بحران آب در ایران و پیامدهای آن

بحران آب در ایران عبارت است از سلسله چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آب در کشور ایران است. متاسفانه به دلیل استفاده بی رویه از آب، کشور ایران با بحران آب روبرو شده است. پورتال آسمونی در این بخش اطلاعاتی در مورد بحران آب و پیامدهای ناشی از آن را عنوان می کند که در ادامه می خوانید.

ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در قرن گذشته بوده است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه، از حدود 8 میلیون نفر در سال 06–1300 به 78 میلیون نفر تا پایان سال 1392 رسیده است. بر این اساس میزان سرانه آب تجدیدپذیرساﻻنه کشور از میزان حدود13000 متر مکعب در سال 1300 به حدود 1400 متر مکعب در سال 1392 تقلیل یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.

منابع آب تجدید پذیر کل ایران به 130 میلیارد متر مکعب بالغ می‌گردد. مطالعات و بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال 1386 از کل منابع آب تجدیدشونده کشور حدود 89/5 میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت می‌شده است که حدود 83 میلیارد متر مکعب آن (93 درصد) به بخش کشاورزی، 5/5 میلیارد متر مکعب (6 درصد) به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص داشته است.

با توجه به میزان منابع آب و سرانهٔ مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایست که در سال 2025 با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند. این بدان معناست که حتی با باﻻترین راندمان و بهره‌وری ممکن در مصرف آب، برای تﺃمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود 25 درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه می‌باشند.

براساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهه 1380 و 1390 خورشیدی حدود 69 درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه مورد استفاده قرار می‌گیرد، براساس شاخص سازمان ملل، ایران نیز اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بر اساس شاخص مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنا بر شاخص‌های ذکر شده، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال 2025 باید بتواند 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر می‌رسد.

بزرگترین بحران در آینده ایران

روزنامه واشنگتن‌پست در تیرماه 1393، اعلام داشت ایران در بین 24 کشوری قرار دارد که وضعیت آب در آنها خطرناک است. واشنگتن پست، بحران ایران را ناشی از برنامه‌ریزی نادرست در دوران جمهوری اسلامی دانسته است. در خردادماه سال 1393 خورشیدی، خبرگزاری جهانی طبیعت با انتشار خبری، بحران شدید آب را برای ایران بزرگترین چالش در دوران معاصر خواند. در این گزارش آمده‌است که بر اساس مستندات راهبردهای بین‌المللی آینده (FDI)، ایران از سال‌ها پیش در معرض بحران آب قرار داشته است، اما در سه دهه اخیر برای آن گامی برداشته نشده‌است. این گزارش حاکی از آن است که ایران از مرحلهٔ آمادگی برای خطر عبور کرده و هم‌اکنون در خطر قرار دارد.

عیسی کلانتری، که در دههٔ 1370 وزیر کشاورزی جمهوری اسلامی ایران بوده است، بحران آب در ایران را تهدیدآمیزتر از خطر اسرائیل خوانده است. وی که مسئول وقت ستاد احیای دریاچه ارومیه بوده است در بهمن ماه 1393 وضعیت آب در ایران را چنین شرح داده است:

از زمان ساسانیان و هخامنشیان تا حدود 35 سال پیش برداشت اضافه از منابع آبی کشور نداشتیم اما در این 35 سال فقط 120 میلیارد مکعب آبهای شیرین فسیلی صدها هزار ساله که حدود 75٪ آبهای شیرین زیر زمینی بود را مصرف کردیم که حدود 75 میلیارد متر مکعب آن در 8 سال گذشته بوده است. یعنی منابع را تاراج کردیم. جمعیت را افزایش دادیم غافل از اینکه این جمعیت باید در یک کشور آباد زندگی کند. بدون توجه به نیازهای جمعیت، منابع کشور را برای رفع نیازها به تاراج گذاشتیم. امروز هیچ تالاب درون سرزمینی، آب ندارد، از بختگان تا هورالعظیم، گاوخونی و ارومیه. ما امانتدار بسیار بدی برای این تمدن 7000 ساله بودیم، در استاندارد جهانی هر کشوری که 20درصد از آب‌های تجدید پذیرش را هر سال استفاده کند هیچ خطری از نظر منابع آب متوجه اش نیست. اگر 20 تا 40درصد استفاده شود به شرطی که برنامه ریزی باشد در خطر هستند اما به شرط مدیریت می‌توانند در دراز مدت منابع آب را تأمین کنند.

اما اگر بالای 40درصد استفاده کنند وارد بحران شده‌اند. دو کشور در دنیا بالای 40درصد استفاده می‌کنند، اولی مصر است با 46درصد و ایران با 85درصد. این یعنی به زودی همه جای ایران مثل گاوخونی خشک خواهد شد. حتی امروز هم دیر شده است. گاوخونی که در زمان قدیم بدون انتقال آب از کارون زنده بود امروز خشک شده. هر چه آب هست در بالادست اصفهان بر می‌دارند. هر چه صنعت آب بر هست در اصفهان ایجاد کرده‌اند. نمی‌شود همه صنایع آب بر را در اصفهان متمرکز کرد.فضای سبز اصفهان از رشت و ساری بیشتر است. نمی‌شود تا قله کوه صفه در اصفهان درخت کاشت.

همچنین وی اظهار داشته اگر تا چندسال آینده این معضل رفع نشود هفتاد درصد جمعیت کشور مجبور به ترک ایران می‌شوند

پیامدهای بحران آب در ایران

از جمله این تبعات میتوان به تخریب محیط زیست و اراضی کشاورزی، گرم شدن زمین، آلودگی هوا، آب، خاک، کاهش منابع طبیعی و نابودی جنگلها و مراتع، کاهش منابع تولید انرژی، بحران آب، برق و گاز و بروز انواع بیماریها اشاره کرد. 

بحران آب در زمره موضوعات تازه‌ای است که به صورت چالشی جدی فراروی دولت‌مردان و شهروندان و روستاییان قرار گرفته و زندگی آن‌ها را با تهدید جدی مواجه کرده است.

احداث سدها غیر کارشناسی شده بر روی رودخانه‌ها در نقاط مختلف، حفر هزاران چاه، فقدان مدیریت درست آب، استفاده نادرست از آب(نظیر استفاده از آب آشامیدنی برای شستشوی اتومبیل، حیاط، لباس شویی، ظرف شویی و آبیاری باغچه)، توسعه نامتوازن شهرها و گسترش شهرنشینی و در نتیجه آن افزایش مصرف آب در شهرهای ایران بحران را تشدید کرده است.

کشور ایران هم با توجه به اینکه بر روی کمربند خشکی قرار دارد و مساحت عمده‌ای از آن را مناطق کویری و نیمه کویری پوشانده با محدودیت کمیت منابع آب شیرین و به ویژه با مشکل توزیع غیر یکنواخت این منابع در نقاط مختلف رو به رو است.

ایران با متوسط نزولات جوی 260 میلی متر در سال (یک سوم متوسط بارندگی جهان) از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. با توجه به رشد جمعیت در ایران سرانه منابع آب تجدید شونده که در سال 1335، 7000 متر مکعب بوده در سال  1375 به 2000 متر مکعب کاهش یافته است و پیش بینی می‌شود که تا سال 1400 به حدود 800 متر مکعب کاهش یابد که پایین تر از مرز کم آبی (1000 متر مکعب) است.

با توجه به تقسیم بندی سازمان ملل متحد در سال مزبور، ایران نه تنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهد کرد، بلکه وارد شرایط کمیابی شدید آب می‌گردد که این سبب تنش‌های اجتماعی- سیاسی و مخاطرات بهداشتی را در پی‌خواهد داشت.

بحران آب دارای پیامدهای کمی و کیفی است، از جمله پیامدهای کمی بحران آب می‌توان به بروز تنش‌های ناشی از تشدید رقابت بین متقاضیان آب، بروز مشکلات در تامین امنیت غذایی، گسترش فقر و بیکاری و گسترش پیش داوری‌های قومی و تضادهای قومی اشاره کرد و از جمله پیامدهای کیفی آب می‌توان به بروز انواع بیماری‌ها بویژه بیماری‌های صعب العلاج(شیوع انواع سرطان‌ها) در اثر آلودگی آب، تهدید سلامت شهروندان و به تبع آن افزایش هزینه‌های بهداشت و درمان، بی اعتمادی به جامعه پزشکی و نارضایتی از دولت و اشاره کرد که در کنار خدشه دار شدن سرمایه اجتماعی، میتواند بروز تنشهای اجتماعی را به همراه داشته باشد.

بحران آب در ایران و پیامدهای احتمالی آن ضرورت توجه به مصرف پایدار آب را بیش از پیش توجیه میکند. موضوع پایداری مصرف آب در نهایت در گرو تطبیق رفتار انسان با چرخه آب است، جوامع انسانی نیازمند آنند که قابلیت خود را در مدیریت استفاده از آب تا حد توان توسعه دهند تا کیفیت و کمیت آب مصرفی انسان با توجه به نسل‌های آینده که تنها به همین منابع دسترسی دارند، حفظ شود.

این موارد را می‌توان در زمینه سیاست قیمت گذاری مناسب، جیره بندی، استفاده از قطعات کاهنده مصرف و غیره تقسیم بندی کرد.

تجربه نشان داده که قانون به تنهایی نمی‌تواند مشکلات آبی را حل کند. برای مصرف پایدار آب در وضعیت بحرانی ایران لازم است از عقاید، نگرش‌ها، ادراک و نیات رفتاری مردم نسبت به صرفه جویی آب اطلاع حاصل شود تا سیاست‌ها و استراتژی‌هایی نظیر تدوین برنامه جامع آموزشی، اطلاع‌رسانی، آگاه‌سازی و جلب مشارکت عمومی، که نگرش و رفتار مردم را به سمت صرفه جویی آب سوق می‌دهند و همکاری آن‌ها را در زمینه اجرای اقدامات مدیریت تقاضا افزایش می‌دهد، بهتر طراحی شود و به دنبال آن باید گفتمان عمومی یعنی گفتگوی محلی در خصوص بحران آب شکل گیرد.