیّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ

-تاریخ گذشتگان،عبرتی برای آیندگان است. خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ

-به مهلت های الهی مغرور نشویم. فَانْتَظِرُوا

-پایان بی دینی،تباهی است. فَانْتَظِرُوا

-لجاجت مردم،گاهی انبیا را نیز مأیوس کرده به حدّی که یأس خود را اعلام می کردند. قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ

ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ

(به هنگام نزول بلا ومجازات،)پیامبران و مؤمنان را نجات می دهیم.این گونه بر ما حقّ است که مؤمنان(به تو را نیز)رهائی بخشیم.

نکته ها:

* سؤال: به تجربه مشاهده کرده ایم که گاهی خوب و بد(خشک و تر)با هم می سوزند و در آیه ی سوره ی انفال نیز هشدار می دهد که بترسید از فتنه ای که تنها به ستمگران نمی رسد،بلکه به مؤمنان نیز می رسد،بنابراین چگونه این آیه می فرماید: مؤمنان را به هنگام نزول بلا نجات می دهیم؟

پاسخ: اهل ایمان اگر در میان کفّار و مجرمان ساکت باشند،قهر خدا همه را فرا می گیرد،ولی اگر به وظیفه ی الهی خود،یعنی نهی از منکر عمل کنند،خداوند هنگام خطر آنان را نجات می دهد.

پیام ها:

-خداوند انبیا ومؤمنان را به قهر خود گرفتار نمی کند. نُنَجِّی رُسُلَنا ... نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ

-از سنّت های الهی و از جمله حقوقی که مؤمنان بر خدا دارند،نجات و حمایت آنان به هنگام عذاب وخطر است. کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ

-وعده ی نجات ورهائی،بهترین پشتوانه ی نهضت های الهی است. حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ

-آینده از آنِ مؤمنان است. حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ

قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللّهَ الَّذِی یَتَوَفّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ

بگو:ای مردم! اگر از(درستی)دین من در شک و تردیدید،پس(بدانید که من) کسانی را که شما به جای خدا می پرستید،نمی پرستم،بلکه خدایی را می پرستم که جان شما را(در وقت مرگ)می گیرد و مأمورم که از مؤمنان باشم.

پیام ها:

-شکّ دیگران،باعث شک وتردید ما نشود.قاطعیّت،شرط رهبری است. إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ ...

-هرگونه سازش،مداهنه و انعطاف با کافران ممنوع است،باید جبهه ی کفر را از خود مأیوس سازیم. فَلا أَعْبُدُ ...

-دشمن حتّی در سران اسلام هم طمع دارد.پس باید برائت و تسلیم ناپذیری خود را به صراحت اعلام کنیم. فَلا أَعْبُدُ

-کسی که مرگ و حیات به دست اوست،سزاوار پرستش است. أَعْبُدُ الَّذِی یَتَوَفّاکُمْ

-با آنکه مرگ و حیات هر دو تنها به دست خداست،امّا این آیه،مرگ را مطرح می کند.زیرا مرگ،بهترین وسیله ی هشدار است. الَّذِی یَتَوَفّاکُمْ

-مشرکان،معبودهای خود را عاقل می پنداشتند.( الَّذِینَ برای عقلا می باشد)

وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظّالِمِینَ

و(به من فرمان داده شده که)به آئینی خالی از هرگونه شرک،روی آور و هرگز از مشرکان مباش. و غیر از خداوند،چیزی را که نه سودی برای تو دارد،نه زیانی،نخوان. پس اگر چنین کنی،همانا تو از ستمگران(مشرک)خواهی بود.

نکته ها:

*  حَنیف ،به معنای راست ومستقیم است که در او هیچ گونه انحرافی به چپ و راست وجود ندارد.

پیام ها:

-دینداری،تصمیم و همّت و عشق می طلبد. أَقِمْ وَجْهَکَ

-دین اسلام،آئینی بی انحراف است. حَنِیفاً

-مسلمانِ راستین،پس از پذیرش اسلام به هیچ شرکی آلوده نمی شود و به طاغوت ها نمی گراید. وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ

-عاقلان،یا برای سود کار می کنند،یا برای رفع خطر ودفع ضرر.بت ها نه نفعی دارند و نه قدرت دفع ضرر.پس شرک،نوعی حماقت است. لا تَدْعُ ... ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ

-شرک،ظلم و مشرک،ظالم است. فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظّالِمِینَ

وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ

و اگر خداوند(برای آزمایش یا هدف دیگر بخواهد)زیانی به تو برساند، جز خود او کسی توان برطرف کردن آن را ندارد واگر برای تو خیری بخواهد،هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد.خیر را به هر کس از بندگانش که بخواهد می رساند و او بس آمرزنده و مهربان است.

نکته ها:

* این که در برطرف کردن ضرر،تعبیر إِلاّ هُوَ آمده،امّا در برطرف کردن خیر نیامده،به خاطر آن است که خداوند ضرری را که به انسان برسد برطرف می کند،امّا فضلی را که به انسان برسد او بر نمی دارد،مگر آنکه اعمال ما آن را تغییر دهد.

چنانکه در قرآن آمده است: إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ یعنی تغییر نعمت،بستگی به عملکرد خود انسان دارد.

پیام ها:

-خیر و شرّ تنها به دست خداست. إِنْ یَمْسَسْکَ اللّهُ بِضُرٍّ ،یُرِدْکَ بِخَیْرٍ

-هر تلخی و ضرری شرّ نیست،گاهی حوادث تلخ برای بیداری فطرت یا آزمودن انسان است. بِضُرٍّ و نه بَشِّرِ

-مقصود خدا،خیر رساندن است.از این رو در مورد خیر، یُرِدْکَ و اراده به کار رفته و در ضرر،تعبیر یَمْسَسْکَ آمده است. 

-خیری که به انسان می رسد،فضل الهی است،نه استحقاق انسان. لِفَضْلِهِ

-خواست خدا،بر اساس حکمت است و مشیّت های او در کنار حکیم بودن اومعنی می شود. یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ

قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ

بگو:ای مردم! اینک حقّ از سوی پروردگارتان به سراغ شما آمده است.

پس هر کس هدایت یابد،یقیناً به سود خویش هدایت می یابد و هر کس گمراه شود، تنها به زیان خویش گمراه می شود ومن بر(ایمان آوردن) شما وکیل نیستم(تا به اجبار شما را به راه حقّ درآورم).

پیام ها:

-آنچه از سوی خداوند آمده،(مثل قرآن و تعالیم انبیا)همه حقّ و از شئون ربوبیّت اوست. الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ

-هدف بعثت انبیا و فرستادن کتب آسمانی،تربیت تمام انسان هاست. یا أَیُّهَا النّاسُ ... رَبِّکُمْ

-خداوند حجّت را تمام کرده است و ما عذری در نپذیرفتن حقّ نداریم. قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ

-خداوند از هدایت یافتن ما بی نیاز است،سود و زیان هدایت و گمراهی تنها به خود ما باز می گردد. لِنَفْسِهِ

-انسان دارای اختیار است و سرنوشت هرکس به دست خود اوست،حتّی انبیا هم حقّ اجبار مردم را ندارند. ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ

-وظیفه ی انبیا،ارشاد وتبلیغ است،نه اجبار واکراه. ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ

وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتّی یَحْکُمَ اللّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ

و(تنها)آنچه را بر تو وحی می شود پیروی کن و پایدار باش تا آنکه خداوند داوری کند و او بهترین داوران است.

پیام ها:

-مردم چه ایمان آورند،چه کفر ورزند،نباید از وحی و دستورهای الهی جدا شویم. وَ اتَّبِعْ ...

-انبیا تسلیم فرمان وحی اند. وَ اتَّبِعْ ما یُوحی

-پیروی از وحی،نیاز به صبر دارد. وَ اتَّبِعْ ... اِصْبِرْ

-رهبر باید صبور باشد. وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ

-علم،شرط عمل، وَ اتَّبِعْ ما یُوحی و استقامت،شرط پیروزی است. وَ اصْبِرْ حَتّی یَحْکُمَ اللّهُ

-نگران آینده نباشیم،که خدا بهترین داور است. خَیْرُ الْحاکِمِینَ