رابطه علم و اخلاق در احادیث اسلامی

1 - در رابطه معرفت با زهد که از مهمترین فضائل اخلاقی است از علی علیه السلام چنین روایت شده است: «ثمرة المعرفة العزوف عن الدنیا؛ میوه درخت معرفت، زهد در دنیا است» . (غرر الحکم .)

2 - در حدیث دیگری در ارتباط غنای ذاتی و ترک حرص و آز، با علم و معرفت، از همان امام علیه السلام می‏خوانیم: «من سکن قلبه العلم بالله سبحانه، سکنه الغنی عن الخلق؛ هر کس معرفت خداوند در دل او، جایگزین شود، غنی و بی نیازی از خلق در قلبش جایگزین خواهد شد» . (غررالحکم)

روشن است کسی که آگاه به صفات جلال و جمال خداست و جهان هستی را پرتو کوچکی از آن ذات بی‏نیاز می‏داند، تنها بر او توکل می‏کند و از غیر او خود را مستغنی و بی‏نیاز می‏بیند .

در ارتباط معرفة الله با حفظ زبان از سخنان ناشایست و شکم از حرام؛ در حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «من عرف الله و عظمه منع فاه من الکلام، وبطنه من الطعام؛ کسی که خدا را بشناسد و بزرگ بشمرد، دهانش را از سخن (ناشایست) باز می‏دارد، و شکمش را از غذا (ی حرام) !» (اصول کافی، جلد2، صفحه‏ .237)

3 - در رابطه معرفت و خوف از خدا که سرچشمه انواع فضایل اخلاقی است، در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است: «من عرف الله خاف الله و من خاف الله سخت نفسه عن الدنیا؛ کسی که خدا را بشناسد، از (مجازات) او می‏ترسد، و کسی که از خدا بترسد نسبت به زرق و برق دنیا، بی‏اعتنا می‏شود!» (همان مدرک، صفحه 68، حدیث .4)

4 - در ارتباط روح گذشت و ترک انتقامجویی با معرفة الله، در حدیثی از امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‏خوانیم: «اعرف الناس بالله اعذرهم للناس وان لم یجد لهم عذرا؛ آگاهترین مردم به خدا کسی است که بیش از همه مردم را در برابر خطاهایی که مرتکب شده‏اند، معذور دارد، هرچند عذر (موجهی) برای آنها نیابد» . (غرر الحکم)



5 ـ تأثیر فرهنگ جامعه در پرورش فضائل و رذائل

فرهنگ، مجموعه اموری است که به روح و فکر انسان، شکل می‏دهد و انگیزه اصلی او را به سوی مسائل مختلف، فراهم می‏سازد. مجموعه‏عقائد، تاریخ، آداب و رسم جامعه، ادبیات و هنر، همان فرهنگ جامعه است.

در آیات قرآن:

اشارات بسیار روشنی در این زمینه دیده می‏شود و نشان می‏دهد چگونه بسیاری از اقوام منحرف پیشین، به خاطر آداب و رسوم غلط و سنن جاهلی و فرهنگ منحط، به دره هولناک رذائل اخلاقی سقوط کردند؛ به عنوان نمونه:

1 -  «و اذا فعلوا فاحشة قالوا وجدنا علیها آبائنا والله امرنا بها قل ان الله لایأمر بالفحشاء، اتقولون علی الله مالا تعلمون؛ و هنگامی که زشتی انجام می‏دهند می‏گویند: پدران خود را بر این عمل یافتیم؛ و خداوند ما را به آن دستور داده است! ـ بگو خدا (هرگز) به کار زشت فرمان نمی‏دهد، آیا چیزی به خدا نسبت می‏دهید که نمی‏دانید!» (سوره اعراف، آیه‏28)

2 - «و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا اولو کان آبائهم لایعقلون شیئا و لا یهتدون؛ و هنگامی که به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید! می‏گویند: نه! ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می‏نماییم . آیا اگر پدران آنها چیزی نمی‏فهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آنها پیروی خواهند کرد؟)» (سوره‏بقره، آیه‏170)

3 - «اذ قال لابیه و قومه ما هذه الت ـ ماثیل التی انتم لها عاک ـ فون ـ قالوا وجدنا آبائنا لها عابدین؛ آن هنگام که به پدرش (آزر) و قوم او گفت: این مجسمه‏های بی‏روح چیست که شما همواره آنها را پرستش می‏کنید؟ ـ گفتند: ما پدران خود را دیدیم که آنها را عبادت می‏کنند.» (سوره انبیاء، آیه‏52 و53)