اهداف اصلی پژوهش و مراحل انجام آن

هدف یا اهداف پژوهش شامل اکتشاف، توصیف، تبیین، فهم، پیش بینی، تغییر، ارزشیابی، و برآورد تاثیر است. اما توجه داشته باشید که یک پروژه تحقیقاتی می تواند فقط یکی از این اهداف، یا شاید، چند هدف را به ترتیب تعقیب کند. اما هدف یا اهدافی که از انجام پژوهش داریم چیست؟ این بخش آسمونی را بخوانید.

یک مطالعه می تواند صرفا توصیفی باشد، یا شاید با مرحله توصیف آغاز شود و سپس به سمت تبیین و بعد تغییر حرکت کند. در ارتباط با اهداف پژوهش می توانیم میان پژوهش های بنیادی و کاربردی تمایز بگذاریم. بدین ترتیب کانون توجه « پژوهش بنیادی » بر اکتشاف، توصیف، تبیین، فهم و پیش بینی مبتنی است، و به خصوص بر توصیف، تبیین و فهم. در حالی که پژوهش کاربردی ممکن است شامل برخی از این اهداف بنیادی باشد، اما به خصوص با تغییر، ارزشیابی و برآورد تاثیر سروکار دارد. 

مراحل پژوهش به ترتیب

• مرحله اول: اکتشاف

پژوهش اکتشافی هنگامی ضرورت پیدا می کند که درباره موضوع مورد پژوهش یا محیطی که پژوهش باید در آن اجرا شود، هیچ چیز ندانیم. پژوهش مقدماتی برای کسب ایده هایی درباره وضعیت امور و چگونگی مطالعه آن مورد استفاده قرار می گیرد.

از نظر بلومر مرحله اکتشافی در پروژه های پژوهشی برای دقیق کردن کانون پژوهش کاملا ضروری است. از نظر او پژوهش اکتشافی نه یک تجمل اضافی و اختیاری بلکه جزء ضروری هر پروژه ای است.

ویژگی اکتشاف در آن است که رویه ی انعطاف پذیری است که در آن پژوهشگر خط تحقیقاتی خود را تعویض می کند، همراه با پیشرفت مطالعه نقاط مشاهده ی جدید اتخاذ می کند، در مسیرهای جدیدی حرکت می کند که قبلا بدان نیندیشیده بود، و با شناخت خود را از داده های مطلوب اصلاح می کند، زیرا به طور مستمر اطلاعات و درک او بالاتر می رود.

مقصود از پژوهش اکتشافی حرکت به سوی فهم روشن تری ازگونگی طرح مسئله، پی بردن به این که داده های مناسب کدامند، کسب ایده هایی درباره خطوط روابط مهم و معنادار و کامل کردن ابزارهای مفهومی در پرتو آموخته هایی است که درباره آن بخش از زندگی بدست می آیند.

پژوهش اکتشافی باید تصویر درست و دقیقی از پدیده مورد نظر بدست دهد، آن قدر درست و دقیق که پژوهشگر احساس کند با محیط آشناست و می تواند با اطمینان خاطر درباره مسئله پژوهش سخن بگوید.

• مرحله دوم: توصیف

پژوهش توصیفی در پی ارائه شرح دقیقی درباره ی یک پدیده یا توزیع ویژگی هایی در یک جمعیت، یا الگوهای روابط در یک متن اجتماعی و در یک زمان خاص، یا تغییر این ویژگی ها در طول زمان است. در عمل مرز میان پژوهش اکتشافی و توصیفی روشن نیست اما به نظر می رسد که پژوهش توصیفی منظم تر و قطعی تر است و معمولا کانون محدودتری دارد.

• مرحله سوم: تبیین و فهم

تبیین به معنای معقول ساختن رویدادها یا توالی های منظی است که مشاهده شده اند اما به وسیله نظریه های موجود نمی توان آنها را توضیح داد، به عبارتی دیگر تبیین با معماها سرو کار دارد و آنها را حل می کند. تبیین کردن یک پدیده به معنی دادن پاسخی به این سوال است که چرا آن پدیده به شیوه ی خاصی رفتار می کند یا چرا توالی های منظم خاصی رخ می دهند.

البته میان تبیین و فهم تفاوتهایی وجود دارد. از نظر گیدنز تفاوت میان تبیین و فهم را در چگونگی دستیابی به توضیح معقول باید جستجو کرد.

این تفاوت میان « تبیین علی » و « تبیین دلیلی » است. تبیین به معنی شناسایی علل وقایع یا توالی های منظم است، یعنی عوامل یا مکانیسمهایی که آن را تولید می کنند، و فهم با دلایل و تعابیر کنشگران اجتماعی برای کنش هایشان، بدست می آید. همچنین فهم به معانی یک رویداد یا فعالیت در یک متن اجتماعی خاص مربوط می شود، چه توسط کنشگران اجتماعی داده شود یا معانی ای که محقق از تعابیر کنشگران اجتماعی استنتاج می کند. تبیین ها توسط پژوهشگرانی تولید می شود که از « بیرون » پدیده ای را مشاهده می کنند، در حالی که فهم مبتنی بر دیدگاهی از « درون » است که در آن پژوهشگر آگای ذهنی و تفاسیر کنشگران اجتماعی ِ درگیر در آن عمل را در می یابد.

• مرحله چهارم: پیشبینی

هدف از پیش بینی در تحقیق این است که درباره آنچه باید تحت شرایط معینی رخ دهد، ادعاهایی به عمل آید. پیش بینی باید از پیشگویی متمایز شود. پیشگویی داعیه هایی است درباره آنچه در آینده رخ خواهد داد، در حالی که پیش بینی داعیه هایی است درباره ی آنچه رخ خواهد داد اگر مکانیسم ها یا قوانین معینی تحت شرایط معینی عمل کنند.

پیشبینی از دو طریق بدست می آید. بر اساس الگوهای پذیرفته شده ی روابط میان مفاهیم (مثل استراتژی پژوهشی استقرایی)، یا از طریق تعویض نقطه تاکید در یک استدلال نظری (مثال استراتژی پژوهشی قیاسی)، در مورد الگوهای پذیرفته شده هرگاه یک طرف رابطه موجود باشد، می تواند انتظار داشت که طرف دیگر نیز وجود خواهد داشت.

• مرحله پنجم: تغییر‏‎‎

پژوهش هایی که تغییر را هدف قرار می دهند خواهان مداخله در دنیای اجتماعی برای ایجاد تغییرات جزئی یا عمده، یا همزمان با خود تحقیق و یا به عنوان نتیجه تحقیق اند.

برخی از مکاتب نظریه اجتماعی مثل نظریه فمنیستی یا انتقادی، استدلال کرده اند که تغییر هدف بنیادی علوم اجتماعی است و همه اهداف دیگر باید در خدمت هدف رهایی بخشی گروه های تحت ستم باشند.

باید توجه داشت که تغییر یا پژوهش مداخله ای می تواند به صورت « از بالا به پایین » نیز انجام شود و بنابراین در خدمت نیازهای صاحبان قدرت باشد، یا از « پایین به بالا » و در خدمت نیازهای فاقدان قدرت باشد. پس نمی توان با قطعیت آن را « رادیکال » یا « محافظه کار » نامید.

• مرحله ششم: ارزشیابی

 ارزشیابی و برآورد تاثیر با سیاست گذاری و اجرای برنامه ها و نیز با حل مسئله و تصمیم گیری سروکار دارند. پژوهش ارزشیابی در پی بررسی پیامدهای روندهای خاصی از کنش هاست. این پژوهش انجام می شود تا معلوم گردد آیا یک سیاست یا برنامه خاص به اهدافی که داشته، رسیده است. به عبارت دیگر، تا چه حد در رسیدن به اهداف کارآمد بوده است. پژوهش ارزشیابی به مقایسه « آنچه هست » با « آنچه باید باشد » می پردازد.

کاربردهای پژوهش ارزشیابی

1. ادامه دادن یا قطع یک برنامه.
2. بهسازی رویه ها و عملکردهای یک برنامه.
3. افزودن یا حذف استراتژی ها و فنونی مشخص.
4. اجرای برنامه های مشابه در جای دیگر.
5. تخصیص منابع میان برنامه های رقیب.
6. پذیرش یا رد رهیافت یا نظریه مندرج در یک برنامه.

انواع پژوهش در امور تحقیقاتی

• ارزشیابی اصلاحی

در آن نظارت و هدایت برنامه و بازخورد مستمر جزئی از عناصر برنامه است و در طول اجرای یک برنامه مبنایی است برای کمک به بهگشت آن.

• ارزشیابی جمع بندی

پس از اتمام اجرای یک برنامه انجام می گیرد تا اثربخشی کلی آن در دستیابی به اهداف اولیه اش معلوم گردد.

• برآورد تاثیر‎‎

برآورد تاثیر عبارتست از فرایند شناسایی پیامدهای آتی یک کنش فعلی یا فرضی، که در مورد برآورد تاثیر اجتماعی (SIA)، این پیامدها به افراد، سازمان ها، نهادها و کل جامعه مربوط می شود. برآورد تاثیر اجتماعی (SIA) می تواند با برآورد یا پیش بینی تاثیرات جمعیت شناختی، اقتصادی- اجتماعی، نهادی، اجتماعی، و روان شناختی توسعه منابع و پروژه های عمرانی بزرگ مقیاس و همچنین سیاست ها یا برنامه های اجتماعی و اقتصادی سروکار داشته باشد.

در کنار مفهوم برآورد تاثیر اجتماعی(SIA) می توانیم از برآورد تاثیر محیطی (EIA) صحبت کنیم. برآورد تاثیر محیطی (EIA) عبارتست از برآورد اثر یک فعالیت برنامه ریزی شده بر محیط زیست. اما می توان آن را گسترده تر از این در نظر گرفت و آن را فرایندی برای شناسایی، پیش بینی و ارزشیابی پیامدهای زیستی- جغرافیایی، اقتصادی- اجتماعی و سلامتی و رفاهی ناشی از اجرای فعالیتهای خاص محسوب کرد.