آشنایی با زندگی کرکس ها

آسمونی : کرکس یا لاشخور پرندگانی هستند که بیشتر از مردار تغذیه می‌کنند. این پرنده یا پرنده‌های هم‌خانواده با آن را در فارسی مرغ مردارخوار، دژکاک، دال و لشخور نیز نامیده‌اند.

کرکس‌ها در همه قاره‌ها یافت می‌شوند به‌جز در اقیانوسیه و جنوبگان.

از ویژگی‌های کرکس‌ها سر بی‌پر و تاس آن‌ها است. ویژگی دیگر آن‌ها این است که بر خلاف بیشتر پرندگان دیگر، آن‌ها آشیانه نمی‌سازند. کرکس‌ها به تیزپروازی، دوربینی و درازی عمر معروفند.

کرکس دارای منقار قوی برگشته و گردن و سر سخت و بال‌های پهن بزرگ می‌باشد. در نواحی کوهستانی زندگی می‌نماید و بیشتر از لاشه تغذیه می‌کند. هنگام پرواز گسترش بال‌های کرکس بالغ بر سه متر می‌شود. پنجه‌های کرکس برخلاف منقار پرقدرتش نسبتاً ضعیف است بطوری که به‌وسیله پنجه‌هایش قادر نیست جز طعمه‌های بسیار کوچک را نگهداری کند و به همین جهت است که بیشتر از لاشه حیوانات دیگر تغذیه می‌کند.

پرواز وی نسبتاً آهسته ولی دارای اوج است و در مدت طولانی صورت می‌گیرد. قدرت دید این پرنده بسیار زیاد است به گونه‌ای که از فاصله‌های دور طعمه‌های کوچک را به‌خوبی می‌بیند و کوچک‌ترین حرکت از دیدش پنهان نمی‌ماند.

کرکس‌ها به‌ندرت به حیوانات تندرست حمله می‌کنند ولی ممکن است حیوانی زخمی یا بیمار را بکشند. در زمان جنگ‌ها بر فراز نبردگاه‌ها شمار زیادی کرکس دیده شده‌است. کرکس‌ها حیواناتی سودمند برای جلوگیری از گندیدگی و عفونت‌زایی مردارها هستند به ویژه در مناطق گرمسیر.

در این بخش آسمونی به معرفی نژادهای مختلف کرکس پرداخته ایم.

دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید)

 اندازه پرنده : 75-175 Cm

راسته : شاهین سانان

نام علمی : Gyps bengalensis

نام انگلیسی : White-rumped Vulture / Oriental White-backed Vulture

صدای دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید) :

صدای این پرنده در هنگام تولید مثل هیس مانند شنیده می شود.

پراکندگی دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید) :

دال پشت سفید از پرندگان بومی ایران است ، در حال حاضر این پرنده از وضعیت خوبی برخوردار نیست و به شدت در معرض خطر انقراض نسل قرار دارد .

زیستگاه دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید) :

مناطق باز با درخت‌های پراکنده و زمین‌های زراعتی حوالی روستاها . کمتــر از سایر دال‌ها در مناطق کوهستانی دیده می شود .

وضعیت حفاظتی دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید):

جمعیت جهانی این پرنده در خطر انقراض قرار دارد. متاسفانه در ایران برنامه حفاظتی ویژه ای برای این پرنده در نظر گرفته نشده است.

مشخصات :

دال پشت سفید خاوری (کرکس رامپ سفید) 84 سانتی‌متر است ؛ یک دال کوچک و خیلی پررنگ که قسمت پایین پشت و دمگاهش سفید و بقه سطح پشتی آن قهوه‌ای مایل به سیاه و دارای لکه‌های ریز نخودی می باشد . سر و گردنش خاکستری پر رنگ است ، پوشپرهای زیر دم و ران‌های سفید رنگ دارد . در پرواز تضاد بین پوشپرهای سفید زیر بال و شاهپرهای نخستین و ثانوی سیاه ، جلب توجه می کند . دال پشت سفید ، رفتاری همچون دال دارد .

این پرنده اجتماعی است واغلب اجازه ی نزدیک شدن را به انسان می دهد.

دال (کرکس گریفون)

 اندازه پرنده : 75-175 Cm

راسته : شاهین سانان

نام علمی : Gyps fulvus

نام انگلیسی : Griffon Vulture

صدای دال (کرکس گریفون) :

صدای این پرنده در هنگام تولید مثل سوت مانند اما به صورت غرغر شنیده می شود.

پراکندگی دال (کرکس گریفون) :

دال از جمله پرندگان بومی ایران است و در گذشته به صورت فراوان یافت می شده ، اما در حال حاضر تعداد قابل توجهی از این گونه زیبا را می توان در پارک ملی سرخه حصار در شرق تهران ، پارک ملی تنگه صیاد در استان چهارمحال و بختیاری ، پارک ملی کویر مرکزی ، پارک ملی بختگان در استان فارس و پارک ملی گلستان یافت .

زیستگاه دال (کرکس گریفون) :

در محیط‌های مختلف دیده می شود ، ولی زیستگاه معمول آن کوهستانی است . به‌طور دسته‌جمعی در غارها یا روی تخته‌سنگ‌های نقاط مرتفع زادوولد می کند .

وضعیت حفاظتی دال (کرکس گریفون) :

هنوز برنامه حفاظتی خاصی برای این پرنده در نظر گرفته نشده است.
محل های تولید مثل آن در دریاچه ی ارومیه و منطقه ی ارسباران باید حفاظت شود.

مشخصات :

دال (کرکس گریفون) 95 تا 103 سانتی‌متر است ؛ از نظر طرح بدن در حال پرواز با لاشخورهای دیگر فرق دارد ، بدین ترتیب که بالهائی پهن و بسیار دراز با شاهپرهای نخستین گسترده دارد که انتهای گرد بال را تشکیل می دهد ، دمش چهارگوش ، تیره و خیلی کوتاه است ، سطح زیرین بال‌ها از زیر بغل تا خم بال نوارهای عرضی کمرنگ دارد و سر کوچکش بطور کامل به داخل شـنِـل فرو رفته است .

پروبال خاکی رنگ آن با شاهپرهای تیره بال ودمش تضاد خاصی دارد ، سر و بدنش پوشیده از کرکپر سفید است . رنگ شنل در پرنده بالغ نخودی رنگ و در پرنده نابالغ قهوه‌ای رنگ می باشد . هنگام تغذیه و استراحت به‌طور دسته‌جمعی دیده می شوند .

کرکس سیاه (دال سیاه)

اندازه پرنده : 75-175 Cm

راسته : شاهین سانان

نام علمی: Aegypius monachus

نام انگلیسی : Black Vulture, Monk Vulture, or Eurasian Black Vulture / Cinereous Vulture

صدای کرکس سیاه (دال سیاه) :

این پرنده معمولا ساکت است.

پراکندگی کرکس سیاه (دال سیاه) :

دال سیاه پرنده‌ای‌ست بومی ایران و هنوز به تعداد خیلی کم در ( پارک ملی سرخه حصار در شرق تهران ) ایران دیده می شود.

زیستگاه کرکس سیاه (دال سیاه) :

کوهستان‌های و دشت‌های دور افتاده ، آشیانه‌اش را روی درخت‌ها و روی صخره‌های لب پرتگاه‌ها می‌سازد .

وضعیت حفاظتی کرکس سیاه (دال سیاه) :

این پرنده نادر ایرانی در شرف تهدید جدی انقراض نسل قرار دارد.

اما هنوز برنامه حفاظتی خاصی برای این پرنده در نظر گرفته نشده است. اما جمعیت آن در جهان تهدید شده و در خطر انقراض قرار دارد. 

مشخصات :

دال سیاه یا کرکس سیاه نوعی لاشخور بزرگ است که در اروپا و آسیا از اسپانیا تا کره می‌زید.

این پرنده معمولاً تمام طول سال را در یک منطقه می‌ماند و فقط به مناطقی که از زمستان‌های سخت برخوردارند مهاجرت می‌کند.

خوردن طعمه‌های مسموم و کاهش لاشه‌ها در دو قرن اخیر نسل دال سیاه را در بسیاری از کشورهای اروپایی و شمال آفریقا بر انداخته است. امروزه نیز استفاده از موش‌کش‌ها در تبت و زنده‌گیری از طبیعت (برای فروش به باغ وحش) در کشورهای شوروی سابق نسل این حیوان را تهدید می‌کند.

در مقابل اقدامات حفاظتی و تغذیه داوطلبانه تعداد دال‌های سیاه را در برخی مناطق افزایش داده‌است، مهمترین نمونه اسپانیا است که جمعیت دال سیاه آن از 200 جفت در سال 1970 به 1000 جفت در سال 1992 افزایش یافت. برنامه‌هایی هم برای بازگرداندن این پرنده به دیگر کشورهای اروپایی همچون فرانسه نیز در جریان است.

دال سیاه 95 تا 105 سانتی‌متر است ؛ از لحاظ اندازه و طرح بدن در حال پرواز شبیه دال است با این تفاوت که سر بزرگتر و منقاری کلفت‌تر دارد و دمش درازتر و در انتها تا حدی سه‌گوش است ( ولی گاهی بر اثر فرسایش به دم دال شباهت پیدا می کند ) .

تفاوت دیگرش پرو بال قهوه‌ای دوده‌ای یکدست است که از دور سیاه به‌نظر می رسد . پوشپرهای بالش تیره‌تر از شاهپرهاست و سطح زیرین بال‌ها مانند بال دال ؛ راهراه ندارد . گردنش بدون پر با پوستی به رنگ صورتی آمیخته با آبی می باشد و در اطراف گردن یک شـنِـل قهوه‌ای رنگ دارد . رفتار و صدایش مانند دال است و تا اندازه‌ای تکزی است .

هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار)

 اندازه پرنده : 75-175 Cm

راسته : شاهین سانان

نام علمی : Gypaetus barbatus

نام انگلیسی : Lammergeier or Bearded Vulture

صدای هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار) :

این پرنده اغلب ساکت است اما گاهی صدایی غرغر مانند از آن شنیده می شود.

پراکندگی هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار) :

هُما ، پرنده‌ای است بومی ایران و هنوز می توان تعداد قابل توجه ای از آنها را در پناهگاه حیات وحش خبر و روچون در محدوده شهرستان بافت دید .

زیستگاه هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار) :

کوهستان‌های مرتفع و دور افتاده ، آشیانه‌اش را در غارهای مشرف به پرتگاه می سازد .

وضعیت حفاظتی هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار) :

هنوز برنامه حفاظتی خاصی برای این پرنده در نظر گرفته نشده است.

مشخصات :

هما ( همای سعادت ، مرغ استخوان خوار) 100 تا 110 سانتی‌متر ؛ طرح مشخص بدن در حال پرواز ، این پرنده را از سایر لاشخورها متمایز می سازد . بیشتر به یک شاهین عظیم شباهت دارد تا به یک لاشخور . بال‌های آن دراز ، کم عرض و زاویه‌دار و دمش بلند ، لوزی شکل و تیره‌رنگ است .

سطح پشتی ، بال‌ها و دم آن سیاه مایل به خاکستری و سرش بطور کلی نخودی رنگ است ، اطراف چشم و ناحیه پس منقار آن سیاه رنگ می باشد که به یک دسته موی سیاه ریش مانند در زیر منقار منتهی می شود . سطح شکمی نارنجی ، مایل به زرد ، ناحیه سینه به‌طور واضح نارنجی رنگ است که با بال‌های تیره تضاد خاصی نشان می دهد .

پرنده نابالغ سر و گردنی تیره دارد . هما از لاشخورهای دیگر فعالتر و معمولا تک‌زی است ، گاها آنرا مرغ استخوان خوار نیز می نامند و اینگونه خواندن این پرنده بدین سبب است که استخوان های بزرگ را از ارتفاع زیاد بر روی سنگ ها و صخره ها رها می کند تا خرد شوند و از تکه های استخوان نیز تغذیه می کند ، در واقع استخوان خواری از عادات تغذیه این پرنده زیبا است .

هما یا مرغ استخوان‌خوار نوعی کرکس بزرگ است که در کوه‌های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا زندگی می‌کند.
هما در تمام طول سال یک جا می‌ماند و هر فصل فقط یک یا دو تخم می‌گذارد. این پرنده مانند دیگر کرکس‌ها عمدتاً لاشه‌خوار است اما عمدهٔ غذای آن را مغز استخوان تشکیل می‌دهد. هما استخوان‌های بزرگ را از ارتفاع زیاد به روی سنگ‌ها پرتاب می‌کند تا به قطعات کوچک‌تر شکسته شود. گاهی هم از لاک‌پشت‌های زنده به همین روش تغذیه می‌کند.

هما در اسطوره‌های ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایه‌اش بر سر هر کس بیافتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شده‌است.
در افسانه‌های ایران مثل ققنوس در اساطیر مصر و یونان صاحب کرامت است. همادر ادبیات ایران به عنوان نماد سعادت است و برعکس جغد که نماد شوم است البته هما می‌تواندپرنده‌ای افسانه‌ای و اساطیری باشد . در قصه‌ها و مثل‌های ایرانی از هما به عنوان پرنده سعادت یاد شده‌است.

در خرابه‌های تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده‌است دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده‌است. این نشان می‌دهد که هما در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده‌است.

جثهٔ هما بیشتر شبیه به یک شاهین عظیم‌الجثه است تا یک کرکس و تنها کرکسی است که سرش پر دارد. ارتفاع هما 95 تا 125 سانتی‌متر، فاصلهٔ بین دو بال آن 275 تا 308 سانتی‌متر و وزن آن 4.5 تا 7.5 کیلوگرم است.

کرکس مصری (کرکس کوچک)

 اندازه پرنده : 50-75 Cm

راسته : شاهین سانان

نام علمی : Neophron percnopterus

نام انگلیسی : Egyptian vulture

صدای کرکس مصری (کرکس کوچک) :

صدای این پرنده اتفاقی و شبیه غرغر سوت مانند شنیده می شود.

پراکندگی کرکس مصری (کرکس کوچک) :

کرکس از جمله پرندگانی بوده که در گذشته نه چندان دور بطور کلی تابستان‌ها فراوان بوده است ، و اما هنوز این پرنده را می توان در پناهگاه حیات وحش خبر و روچون در محدوده شهرستان بافت به صورت نسبتا فراوان دید ، تعدا کمی از این پرنده زمستان در منتهی الیه جنوب ایران باقی می ماند .

زیستگاه کرکس مصری (کرکس کوچک) :

این پرنده در اغلب مناطق دشتی – استپ، کوهستان و کناره های جنگل به سر برده و درصخره های مرتفع آشیانه می سازد. در ایران، تابستان ها، نسبتا فراوان و در زمستان ، به تعداد اندک، در جنوب شرقی دیده می شوند.

وضعیت حفاظتی کرکس مصری (کرکس کوچک) :

کرکس مصری در ایران باید تحت حفاظت کامل قرار گیرد.

کرکس مصری از پرندگان در خطر انقراض جهان و حمایت شده ایران است، بنابراین شناسایی زیستگاه های جوجه آوریش در استان و حفاظت کامل از آنها ضروری است.

مشخصات :

کرکس مصری (کرکس کوچک) 53 تا 65 سانتی‌متر است ؛ لاشخوری کوچک و سیاه و سفید که از سایر لاشخورها کوچکتر است ، طرح بدنش در حال پرواز با بال‌های دراز ، مستقیم و نوک‌تیز به رنگ سیاه و سفید و دم سه‌گوش سفید ، خیلی مشخص است . سر و گلوی پرنده بالغ پوستی زردرنگ و بدون پر دارد ، پس سر و گردنش را انبوهی از پرهای کوتاه و فشرده می پوشاند ، پرو بالش سفید چرک و شاهپرهای نخستین آن سیاه‌رنگ است .

منقارش از منقار لاشخورهای دیگر باریکتر است . رنگ پر و بال پرنده نابالغ بر حسب سن ، از قهوه‌ای پررنگ تا سفید چرک تغییر می کند و سر و پرهای انبوه گردنش تقریبا قهوه‌ای رنگ است . با اینکه این پرنده چندان اجتماعی نیست ، گاهی دو یا سه‌ تای آن همراه با چند ( دال ) بر سر یک لاشه جنگ می شود تا پس مانده پرنده‌های بزرگ‌تر را بخورند . آشغال و زباله را در جستجوی گوشت و مواد حیوانی دیگر زیر و رو کند ( رجوع شود به لک‌لک سفید که طرح بالش در پرواز مشابه این پرنده است و اغلب با بال باز اوج می گیرد ) .