شب شانزدهم محرم

حمله مسلمانان به دمشق

مسلمانان در عصر خلیفه اول ابوبکر ابن‌ابو‌قحافه، پس از پیروزی‌هایی که در نبرد با مسیحیان و سپاهیان روم در جبهه‌های غرب و مناطق شام، همانند أجنادین، بصری، و مرج‌صفر، به‌دست آورده بودند، نیروهای خویش را برای نبرد با مدافعان شهر بزرگ و تاریخی دمشق، مرکز شام، متمرکز کردند. آنان در شانزدهم محرم سال 14 هجری به دمشق هجوم آورده و آن‌را از چند سو به محاصره خویش درآوردند.

مدافعان شهر، تمامی درهای شهر را بر روی مسلمانان بسته و در داخل شهر سنگربندی کرده و آماده نبرد با مسلمانان شدند.

خالد ابن‌ولید از سوی ابوبکر، فرماندهی مسلمانان را بر عهده داشت و به مدت شش ماه، این شهر را در محاصره خویش نگاه داشت، و سرانجام با آنان معاهده‌ای بست و طی صلحنامه‌ای دروازه‌های شهر دمشق به‌روی مسلمانان گشوده شد.

در همان ایام، ابوبکر از دنیا رفت و عمر ابن‌خطاب جانشین وی گردید، و نخستین اقدام عمر ابن‌خطاب، برکناری خالد ابن‌ولید از فرماندهی سپاه شام، و نصب ابوعبیده جراح به‌جای وی بود، ولی ابوعبیده، به مصلحت دید که امارت و فرماندهی خویش را تا پایان فتح دمشق پنهان نگاه دارد.

فتح دمشق در ماه رجب سال چهاردهم هجری، در عصر عمر ابن‌خطاب به وقوع پیوست، و این واقعه، ضربه سنگینی بر امپراتوری روم‌شرقی وارد ساخت، و زمینه مناسبی برای پیشرفت‌های بعدی مسلمانان گردید.

تدوین تاریخ اسلامی

در عصر خلیفه دوم برخی از استانداران ایالت‌های اسلامی و بعضی از دوراندیشان مدینه، لزوم انتخاب تاریخ ویژه‌ای برای مسلمانان (به صورت سالانه) را بارها به اطلاع خلیفه رسانیده و وی را متوجه این ‌أمر مهم نمودند.

عمر ابن‌خطاب تصمیم گرفت برای مسلمانان تاریخ ویژه‌ای تدوین نماید. بدین لحاظ تعدادی از صاحب‌نظران مهاجر و انصار را گردآورد و با آنان در این باره به گفت‌وگو نشست. در آن جمع، برخی سال تولد پیامبر اکرم(ص)، برخی سال بعثت آن حضرت، و برخی سال رحلت آن حضرت را به عنوان مبدأ تاریخ اسلام پیشنهاد کردند.

هم‌چنین برخی از دیگراندیشان، تاریخ رومی (میلادی)، و عده‌ای از آنان، تاریخ ایرانی (فُرس قدیم) را یادآوری کردند. اما امیرمؤمنان علی ابن‌ابو‌طالب(ع) نیز که در آن نشست حضور داشت، پیشنهاد کرد که به خاطر اهمیت هجرت پیامبر اسلام(ص) از مکه به مدینه، آن‌را مبدأ تاریخ اسلام قرار دهند.

عده‌ای از حاضران، از جمله خلیفه وقت، پیشنهاد امیرمؤمنان(ع) را اصلح دانسته و همان را تأیید نمود، و عمر ابن‌خطاب دستور داد که از آن پس هجرت پیامبر(ص) مبدأ تاریخ اسلامی قرار گیرد.

آن‌گاه، درباره ابتدای سال هجری که از چه ماهی از ماه‌های عرب آغاز گردد، گفت‌وگو شد، و در این باره نیز پیشنهادهای متعددی ارائه گردید. سرانجام عمر ابن‌خطاب به پیشنهاد عثمان ابن‌عفان‌ که معتقد بود اول محرم را، نخستین روز سال بدانند، ترتیب اثر داد و فرمان داد که ماه محرم نخستین ماه سال هجری قمری باشد.⁽²⁾ با این حساب، هجرت پیامبر(ص) در آغاز سومین ماه سال اول هجری قمری واقع گردیده است.

1- تاریخ الطبری (جریر طبری)، ج 2، ص 388.

2- تاریخ دمشق (ابن عساکر)، ج 1، ص 37.