شب قدر چیست؟

شب قدر از هزار ماه بهتر است! اما اصلاً شب قدر به چه معناست؟

آسمونی

زمان مطالعه: 6 دقیقه

سرفصل های این مطلب:[بستن]

- معنای قدر
- شب قدر کدام شب است؟
- معنای شب قدر از دیدگاه فلسفی
- طبق قرآن کریم، شب قدر به چه معنا است؟
- فضایل شب قدر

شب قدر، شبی است که در تمام سال هیچ شبی به فضیلت آن نمی‌رسد و عمل در آن بهتر از عمل در هزار ماه است. در این شب برنامه‌های یک سال هر کس مقدر می‌گردد. در شب قدر ملائکه و روح که اعظم ملائکه است به اذن پروردگار، خدمت امام زمان علیه السلام مشرف می‌شوند و مقدرات هر کس را به امام عرضه می‌دارند. در تعالیم دین اسلام شب قدر به صورت احتمالی، شب پیش از روز 19 یا 21 یا 23 ماه رمضان است که سه اتفاق و یک رویکرد بزرگ در این شب به وقوع می‌پیوندد. در ادامه مطلب آسمونی به شب قدر می‌پردازیم.

معنای قدر

«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه‌گیری است. «تقدیر» نیز به معنای اندازه‌گیری و تعیین است. اما معنای اصطلاحی «قدر»، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن. به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز، «قدر» نام دارد.

بنا بر دیدگاه حکمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه‌ای خاص دارد و هیچ چیزی بی‌حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد و بر اساس نظم ریاضی تنظیم شده، گذشته، حال و آینده آن با هم ارتباط دارند.

استاد مطهری در تعریف قدر می‌فرماید: «...قدر به معنای اندازه و تعیین است... حوادث جهان... از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آن‌ها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهی است». پس در یک کلام، «قدر» به معنای ویژگی‌های طبیعی و جسمانی چیزها است که شامل شکل، حدود، طول، عرض و موقعیت‌های مکانی و زمانی آن‌ها می‌گردد و تمام موجودات مادی و طبیعی را در بر می‌گیرد.
این معنا از روایات استفاده می‌شود؛ چنان که در روایتی از امام رضا (ع) پرسیده شد: معنای قدر چیست؟ امام (ع) فرمود: «تقدیر الشی‌ء، طوله و عرضه» یعنی «اندازه گیری هر چیز اعم از طول و عرض آن است» و در روایت دیگر، این امام بزرگوار در معنای قدر فرمود: «اندازه هر چیز اعم از طول و عرض و بقای آن است».
بنابراین، معنای تقدیر الهی این است که در جهان مادی، آفریده‌ها از حیث هستی و آثار و ویژگی‌هایشان محدوده‌ای خاص دارند. این محدوده با اموری خاص مرتبط است، اموری که علت‌ها و شرایط آن‌ها هستند و به دلیل اختلاف علل و شرایط، هستی، آثار و ویژگی‌های موجودات مادی نیز متفاوت است. هر موجود مادی به وسیله قالب‌هایی از داخل و خارج، اندازه‌گیری و قالب‌گیری می‌شود. این قالب، حدود، یعنی طول، عرض، شکل، رنگ، موقعیت مکانی و زمانی و سایر عوارض و ویژگی‌های مادی آن به شمار می‌آید. پس معنای تقدیر الهی در موجودات مادی، هدایت آن‌ها به سوی مسیر هستی‌شان است که برای آن‌ها مقدر گردیده است و در آن قالب‌گیری شده‌اند.

شب قدر کدام شب است؟

در این که چه شبی از شب‌های ماه رمضان، شب قدر است اختلاف دیدگاه وجود دارد. آنچه موافق با سنت پیامبر گرامی اسلام (ص) و روایات امامان معصوم (ع) است، این است که شب قدر در دهه آخر ماه رمضان قرار دارد و طبق نقل، یکی از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم، و بیست و سوم است و در بین این سه شب نیز شب بیست و سوم احتمالش بیشتر است. چنان که امام صادق (ع) فرمود: شب نوزدهم شب تقدیر است و شب بیست و یکم شب بستن و تعیین و اِحکام است و شب بیست و سوم شب حتمی‌شدن و امضای آن است.

معنای شب قدر از دیدگاه فلسفی

اما تعبیر فلسفی قدر، اصل علیت است. اصل علیت همان پیوند ضروری و قطعی حوادث با یکدیگر است و این که هر حادثه‌ای تحتم و قطعیت ضروری و قطعی خود و نیز تقدر و خصوصیات وجودی خود را از امری یا اموری مقدم بر خود گرفته است.
اما علل موجودات مادی ترکیبی، فاعل و ماده و شرایط و عدم مانع است که هر یک تأثیر خاص بر آن دارند و مجموع این تأثیرها، قالب وجودی خاصی را شکل می‌دهند. اگر تمام این علل و شرایط و عدم مانع، کنار هم گرد آیند، علت تامه ساخته می‌شود و معلول خود را ضرورت و وجود می‌دهد که از آن در متون دینی به «قضای الهی» تعبیر می‌شود. اما هر موجودی با توجه به علل و شرایط خود قالبی خاص دارد که عوارض و ویژگی‌های وجودی‌اش را می‌سازد و در متون دینی از آن به «قدر الهی» تعبیر می‌شود.
با روشن شدن معنای قدر، امکان فهم حقیقت شب قدر نیز میسر می‌شود. شب قدر شبی است که همه مقدرات تقدیر می‌گردد و قالب معین و اندازه خاص هر پدیده، روشن و اندازه‌گیری می‌شود.

طبق قرآن کریم، شب قدر به چه معنا است؟

این مطلب مطابق آیات قرآنی نیز هست. زیرا در آیه 185 سوره مبارکه «بقره» می‌فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» یعنی «ماه رمضان که در آن قرآن نازل شده است». طبق این آیه، نزول قرآن (نزول دفعی) در ماه رمضان بوده است. و در آیات 3 - 5 سوره مبارکه دخان می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم امرا من عندنا انا کنا مرسلین». این آیه نیز تصریح دارد که نزول [دفعی] قرآن در یک شب بوده است که از آن به شب مبارک تعبیر شده است. همچنین در سوره مبارکه قدر تصریح شده است که قرآن در شب قدر نازل شده است.

پس با جمع آیات سه گانه بالا روشن می‌شود که:

قرآن در ماه رمضان نازل شده است.
قرآن در شبی مبارک از شب‌های ماه مبارک رمضان نازل شده است.
این شب، در قرآن شب قدر نام دارد.
حوادث سال آینده در آن تقدیر می‌شود.
این حوادث بر امام زمان - روحی فداه - عرضه و آن حضرت مأمور به کارهایی می‌گردد.

بنابراین، می توان گفت شب قدر، شب تقدیر و شب اندازه‌گیری و شب تعیین حوادث جهان ماده است.

ویژگی خاص شب قدر بر حسب آیات سوره مبارکه دخان

نزول قرآن
هر امر حکیمی در آن شب مبارک جدا می‌گردد

ویژگی خاص شب قدر بر حسب آیات سوره مبارکه قدر

سوره مبارکه قدر که به منزله شرح و تفسیر آیات سوره مبارکه دخان است، شش ویژگی برای شب قدر می‌شمارد:

شب نزول قرآن است (انا انزلناه فی لیلة القدر).
این شب، شبی ناشناخته است و این ناشناختگی به دلیل عظمت آن شب است (و ما ادراک ما لیلة القدر).
شب قدر از هزار ماه بهتر است (لیلة القدر خیر من الف شهر).
در این شب مبارک، ملائکه و روح با اجازه پروردگار عالمیان نازل می‌شوند (تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم) و روایات تصریح دارند که آن‌ها بر قلب امام هر زمان نازل می‌شوند.
این نزول برای تحقق هر امری است که در سوره دخان بدان اشاره رفت (من کل امر) و این نزول - که مساوی با رحمت خاصه الهی بر مؤمنان شب‌زنده‌دار است - تا طلوع فجر ادامه دارد (سلام هی حتی مطلع الفجر).
شب قدر، شب تقدیر و اندازه‌گیری است. زیرا در این سوره - که تنها پنج آیه دارد - سه بار «لیلة القدر» تکرار شده است و این نشانه اهتمام ویژه قرآن به مسئله اندازه‌گیری در آن شب خاص است.

مرحوم کلینی در کافی از امام باقر (ع) نقل می‌کند که آن حضرت در جواب معنای آیه «انا انزلناه فی لیلة مبارکة» فرمودند: «آری شب قدر، شبی است که همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می‌شود. شبی که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی درباره‌اش فرموده است: «فیها یفرق کل امر حکیم یعنی در آن شب هر امری با حکمت، متعین و ممتاز می‌گردد». آن گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه‌ای که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می‌شو،; خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که قرار است فرا رسد یا رزقی که قرار است برسد و ...».

فضایل شب قدر

در مورد فضایل شب قدر باید گفت که این شب، شب نازل شدن دفعی و یک‌ جای قرآن در بیت المعمور است که به طور تدریجی طی 23 سال بر قلب نازنین پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل شده است. همچنین عبادت و کارهای نیک، در شب قدر، بهتر است از عبادت و کاهای نیک در هزار ماه که دارای شب قدر نباشد. از فضائل دیگر شب قدر آن که این شب، شب نزول و پایین‌آمدن فرشتگان خداوند خصوصاً بزرگ‌ترین فرشته خداوند، به زمین است و این شب، شب تقدیر و سرنوشت یک سال انسان است.
خدای تعالی در آن شب حوادث یک سال یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر می‌کند، زندگی، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایی دیگر از این قبیل را مقدر می‌سازد که فرشتگان به امر پروردگار، آن را انجام می‌دهند. در این شب، درهای جهنم بسته می‌شود و درهای بهشت، گشوده می‌شود و شیطان در این شب بیرون نمی‌آید تا صبح آن طلوع کند و درهای آسمان و رحمت الهی بر روی بندگانش گشوده می‌شود و شب قبولی اعمال است.