26 آوریل؛ روز جهانی مالکیت معنوی

روز جهانی مالکیت معنوی - world intellectual property day

26 آوریل روزی است که کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 1970 برای بار اول به اجرا درآمد. در چنین روزی، هر‎ساله کشورهای عضو وایپو جشن روز مالکیت فکری را برای بررسی موضوعات مختلف مالکیت فکری از فیلم و موسیقی گرفته تا تکنولوژی‎های روز برای توسعه بسترهای اقتصادی، فرهنگی، هنری و شکوفایی ایده‎های نو برگزار می‎کنند؛ به گونه ‎ای که چنین روزی برای بسیاری از جوامع حالت جشن بین ‎المللی به خود گرفته است. 

الف- مفهوم و  اهمیت مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری در معنای وسیع کلمه عبارت است از حقوق ناشی از آفرینش‎ها و خلاقیت‎های فکری در زمینه‎های علمی، صنعتی، ادبی و هنری. حقوق مالکیت فکری معمولاً به دو بخش تقسیم می‎گردد:

اول: حقوق مالکیت صنعتی که در آن مواردی چون اختراعات، علایم تجارتی، طرح‎های صنعتی، مدل اشیای مفید، مدارهای یک‎پارچه، حمایت در برابر رقابت غیرمشروع و… مورد حمایت قرار می‎گیرند.

دوم: حقوق مالکیت ادبی و هنری یا کپی‎رایت که در آن مواردی چون آثار مکتوب، آثار سمعی ‎بصری، آثار تجسمی، آثار معماری، آثار اقتباسی، آثار عکاسی، آثار مربوط به صنایع دستی یا صنعتی، برنامه‎های کامپیوتری و… مورد حمایت قرار می‎گیرند.

در اهمیت مالکیت فکری می‎توان حداقل چهار دلیل را اقامه کرد:

•  این‎که تجربه بشری ثابت کرده است، رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی در جوامع، بیش از هر‎چیزی در گرو ابتکارات، اندیشه‎ های خلاق و ایده‎های جدیدی است که فقط هنگامی بروز می‎کنند که بستر مناسبی برای آن‎ها فراهم آید.

برخورداری جامعه از یک سیستم حمایتی قوی در قبال مالکیت فکری، ایجاد توازن بین منافع عمومی و منافع شخصی ابداع‎کنندگان، فضایی را به وجود می‎آورد که در آن خلاقیت و نوآوری به نفع همگان شکوفا شود.

در نتیجه حمایت از مالکیت فکری در کشورها، به رشد خلاقیت و افزایش نیروهای ابتکار اندیشمندان کمک فراوانی می‎کند و اسباب ترویج فرهنگ‎های مختلف و موجبات غنی‎سازی تمدن‎ها را فراهم می‎سازد.

• این‎که نظام مالکیت فکری باعث می‎شود که سوء‎استفاده کنندگان به‎راحتی نتوانند نوآوری ها، ابداعات و ابتکارات اشخاص را مورد استفاده قرار دهند و به این ترتیب به سود بالایی دست یابند؛ در حالی که برای پدید‎آوردن اثر و ابداع هیچ‎گونه هزینه و زمانی را صرف نکرده اند. بدین ترتیب است که مقدمات پیشرفت‎های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک جامعه فراهم می‎شود.
•  این‎که در هزاره جدید، دارایی فکری مهم‎ترین دارایی شرکت‎ها را تشکیل می‎دهد. طور مثال 97 درصد از کل دارایی شرکت مایکروسافت، دارایی‎های فکری آن است. ‎فقط سه درصد از ارزش کل دارایی‎ها به ساختمان، تجهیزات و غیره شرکت ‎بر می‎گردد.

ارزش نام تجارتی مایکروسافت در سال 2004 ، 59٫94 میلیارد دلار تخمین زده شد. امروزه افزایش سهم دارایی‎های فکری نسبت به دارایی‎های مادی، یکی از شاخص‎های شرکت‎های موفق در دنیا به حساب می‎آید. در اقتصاد امروزی دارایی فکری در حال تبدیل‎شدن به یک عامل کلیدی برای رقابت بیشتر در بازارهای رقابتی است.

دیگر زمان آن گذشته است که قدرت کشورها بر‎اساس منابع مادی آن‎ها تعیین ‎شود. اگر نیک بنگریم، کشورهای توسعه‎یافته یکی از عوامل پیشرفت خود را در حمایت از مالکیت فکری می‎دانند و برای آن ارزش بسیاری قایل‎اند.

•  این‎که در کشوری که نظام مالکیت فکری وجود ندارد و از مالکیت فکری حمایتی صورت نمی‎گیرد، آن کشور همیشه در تمامی جنبه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، صنعتی وابسته به دیگر کشورها خواهد بود.

ب- معاهدات، کنوانسیون‎ها و مقررات بین المللی حقوق مالکیت فکری

از دو قرن پیش تمایل کشورها برای متحدالشکل کردن قوانین داخلی و بین‎المللی در زمینه حمایت از مصادیق مالکیت فکری افزایش یافت. دلیل این مسئله هم به نتیجه شکست نمایشگاه بین‎المللی اختراعات وین در سال 1873 بود، زیرا از اختراعات خارجی در این نمایشگاه حمایت کافی به عمل نمی‎آمد. به دنبال این نمایشگاه کنگره‎ای در وین تشکیل شد، سپس در 1878 کنگره دوم در پاریس تشکیل شد این کنگره پیشنهاد کرد که اتحادیه‎های بین‎المللی برای حمایت از مالکیت صنعتی تشکیل شود. سپس کنفرانس دیگری در سال 1883 در پاریس تشکیل گردید که منجر به پذیرش و امضای کنوانسیون پاریس شد. کنوانسیون پاریس نقطۀ آغازین برای تدوین مقررات بین‎المللی در حوزه مالکیت فکری شد.

برخی از مهم‎ترین این معاهدات بین‎المللی عبارتند از:

1. کنوانسیون برن: این کنوانسیون در سال 1886 برای حمایت از آثار ادبی و هنری در برن سو‎یس ایجاد شد. مدت حمایت از آثار ادبی و هنری در  این کنوانسیون 50 سال بعد از مرگ مؤلف دانسته شده است در خصوص آثاری که پدید آوردندۀ آن‎ها مشخص نیست 50 سال از تاریخ نشرشان مورد حمایت قرار می‎گیرند. در این کنوانسیون برای مؤلفین حقوق انحصاری چون حق ترجمه، حق اقتباس و تنظیم اثر، حق اجرای عمومی، عرضه عمومی، پخش رادیویی و تلویزیونی، حق تکثیر و حق استفاده از اثر برای تولید یک اثر سمعی و بصری پیش‎بینی شده است.
2. کنوانسیون رم: این کنوانسیون برای حمایت از دارندگان حقوق جانبی مانند اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمان‎های پخش رادیو و تلویزیون در سال 1961 به وجود آمده است. حمایت نیز حمایت از برنامه‎ها و آثار اجراکنندگان، تولید‎کنندگان آثار صوتی و سازمان‎های پخش رادیو و تلویزیون است. مدت حمایتی که در این کنوانسیون برای افراد فوق پیش‎بینی شده است، مدت بیست سال است.‎ این کنوانسیون تنها برای کشورهایی مفتوح است که قبلاً به کنوانسیون برن پیوسته باشند.
3. کنوانسیون پاریس: این کنوانسیون که سرآغاز تدوین مقررات بین‎المللی برای حمایت از مالکیت فکری است، در سال 1883 منعقد شد و چندین بار مورد بازنگری قرار گرفته است. این کنوانسیون اکثر مصادیق مالکیت صنعتی را مورد حمایت خود قرار می‎دهد که عبارت از اختراعات، علایم تجارتی، طرح‎های صنعتی، مدل اشیای مفید، نشان مبدأ جغرافیایی، مدارهای یکپارچه و جلوگیری از رقابت نامشروع است. این کنوانسیون بر چند اصل استوار است که عبارت‎اند از: اصل رفتار ملی، حمایت موقت از اختراعات به نمایش گذاشته‎شده در نمایشگاه‎های بین‎المللی.
4. معاهده همکاری در ثبت اختراع (پی‎.سی.تی): این کنوانسیون در سال 1970 در واشنگتن منعقد شد و در 24 جنوری 1978 لازم‎الاجرا شده است. این کنوانسیون این امکان را برای مخترع فراهم می‎سازد تا با یک اظهارنامه بین‎المللی با یک زبان مشترک و به طور همزمان در تعداد زیادی از کشورها به ثبت اختراع خود اقدام کند. به عبارتی، هدف این کنوانسیون ساده‎سازی پروسه ثبت اختراع برای شخص متقاضی آن در کشورهای عضو پی.سی.تی است. این کنوانسیون تنها به روی کشورهایی مفتوح است که قبلاً عضویت کنوانسیون پاریس را حاصل کرده باشند.
5. موافقت‎نامه استراسبورگ درباره طبقه ‎بندی بین‎المللی حق اختراع: این موافقت‎نامه در سال 1971 به تصویب رسیده است. موضوع این موافقت‎نامه، طبقه‎بندی بین‎المللی اختراعات است. بر‎اساس این موافقت‎نامه، اختراعات در مرکز واحدی به ثبت می‎رسند.
6. موافقت‎نامه جنبه‎ های ‎تجارتی حقوق مالکیت فکری (تریپس): موافقت‎نامه تریپس یکی از سه موافقت‎نامه سازمان تجارت جهانی است دو موافقت‎نامه دیگر، موافقت‎نامه مربوط به تجارت کالا و موافقت‎نامه مربوط به تجارت خدمات می‎باشد. این موافقت‎نامه از جمله جامع‎ترین اسناد بین‎المللی در خصوص مالکیت فکری است؛ به گونه‎ای که تمامی حوزه‎های مالکیت فکری را در‎‎‎بر می‎گیرد.
7. موافقت ‎نامه مادرید درباره ثبت بین ‎المللی علایم تجارتی: این موافقت‎نامه در سال 1891 به تصویب رسیده است. هدف آن سهولت‎بخشیدن به ثبت بین‎المللی علامت تجارتی است. بر‎اساس موافقت‎نامه مادرید، شخص متقاضی ثبت علامت تجارتی می‎تواند با تسلیم یک اظهارنامه بین‎المللی از طریق اداره ثبت مالکیت صنعتی کشور خود و سازمان جهانی مالکیت فکری در صورت تمایل در 85 کشور عضو موافقت‎نامه یا در تعدادی از آن‎ها بسته به انتخابش، علامت تجارتی خود را به ثبت رساند و حمایت از علامت تجارتی خود را حاصل کند.
8. موافقت‎نامه نیس درباره طبقه ب‎ندی کالاها و خدمات برای ثبت علایم: این موافقت‎نامه در سال 1957 به تصویب رسیده است. موضوع این موافقت‎نامه، طبقه‎بندی کالاها و خدمات به منظور ثبت علایم تجارتی و خدماتی است. ادارات ثبت اختراع کشورهای متعاهد باید برای هر‎ثبت جداگانه، نشانه طبقات را درج کنند. در این موافقت‎نامه 34 طبقه برای کالاها و 11 طبقه برای خدمات اختصاص داده شده است.
9. موافقت‎نامه وین درباره طبقه ‎بندی بین ‎المللی عناصر تصویری علایم: این موافقت‎نامه در سال 1973 به تصویب رسیده است. موضوع آن طبقه‎بندی علایمی است که مشتمل بر عناصر تصویری باشند.
10. موافقت‎نامه لیسبون برای حمایت از اسامی مبدأ و ثبت بین المللی آن‎ها: این موافقت‎نامه در سال 1958 به تصویب رسیده است. به موجب این موافقت‎نامه، کشورهای عضو متعهد شده‎اند اسامی مبدأ محصولات سایر کشورهای اتحادیه ویژه را که تحت این عنوان در کشور مبدأ به رسمیت شناخته شده و مورد حمایت قرار دارند و در دفتر بین‎المللی مالکیت فکری مذکور در کنوانسیون تأسیس وایپو به ثبت رسیده‎اند، در قلمرو خود حمایت کنند. از نظر این موافقت‎نامه، اسم مبدأ به اسم جغرافیایی کشور، منطقه یا محلی اطلاق می‎شود که محصول نشأت‎گرفته از آنجا و کیفیت و مشخصات آن منحصراً یا اساساً به خاطر محیط جغرافیایی مزبور، از جمله عوامل طبیعی و انسانی است.
11. موافقت‎نامه لاهه در مورد سپرده گذاری بین المللی طرح ‎های صنعتی: موافقت‎نامه لاهه در سال 1925 تصویب شد. موضوع موافقت‎نامه لاهه حمایت از طرح‎های صنعتی در کشورهای عضو موافقت‎نامه است. موافقت‎نامه لاهه این امکان را فراهم ساخته است که مالکان طرح‎های صنعتی با پرکردن یک درخواست در دفتر بین‎المللی وایپو قادر به حمایت از طرح‎شان در چندین کشور یا منطقه باشند. این موافقت‎نامه در سال‎های 1934 و 1960 مورد تجدیدنظر قرار گرفته است و عنوان آن به موافقت‎نامه لاهه در خصوص ثبت بین‎المللی طرح‎های صنعتی تغییر یافته است.
12. موافقت‎نامه لوکارنو درباره طبقه‎ بندی بین‎المللی طرح‎های صنعتی: این موافقت‎نامه در سال 1968 به تصویب رسیده و در سال 1979 اصلاح شده است. موضوع موافقت‎نامه، طبقه‎بندی طرح‎های صنعتی است. ادارات صلاحیت‎دار در کشورهای متعاهد ملزم‎اند در اسناد رسمی تسلیم یا ثبت طرح‎های صنعتی، نشانه‎های طبقه‎بندی را درج کنند.