ربا خواری چیست؟ راههای اثبات و جرم آن

رباخواری به عمل دریافت ربا گفته می‌شود که معمولاً به صورت شغل در جوامع گذشته و امروزی می‌باشد و فرد رباخوار با دریافت وثیقه و تضمین از فرد وام‌گیرنده، به وی به جنس یا پول وام با بهره می‌دهد. آسمونی در این بخش به معرفی رباخواری ، راه های اثبات رباخواری و همچنین جرم رباخواری می پردازد.

گاهی اوقات ربا به معنی سود بیش از حد و گاهی به عنوان هر نوع سودی در نظر گرفته می‌شود. به صورت تاریخی در جوامع مسیحی و اسلامی گرفتن هر نوع سودی بر روی پول ممنوع بوده است. مذمت رباخواری در بسیاری متون در بسیاری کشورها یافت می‌شود. مهمترین تغییر در تاریخ رباخواری در کشورهای غربی در سال 1545 میلادی توسط هنری هشتم صورت گرفت که بر اساس آن گرفتن سود بر روی پول آزاد گردید.

رباخواری چیست / اتبات رباخواری / جرم رباخواری : ربا

ربا اصطلاحی در شریعت اسلامی است به معنی گرفتن یک مال در عوض پرداخت مالی از همان جنس است بطوریکه میزان یکی زیادتر از دیگری باشد این عمل در دین یهود نیز حرام شناخته شده است به طوریکه در قرآن خطاب به یهودیان زشت بودن ربا بازگو شده است. قوانین موضوعه ایران هم ربا را جرم محسوب می‌کنند.

رباخواری چیست / اثبات رباخواری / جرم رباخواری : تاریخچه

تاریخ رباخواری به هزاران سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در زمانهای گذشته بانک به معنی فعلی وجود نداشت و از این رو بیشتر رباخواران افراد حقیقی بودند که اموال خود را به صورت وام با سود به بقیه می‌دادند. در این زمان هر کس که مایل بود می‌توانست این کار را انجام دهد. در امپراطوری روم سود معمولاً بین 4 تا 12 بود ولیکن سودهای بالاتر به اندازه 24 و 48 نیز گاهی وجود داشت. دلیل اینکه سودها همه مضرب 4 بودند ممکن است به ضعف رومیان در ریاضیات یا استفاده از اعداد رومی مرتبط باشد. در این زمان معمولاً رباخواران بزرگ افراد بسیار ثروتمند بودند که حاضر بودند ریسک کرده و پول خود را برای سود بیشتر وام دهند. به دلیل سود بالای این وامها و افزایش مالیاتها در آخرین روزهای امپراطوری روم یک طبقه کارگر دائم به نام "سرف (Serf)" در این امپراطوری ایجاد شد که تفاوت زیادی با بردگی نداشت. اولین شورای نیقیه که مسیحیت را به عنوان مذهب رسمی امپراطوری روم برگزید گرفتن هرنوع سود را برای روحانیون ممنوع کرد.

ویل دورانت در این‌باره می‌نویسد:

از اسناد بر جای مانده از چهار هزار سال پیش از میلاد، به دست می‌آید که قراردادها را با نوشتن، گواهی می‌کردند و نیز آیین وام گرفتن در نزد آنان معمول بوده است و سودی سالیانه نزدیک به 15 تا 23 درصد به وام دهندگان می‌داده‌اند. ربا از جنس خود کالا دریافت می‌شده است. کاهنان نیز به مردم قرض بهره‌دار می‌دادند. هر کسی که نمی‌توانسته بدهی را بپردازد وام دهنده می‌توانسته فرزند وی (بدهکار) را به گروگان بگیرد.

سومریان

وام گرفتن و بازپس دادن بهره در زمان سومریان مرسوم بود و معمولاً طلا و نقره به صورت وام به فرد دیگری می‌دادند و بین 15 تا 33 درصد از وام‌گیرنده بهره از همان جنس می‌گرفتند.

بابل

در بابل رباخواری به صورت رسمی انجام می‌شد و دولت سودهای بالایی بین 20 درصد (برای وام فلزی) و 33 درصد برای وام‌های جنسی از وام‌گیرنده می‌گرفتند و تجار به کمک منشی‌ها و حسابرس‌های ماهر قانون را نادیده می‌گرفتند و با درصد بالایی به مردم وام می‌دادند.

آشوریان

در زمان آشوریان برای صنعت‌ها وام داده می‌شد و در آن زمان بانک‌های خصوصی وجود داشتند که تا 25 درصد سود دریافت می‌کردند.

هند

در هند باستان تا 18 درصد سود برای وام‌ها دریافت می‌شد.

مصر باستان

در مصر باستان رباخواری آزاد بود و فقط قوانینی برای کاهش دادن درصد آن وجود داشت به عنوان مثال در زمان پادشاهان دودمان بیست و چهارم مصر قانونی به نام لوخوریوس وجود داشت که طبق آن فرد نمی‌توانست سود را بیشتر از مقدار اصل وام بگیرد و نباید سود از اسم وام بیشتر می‌شد.

یونان و روم

در یونان پیش از وضع قانون معروف سولون و در روم پیش از قانون الواح دوازده‌گانه رباخواری، به صورت کسترده و نامحدود رباخواری رواج داشت و پیش از این قوانین اگر بدهکار نمی‌توانست وام خود را پس دهد برده رباخوار می‌شد ولی قانون سولون جلوی این رفتار ناشایست را گرفت و آن را ملغی کرد.

دوران حکومت سولون

ویل دورانت در شرح انقلاب سولون می‌نویسد: او با قانون معروف خود، یعنی «قانون برداشتن بارها و تعهّدات» توانست همان‌گونه که ارسطو می‌گوید همه وام‌های فردی و دولتی را لغو کند. بدین‌گونه اراضی اتیکه را از بند گرو آزاد کرد. افزون بر این، تمام کسانی را که دچار بردگی شده‌بودند، آزادی بخشید. وی افرادی را که در خارج از کشور به عنوان برده به فروش رفته بودند، بازگرداند واز آن پس، این کار را ممنوع کرد.

بنابراین، سولون همه بردگان را آزاد کرد و سودی که برای یک بدهی پرداخت می‌شد، از 12 درصد بیش‌تر نمی‌شد.

الواح دوازده‌گانه

در روم باستان با وضع قانون الواح دوازده‌گانه سود بهره تا 12 درصد کاهش یافت.

آلبرماله دربارهٔ رباخواری رومیان می‌نویسد:

برخی از شوالیه‌ها صرّاف بودند و از راه بهره و نزول ثروتمند می‌شدند. از مردم روم، به نرخ کم وام می‌گرفتند و به ساکنان ایالت‌ها، به میزان گران‌تر، قرض می‌دادند. آنان بیش‌تر برای سناتورهامعامله می‌کردند. چنان‌چه بروتروس، دوست سیسرون که از اعضای مهمّ مجلس سنا و از اشخاص پاک‌دامن آن زمان به شمار می‌رفت، از سوی اسکاپتیوس به یکی از سرزمین‌های جزیره قبرس، به نرخ 48 درصد، مبلغی قرض داد و چون آن شهر نتوانست در تاریخ مشخص شده، قرض خود را بپردازد، اسکاپتیوس سوارانی از حاکم خواست و تالار شورای شهر را به محاصره درآورد تا آن‌که پنج نفر از اعضای شورا از گرسنگی مردند.

ژوستنین در قانون‌گذاری معروف خود، نسبت 12 درصد را تنها برای تاجران و مانند آنان، جایز دانست در حقّ دیگر قشرها، دستور داد تا از 4 درصد بیش‌تر نباشد.

در یهودیت

در تورات اخذ سود از یهودیان منع شده است ولیکن ممنوعیتی برای اخذ سود از غیریهودی وجود ندارد.

تو نباید از برادر خود سود بگیری، سود پول، سود غذا، سود هر چیزی که با سود قرض داده می‌شود؛ ولیکن از یک غریبه می‌توانی سود بگیری، ولیکن از برادر خود نمی‌توانی سود بگیری. -سفر تثنیه، 23:19–20

از این رو اسرائیلیها از افراد غریبه که در بین آنها زندگی می‌کردند سود اخذ می‌کردند ولیکن نسبت به بقیه افراد قوم اسرائیل نمی‌توانستند سود بگیرند. در زمانهایی که برخوردهای منفی بین یهودیان و غیریهودیان (جنتیلها) در کشورهای مختلف شدت می‌گرفت یهودیان از بسیاری شغلها منع می‌شدند؛ ولیکن به دلیل اینکه گرفتن سود بر روی پول در دینهای اسلام و مسیحیت ممنوع بودند بسیاری از یهودیان به این شغلها گرویده می‌شدند.

ظلم مالی به یهودیان در مناطقی بود که مردم از آنها متنفر بودند، اگر یهودیان برای مقابله به مثل شروع به اخذ ربا از غیریهودیان می‌کردند، دشمنی مردم با آنان شدت میافت. از این رو یهودیان جزئی از یک سیکل بد شدند. مسیحیان بر اساس کتاب مقدس گرفتن سود را ممنوع کرده بودند و از سال 1179 میلادی هر کس که به این شغل مشغول بود طرد می‌شد. معمولاً تصمیم گیران کاتولیک شدیدترین قوانین مالی را بر یهودیان اعمال می‌کردند. یهودیان به شغلی که برای مسیحیان ممنوع شده بود روی میاوردند و از این رو با شغل تنفرآمیز رباخواری عجین شدند.

در انگلستان به طور مثال در سال 1189 بدهکاران به جنگجویان صلیبی ملحق شدند و یهودیان لندن را قتل‌عام کردند. در سال 1275 میلادی ادوارد اول اخذ ربا را ممنوع کرد و آن را مساوی با کفر دانست. بسیاری یهودیان انگلیسی دستگیر شدند و 300 نفر از آنان اعدام گردیدند. در سال 1290 تمامی یهودیان از انگلستان اخراج شدند.

در مسیحیت

عهد جدید در چندین قسمت به رباخواری اشاره می‌کند. انجیل متی 25:27 و لوقا 19:22 دارای اشاراتی به رباخواری هستند. در انجیل متی 5:42 و لوقا 6:34 عیسی به دادن کمک مالی به افراد نیازمند و بخشش بدهیها توصیه می‌کند.

رباخواری در اسلام

در قرآن چندین بار به رباخواری اشاره شده است. در سوره بقره رباخواری به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است.

کسانی که ربا می‌خورند، (از گور) برنمی‌خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته‌سرش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: (داد و ستد صرفاً مانند رباست) و حال آنکه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است. پس، هر کس، اندرزی از جانب پروردگارش بدو رسید، و (از رباخواری) باز ایستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و کارش به خدا واگذار می‌شود، و کسانی که (به رباخواری) باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود. - قرآن، سوره بقره، آیه 275

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید؛ و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی‌مانده است واگذارید؛ و اگر (چنین) نکردید، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده وی، برخاسته‌اید؛ و اگر توبه کنید، سرمایه‌های شما از خودتان است. نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید. - قرآن، سوره بقره، آیه 278–9

از این رو در فقه اسلامی رباخواری به شدت نهی شده، بطوریکه گناه یک درهم ربا را بیشتر از هفتاد بار زنای با محارم دانسته‌اند. قوانین موضوعه ایران هم ربا را جرم محسوب می‌کنند.

رباخواری چیست / اتبات رباخواری / جرم رباخواری : قوانین ایران

ماده 595 قانون مجازات اسلامی ایران ربا را جرم و برای آن مجازات در نظر گرفته است: «مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطهٔ بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نیز معادل مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند.»

رباخواری چیست / اتبات رباخواری / جرم رباخواری : اثبات ربا

یک ربادهنده حرفه‌ای بندرت قراردادی را امضا می‌کند که در آن قید شده باشد این مبلغ را چگونه و با طی کردن چه مراحلی، به فرد گیرنده پول داده است.

مثلا یک فرد ربادهنده، در قبال مبلغی که به فرد رباگیرنده می‌دهد، چکی دریافت می‌کند که اگر آن چک به هر دلیلی پاس نشود، فرد ربادهنده حتی می‌تواند به طور قانونی از فرد رباگیرنده شکایت کند.

یعنی اثبات این که فردی به دیگری ربا داده، در محاکم قضایی بسیار سخت است و البته همین موضوع بر بحران رباخواری دامن می‌زند.

جالب‌تر آن‌که افراد ربادهنده راه‌های بسیاری را می‌شناسند که با کمک آنها، تلاش می‌کنند انگ رباخواری را از خود دور کنند.

مثلا اگر فرد ربادهنده و فرد رباگیرنده هر دو عنوان کنند که مال را به یکدیگر بخشیده‌اند، در آن صورت نمی‌توان فرد ربادهنده و رباگیرنده را مجازات کرد.

یعنی مثلا فرد ربادهنده می‌تواند مدعی شود که یک میلیون تومان را به فرد دیگری بخشیده است و فرد گیرنده پول هم می‌تواند چند ماه بعد ادعا کند یک میلیون و 500 هزار تومان را به همان شخص بخشیده است.

حتی یکی دیگر از راه‌های دور زدن ربا این است که فرد رباگیرنده ادعا کند مبلغ اضافی را به فرد ربادهنده بخشیده است. در این شرایط، مثلا همان فرد مقروض می‌تواند ادعا کند مبلغ 500 هزار تومان مابقی را به طور اختیاری به صاحب پول بخشیده است.

با وجود آن‌که ربا فقط به پول نقد ختم نمی‌شود و می‌تواند کالا را شامل شود، فرد ربادهنده می‌تواند همین بازی را با کالا هم انجام دهد.

مثلا فردی که 100 گرم طلا قرض گرفته، در نهایت پس از گذشت مدتی 140 گرم طلا را به ربادهنده می‌دهد و بعد هم می‌تواند ادعا کند که 40 گرم طلای اضافی را به طور اختیاری به فرد ربادهنده بخشیده است.

البته همان‌طور که از ماهیت کار برمی‌آید، در همه این موارد فرد ربادهنده و فرد رباگیرنده، هر دو بر نیت باطنی‌شان آگاه هستند و این گونه بازی‌ها تنها سرپوشی بر انجام کاری غیراخلاقی است.

بسیاری از مجتهدان از جمله آیت‌الله خمینی(ره) بر این عقیده‌ بودند که حیله در ربا به هر صورتی که رخ دهد حرام است، زیرا این گونه معامله‌ها به قصد واقعی انجام معامله صورت نمی‌گیرد.

هم‌اکنون در بازار رباخواری، به ازای یک میلیون تومان، 30 هزار تومان اضافه از فرد قرض‌گیرنده، گرفته می‌شود و البته رباخواران برای فرار از انگ رباخواری، راه‌های دیگری را هم برای در امان ماندن از مجازات سراغ دارند.

یکی از عمده‌ترین حیله‌هایی که آنها به کار می‌گیرند، تعبیر غلط قانون مضاربه است.

مضاربه در حقیقت به این معنی است که فردی که سرمایه‌ای در اختیار ندارد، با سرمایه شخص دیگری کار می‌کند و سپس سود آن کار یا تجارت را براساس تفاهم قبلی بین خودشان تقسیم می‌کنند، اما جالب است که رباخواران از کلمه مضاربه هم سوءاستفاده می‌کنند؛ به گونه‌ای که در ظاهر کار مشارکتی برای تقسیم سود انجام می‌دهند ولی در باطن، همان فعالیت رباخواری را انجام می‌دهند.

به هر حال، زبان ساده رباخواری این است که هر فردی که پول بیشتر یا کالای گرانبهاتری را در مقابل قرضش مطالبه کند، رباخوار است؛ حال می‌خواهد با هر گونه دور زدنی این عمل را توجیه کند.

با توجه به اثرات اجتماعی و اقتصادی ناگواری که رباخواری در جامعه به جای می‌گذارد، مردم باید ضمن آگاهی از راه‌های دورزدن رباخواران، از پذیرش پول ربا یا به تعبیر عامیانه پول نزول بپرهیزند، زیرا در صورتی که تقاضایی برای ربا نباشد، بی‌شک عرضه‌ای هم وجود نخواهد داشت.

رباخواری چیست / اتبات رباخواری / جرم رباخواری : از مجازات ربا خواری بیشتر بدانید

ربا دهنده و گیرنده به 6 ماه تا 3 سال حبس محکوم می‌شوند چه ربا دهنده و چه گیرنده و نیز شخصی که واسطه عمل رباست مجرم محسوب می‌شوند و هر یک به شش ماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نیز جزای نقدی معادل مال مورد ربا محکوم می شوند و همچنین ربا گیرنده باید مبلغ اضافه را به ربا دهنده بازگرداند...

ربا یکی از اموری است که در اسلام حرام شناخته شده است و برابر آیات قرآنی و روایات این عمل حرمت دارد.

برابر قانون هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی اعم از خرید و فروش، صلح و غیره که جنسی را با شرط اضافه با همان جنس معامله کنند یا زاید بر مبلغ پرداختی دریافت شود ربا به حساب می‌آید.

البته باید توجه داشت که هر افزایش مبادله را چه در پول و چه در جنس ربا نمی‌گویند بلکه ربا در دو حالت متصور است:

• ربا در معاملات:

ربا در معاملات بدین صورت است که اگر خرید و فروش به صورت جنس به جنس باشد و هر دو جنس از یک نوع باشد به نوعی که مردم عادی آن را یک جنس تلقی کنند مثل برنج با برنج یا خرما با خرما و ... و این دو جنس از حیث وزن یکی باشند اضافه دریافتی ربا و حرام است.

• ربای قرضی:

اگر در قرض چه پول یا جنس- به این نحو که پول یا جنسی را قرض کنند و قرار شود بعد از مدتی با اضافاتی آن را بپردازد اضافه پرداختی یا دریافتی را ربا گویند.

پرسش: ربا چه زمانی محقق می‌شود؟

پاسخ: برابر فقه و قانون تا زمانی که وجه اضافی دریافت نشود ربا محقق نخواهد شد بنابراین صرف توافق به اینکه شخصی وجهی را در قبال وجه اضافی به کسی بدهد این عمل جرم نبوده و ربا نیست ملاک اخذ وجه است.

پرسش: اگر کسی برای ربا گرفتن به رباخوار چکی بدهد چه وضعیتی پیش می‌آید؟

پاسخ: در صورتی که ثابت شود دارنده چک آن را به عنوان ربا دریافت کرده حق مطالبه وجه آن چک را نداشته و باید به صادر کننده مسترد کند البته باید توجه داشت تا زمانی که وجه چک دریافت نشده است ربا محقق نمی‌شود.

پرسش: آیا ربا دهنده و ربا گیرنده هر دو مجرمند؟

پاسخ: چه ربا دهنده و چه گیرنده و نیز شخصی که واسطه عمل رباست مجرم محسوب می شوند و هر یک به شش ماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نیز جزای نقدی معادل مال مورد ربا محکوم می شوند و همچنین ربا گیرنده باید مبلغ اضافه را به ربا دهنده بازگرداند.

البته هر گاه ثابت شود که ربا دهنده در حالت اضطرار در مقام پرداخت وجه اضافی بر آمده است مجازات نخواهد شد.

پرسش: آیا در هر حالتی ربا دادن جرم است؟

پاسخ: همان طور که در بند بالا اشاره کردیم اگر دادن ربا در حال اضطرار باشد این عمل برای ربا دهنده جرم نیست و همچنین اگر ربا بین پدر و فرزند و زن و شوهر باشد یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند عمل آن ها از حیث قوانین کیفری جرم به حساب نمی‌آید.

پرسش: اگر در قرارداد اجاره بین موجر و مستأجر توافق شود که در صورت تأخیر در پرداخت اجاره بها مستاجر باید مبلغی به عنوان خسارت بپردازد این عمل از مصادیق ربا به حساب می‌آید؟

پاسخ: خیر این عمل ربا نیست به ویژه آنکه این خسارت بر طبق شاخص بانک مرکزی باشد.

پرسش: در مورد جرم ربا آیا نیاز به شاکی خصوصی است و اصولاً برای طرح دعوا به کدام مرجع قضایی باید رجوع کرد؟

پاسخ: جرم ربا از جمله جرایم غیر قابل گذشت است بنابراین جنبه عمومی آن برتر از جنبه خصوصی آن است و مقامات قضایی حتی بدون شکایت شاکی خصوصی مکلف به تعقیب و رسیدگی هستند و اصولاً برای رسیدگی به این جرم در مبادی امر دادسرای عمومی و انقلاب محل دریافت ربا صلاحیت رسیدگی دارد.

پرسش: اگر ثابت شود ربا دهنده در حالت اضطرار مرتکب جرم ربا شده برای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم باید دادخواست بدهد؟

پاسخ: به نظر می رسد که برای رد اضافه دریافتی به صاحب مال نیاز به تقدیم دادخواست نباشد و دادگاه حکم به رد وجه و مال اضافی به صاحب آن صادر خواهد کرد اما برای مطالبه سایر ضرر و زیان‌های ناشی از جرم مطابق اصول باید دادخواست حقوقی تنظیم کرد.