روزه چیست؟ فواید و مضرات روزه کدامند؟

همان طور که می دانید، انسان دارای 2 بُعد میباشد علاوه بر جنبه مادی و جسمی، دارای جنبه معنوی و روحی هم هست برای روزه ابعاد گوناگونی وجود دارد و آثار فراوانی از نظر مادی (جسمانی و بدنی) و معنوی (روحی و روانی) در وجود انسان می گذارد.

تقویت نیروی اراده به واسطه سرکوب کردن نفس طغیانگر ، تقویت روحیه نوع دوستی به واسطه یاد کردن درد دردمندان ، لطافت روح و نورانیت و صفای روح ، در نتیجه اصلاح و تربیت نفس ، تقویت جنبه شکیبایی روح از جمله این ابعاد است. مقاله حاضر نگاهی است مختصر به ابعاد مختلف روزه و روزه داری.

واژه آشنا و زیبای رمضان یا برگرفته از کلمه «رمض» به معنای «تافته شدن سنگها از شدت گرما» است و چون در ابتدا ، واجب شدن روزه در ماه رمضان ، مصادف با شدت گرما بوده بنابراین نام این ماه را رمضان گذارده اند. به دیگر سخن ، ماه رمضان ماه سوزاندن گناهان و بلکه بالاتر ، سوزاندن زیاده خواهی های نفس و درون آدمی است که فرمول حکیمانه نوشته شده از جانب پروردگار برای آن ، انسان خام را پخته می کند تا حجاب بازدارنده خودخواهی از روی قلب و دلش برداشته شود یا این که این کلمه می تواند برگرفته از «رمیض» به معنای «ابر و باران در پایان چله تابستان و ابتدای فصل پاییز» باشد که گرمای تابستان را دور می سازد و براین اساس می توان گفت که این ماه را ماه رمضان گفته اند چون بدنهای آدمیان را از گناهان دور می سازد و پاک می کند.

برخی نیز (رمضان) را برگرفته از رمض النصل به معنای گذاشتن نیزه در میان دو سنگ و کوفتن بر آن تا حدی که نازک شود، دانسته اند. با این برداشت ، ماه رمضان یعنی این که انسان خود را در این ماه میان طاعت و عبادت و در میان فرمول ها و احکام عملی ویژه این ماه قرار می دهد و خود را تحت سیطره و اختیار آنها قرار می دهد تا نفس او با تمرین و به انجام رساندن این احکام عبادات ، نرم و آماده بندگی و کشش به سوی خدای خود باشد. در باب بزرگداشت و احترام جایگاه این تعبیر مبارک ، گفتنی است در بسیاری از احادیث و روایات ، اهل بیت (ع) ما را از به کار بردن کلمه رمضان به تنهایی نهی کرده و توصیه نموده اند که آن را ماه رمضان بخوانند زیرا رمضان یکی از نامهای خداوند است و ماه رمضان ، ماه خداست.

آن چنان که از امیرمومنان ع نقل است که فرمودند: «نگویید رمضان بلکه بگویید ماه رمضان و به این طریق ، احترام آن را رعایت کنید.» امام پنجم ع نیز می فرمودند: «نگویید این رمضان و رمضان رفت یا رمضان آمد زیرا رمضان نامی از نامهای الهی است که نمی آید و نمی رود، چرا که رفتن و آمدن ، از ویژگی های موجودات زائل شدنی و از بین رفتنی است حال آن که خداوند و اسمها و صفتهای او پایدار و ماندگارند.

روزه ، برنامه خودسازی و تکامل

روزه در لغت به معنای امساک و خودداری از هر چیزی است و در اصطلاح فقه ، عبارت است از امساک و خودداری از موارد هشتگانه (خوردن و آشامیدن و...) از هنگام صبح تا اذان مغرب ، به قصد و نیت انجام دادن فرمان خدا. براساس صریح آیه 183 از سوره بقره ، روزه برای امتهای گذشته نیز واجب بوده است آنجا که می فرماید: «ای ایمان آورندگان به حقیقت اسلام ! بدانید که روزه بر شما واجب شد آن چنان که بر پیشینیان از شما نیز واجب بوده است». 1 در اثبات این ادعای قرآنی گفتنی است که حسب روایات و نقلهای موفق تاریخ ، روزه یکی از برنامه های مذهبی مردمان روم هند و یونان و مصر باستان بوده و به نقل از گفتار تفسیر نمونه ، در قاموس کتاب مقدس آمده است که : «روزه در همه دوره ها در میان هر طایفه و هر ملت و مذهبی در مواقع اندوه و زحمت و سختی های پیش بینی نشده ، رایج بوده است.

از تورات نیز چنین بر می آید که موسای نبی ع 40 روز روزه داشته اند: «هنگام برآمدنم بر کوه (طور)، لوحهای سنگی (لوحهای عهدی که خداوند با شما بست) را بگیرم.

آن گاه در کوه ، 40 روز و 40 شب ماندم. نه نان خوردم و نه آب نوشیدم ». همچنین از انجیل لوقا (یکی از انجیل های چهارگانه معتبر مسیحیان) برمی آید که حواریون مسیح ع روزه می گرفتند. روزه به عنوان یک برنامه و دستور عبادی ، در میان یهود رواج دارد ولی فقط در روز کیپور (کافر) این عمل صورت می گیرد و در این روز یهودیان از مغرب روز قبل تا شبانگاه این روز یاد شده ، به عنوان کفاره گناهان خود ، روزه می گیرند و از خوردن و آشامیدن و حتی کار و استحمام ، پرهیز کرده و در کنیسه ها به عبادت و استغفار مشغول می شوند. 2 نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که با تامل در گفته های فوق و تدبر در آیات قرآن ، همچون آیه 26از سوره مریم س ، می توان به این نتیجه رسید که روزه با اندک تفاوتی در شکل و فرمول آن و نیز زمان اختصاص داده شده برای آن ، به عنوان یک عمل عبادی در میان تمام افراد بشر ، در طول تاریخ ، رواج داشته است.

آنچنان که در سوره مریم س مشاهده می کنیم روزه سکوت داشتن ، از اعمال رایج آن وقت بود. گاه نذر روزه سکوت می کردند. حال آن که در شریعت اسلام از این نحو روزه داری و نیز افطار نکردن و دو یا چند روز پی در پی روزه داری (بدون افطار کردن) نهی شده است.

حقیقت فلسفه روزه داری

فلسفه و چرایی روزه داری را باید با دو دید و تقسیم بندی (مذهبی - علمی) و (روحی - جسمی) مورد توجه قرار داد که به یقین ، هر دوی این دیدگاه ها و هدفها، با تفاوت در مراتب و درجات ، موردنظر خود پروردگار بوده است.

بعد بهداشتی روزه آن گونه که از فرمایش های رسول اعظم ص و سایر معصومین ع و در پی آن ، تاییدات علمی دانشمندان و پزشکان دوره معاصر برمی آید ، روزه داری ، آن هم با صورت ویژه تعیین شده در شریعت مقدس اسلام ، عامل بزرگی در سلامت بدن به شمار می آید.

روزه ؛ احیای تقوا

رسیدن به درجه تقوا (یعنی مانع و سپر بازدارنده از گناه و معصیت) و زنده کردن روح پرهیزکاری در وجود انسان ، در نتیجه کنترل غرائز.

آنچنان که امیرالمومنین ع نیز در یکی از بیانات نغز خود فرمودند: «صوم شهر رمضان ، فانه جنه من العقاب شیعنی روزه ماه مبارک رمضان سپری است از عذاب الهی» و توضیح آن این که فرد روزه دار در راستای روزه داری و با رعایت تمام جوانب روزه این که ، زبان خود را از آفتهای زبانی همچون تمسخر و دشنام و ناسزاگویی و غیبت و دروغ و تهمت و افترا و نزاع و درگیری لفظی و گوش خود را از شنیدن همین آفات و نیز سخنان لغو و بیهوده و چشم خود را از مشاهده مناظر لهو گناه و حرام و نیز ، فکر و اندیشه خود را از اندیشه ها و نیتهای پلیدی همچون سوءظن و سایر اعضا و جوارح پیکر خود را از تمام معصیت ها بازمی دارد و نیز به فرموده امام دوم شیعیان ، با سبقت بر طاعت و عبادت در میدان مسابقه ماه رمضان و در کل ، تسلط یافتن بر هیجانات شهوت و ضعیف ساختن آن ، در نهایت ، بر شیطان درون و برون مسلط می گردد و به وجود آمدن آثار تجرد و روحانیت را در درون خود حس می کند که رسیدن به این درجه از معنویت و صفای نفس و پاکی دل ، خود ، کمک بزرگی برای معرفت و شناخت بهتر راهها از بی راهه های پیشنهادی شیطان خواهد بود که این درجه از معرفت بازدارنده از انحراف و تباهی ، همان ملکه نورانی تقواست که هدف بنیادین و اساسی از واجب ساختن روزه از طرف آفریدگار حکیم و داناست.

و این گونه است که در روایات می خوانیم که پیامبر ص می فرمودند: «در این ماه شیاطین را در غل و زنجیر می کنند ، پس از خدا یاری بطلبید تا آنها بر شما مسلط نگردند.»

واضح است آنچنان که توضیحش گذشت ، روزه داران واقعی در این ماه ، راهها و درهای نفوذ شیطان (از آفات زبانی و گناهان چشم و گوش و دل اندیشه) را به روی شیطان می بندند و از این راه ، قدرت شیطان را محدود می کنند و این همان معنا و مقصود روایت پیامبر اعظم ص است.

چرا که روزه ، تمام دستگاه های بدن را از خستگی مداوم بیرون آورده و از بهترین عوامل جوان ساز نسوج بدن بوده و نیز نیروی مقاومت بدن را افزایش می دهد و به گفته برخی دانشمندان غیرمسلمان همچون سوفورین ، راه حل بسیاری از بیماری ها از جمله ، آسم ، برونشیت ، روماتیسم مزمن ، نقرس ، بیماری های چشم ، کم خونی و ضعف روده ها، مرض قند و بیماری های کلیه و کبد و نیز بیماری های عصبی و روانی به حساب می آید (روزه درمانی).امیرمومنان ع نیز در حکمت 136 از نهج البلاغه در یک گفتار پر مغز ، از روزه با عنوان (زکاه البدن) یاد می کنند. با این توضیح که ، زکات در لغت به معنای پاک و خالص کردن است که با این ترتیب ، روزه نیز نسخه حکیمانه ای برای پاکسازی بدن و صحت و سلامت جسمانی اعتبار خواهد شد به این نحو که ، استراحت موقت دستگاه گوارش و دستگاه های تصفیه بدن ، مانند کلیه و کبد، از فرسایش این اندامها در اثر کار مداوم جلوگیری خواهد کرد البته در این میان ذکر این نکته اساسی است که در شریعت اسلام ، معیار سنجش اعمال ، نیت و قصد تقرب به خداوند و فرمانبرداری از دستورها و فرامین اوست بنابراین اگر کسی به قصد تقرب و اطاعت و فرمانبرداری و به عبارت دیگر، به عنوان یک دستور شرعی ، روزه نگیرد بلکه هدفش از روزه گرفتن فقط بهره گیری از فایده های بهداشتی آن باشد ، گرچه طبیعتا بهره خود را از آن منافع خواهد برد ولی از نظر شرع و مذهب ، روزه اش باطل است چراکه در کلیه اعمال عبادی ، نیت (قصد قربت) داشتن ، واجب بوده و از ارکان عبادات محسوب می شود و در این راستا ،

درجات و مراتب روزه و روزه داری را در 3 مرتبه می دانند:

1- روزه عوام که عبارت است از این که روزها شکم و فرج خود را از مقتضای شهوت های آنها محافظت نماید که تنها فایده آن رفع تکلیف از روزه دار مکلف است.

2- روزه خواص که علاوه بر حفظ شکم و بدن خود از حرام و شهوت ، چشم و گوش و زبان و دست و پا و سایر اعضا و جوارح خود را نیز از گناهان محافظت می کند که نتیجه این نحو روزه داری ، رسیدن به ثوابهای بی پایان وعده داده شده به روزه داران است.

3- روزه خواص خواص که علاوه بر رعایت موارد گفته شده در بالا ، فکر و دل خود را نیز از اشتغال به افکار پلید همچون حسد ، بدگمانی ، تکبر و کینه و حیله و مکر و اندیشه های غیرخدایی و اخلاق رذیله ، بازمی دارد که نتیجه این نحو روزه داری ، علاوه بر رسیدن به وعده های ثواب ، روگردانیدن دل [برای همیشه] ، از غیر خدا خواهد بود. 

بعد تربیتی روزه

با توجه به این که برای روزه ابعاد گوناگونی وجود دارد و آثار فراوانی از نظر مادی (جسمانی و بدنی ) و معنوی (روحی و روانی) در وجود انسان می گذارد ولی باید گفت که مهمتر از همه اینها بعد اخلاقی و فلسفه تربیتی روزه بوده و مورد تاکید آفریدگار متعال در آیه 183 از سوره بقره واقع شده است که این آثار تربیتی عبارتند از:

1- تقویت نیروی اراده به واسطه سرکوب کردن نفس طغیانگر.

2- تقویت روحیه نوع دوستی به واسطه یاد کردن درد دردمندان بینوا و بینوایان دردمند درنتیجه درک گرسنگی و تشنگی شدید محرومان اجتماع.

3- لطافت روح و نورانیت و صفای روح ، در نتیجه اصلاح و تربیت نفس و نیز رسیدن به یک تحول فکری و انقلاب روحی و معنوی ، به واسطه دریدن پرده های غفلت و بی خبری.

4- تقویت جنبه شکیبایی روح.

با توجه به این که روزه تمرین مقاومت جسم و روح در برابر خواست های نامشروع جسمی و حتی برخی خواست های مشروع و مباح است ، بنابراین ابزار کمکی خواهد بود برای گذر از زندگی و استمرار بخشیدن به حیات.

چراکه صبر بر طاعت الهی (روزه) روح فرد را بزرگ کرده و در برابر پذیرش حق ، متواضع می گرداند و شکیبایی و مقاومت و پایداری او را در پیمودن راه تکامل ، به مراتب ، افزون می سازد و این جنبه از تاثیرات روزه ، مورد تایید نص صریح آیه 45 از سوره بقره است که می فرماید: «از صبر (که به فرموده امام ششم ع منظور همان روزه داری است) و نیز از نماز به عنون ابزار کمکی برای زندگی خودتان استعانت و یاری بطلبید».