آشنایی با استان سیستان بلوچستان

سیستان و بلوچستان در جنوب شرق ایران با وسعتی حدود 187578 کیلومترمربع، معادل 4/11 درصد از کل مساحت کشور را تشکیل داده و پهناورترین استان کشور می‎باشد. این استان از نظر عرض جغرافیایی از 25 درجه و 3 دقیقه تا 31 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی از خط استوا را به خود اختصاص داده و به لحاظ طول جغرافیایی بین 58 درجه و 50 دقیقه تا 63 درجه و 21 دقیقه طول شرقی از نصف‎النهار مبدأ قرار گرفته است. این استان در شمال به استان خراسان جنوبی و کشور افغانستان، در شرق با مرز خاکی حدود 1260 کیلومتری به کشورهای پاکستان و افغانستان، در جنوب با مرز آبی 300 کیلومتری به آبهای آزاد دریای عمان و بالاخره در مغرب به استانهای کرمان و هرمزگان محدود می‎شود. بطور کلی این استان به لحاظ طبیعی به دو ناحیة جغرافیایی سیستان در شمال و بلوچستان در جنوب قابل تفکیک است.

دشت سیستان

در شمال استان، همچون نگینی است برآمده از آبرفت‎های رودخانه هیرمند، که بزرگترین دریاچه آب شیرین در ایران (دریاچه هامون) را در خود جای داده است. کوه خواجه تنها عارضة طبیعی است که در این ناحیه خودنمایی نموده و مابقی دشت بصورت هموار با شیب 2 در هزار از جنوب شرق و مرز افغانستان در نقطة ورودی هیرمند به سیستان، به سمت شمال‎غرب به دریاچه‎های سه‎گانه هامون ختم می‎شود. از نظر اقلیمی این دشت در تیپ اقلیم خشک بیابانی قرار دارد و متوسط بارندگی سالیانه آن کمتر از 65 میلی‎متر بوده؛ در عین حال میزان تبخیر در آن قریب به 5000 میلیمتر در سال می‎باشد. این شرایط در مجموع باعث خشکی طبیعی این سرزمین گردیده و در صورت کاهش آب ورودی هیرمند و یا خشکی رودخانه و قطع آب، خشکسالی‎های مخرب در آن به وقوع می‎پیوندد، کما اینکه خشکسالی بی‎سابقه سالهای 1384- 1378، مهمترین نمونه آن می‎باشد. وزش بادهای120 روزه سیستان از اواخر بهار ­تا­ اواخر­ تابستان­ درتشدید ­نیازآبی­ منطقه ­مؤثر و بر خشکی­ محیط­ نقش­ تعدیل­ کننده ‎ای­ دارد.

ناحیه بلوچستان

در جنوب استان همچون صدفی است که وسعت متنوع‎اش را با دریای عمان گره زده و در مجموع دارای طبیعتی کوهستانی و خشک است. نواحی جنوبی استان با توجه به مجاورت با دریای عمان و متأثر شدن از بادها و بارانهای موسمی اقیانوس هند، دارای اقلیم متفاوتی می‎باشند؛ چنانکه بالابودن میانگین دما و پایین بودن نوسانات آن از جمله مشخصه‎های اساسی اقلیم بلوچستان می‎باشد. با این وجود در جنوب بلوچستان شاهد شرایط آب و هوایی شرجی، در مرکز خشک و در شمال معتدل خشک، می‎باشیم. با توجه به پایین بودن نزولات جوی (متوسط کمتر از 115 میلیمتر) و عدم وجود منابع برف کوهستانی، اکثر جریانات رودخانه‎ای بصورت موقتی و فصلی بوده و درنتیجه منابع آب زیرزمینی نیز با محدودیت مواجه می‎باشد. وجود مخروط آتشفشانی تفتان با ارتفاع 3941 متر در شمال بلوچستان شرایط اقلیمی تعدیل یافته‎ای را بوجود آورده است.

در خصوص برنامه­ ریزی و آمایش امنیت و توسعه مرز در ایران متأسفانه تا کنون کار عمیقی صورت نگرفته است، تنها در سالهای اخیر در شمال شرق و در سالهای نه چندان دور در شمال غرب کشور کارهای پراکنده ایی انجام شده است. لیکن در سطح بین المللی کارهای زیادی در این ارتباط انجام شده که یکی از اولین و مهمترین آنها برنامه ریزی توسعه و امنیت مرزهای مکزیک با ایالات متحده آمریکا می باشد.

شهرستان زاهدان

با وسعت36581 کیلو متر مربع دارای سه شهر زاهدان(به عنوان مرکز استان سیستان و بلوچستان) میر جاوه و نصرت آباد می باشد .

همچنین موقعیت جغرافیایی این شهرستان به همراه چهار بخش مرکزی میر جاوه، نصرت‌آباد، کورین، 8 دهستان و 1012 روستا در شمال استان قرار دارد که از شمال به شهرستان زابل و کویر لوت از شرق به کشور پاکستان از غرب به استان کرمان و از جنوب به شهرستان خاش محدود می شود . جمعیت شهرستان زاهدان تا پایان سال 84 (675282) نفر بوده و اکثر مردم این شهر با توجه به قومیت هایی که در آن ساکن شده اند از نژاد آریایی هستند و به زبان ها و گویش های فارسی، سیستانی، بلوچی، کرمانی، یزدی و خراسانی سخن می‌گویند. مسافت زاهدان تا تهران 1494 کیلو متر است و از سطح دریا 1385 متر ارتفاع دارد.

هوای زاهدان گرم و خشک بوده و در روزهای تابستان هوا بسیار گرم و در شب ها حرارت به نحو محسوسی کاهش می یابد. بادهایی که به طرف زاهدان به حرکت در می آیند از طرف جنوب غربی به شمال شرقی است و بادهای 120روزه سیستان نیز به طور غیر مستقیم در کاهش دمای شهر زاهدان تاثیر دارند. به ندرت در این شهر برف می بارد. شهر زاهدان دارای موقعیت ممتاز جغرافیایی است و در مسیر تردد بین المللی پاکستان و هندوستان، خراسان و کرمان قرار دارد.

از جمله کوههای زاهدان می توان به کوه اشتران با ارتفاع 3012 متر انجیردان و جیکو با ارتفاع 2255 متر و پیر خان با ارتفاع 2221 متر اشاره نمود. کوه ملک سیاه نیز یکی دیگر از کوه های زاهدان است. شهر زاهدان را ارتفاعات در بر گرفته و به صورت گودالی دیده می شود.

رود خانه های میر جاوه، لار،اومار، کچه و لادیز از مهمترین رودخانه های زاهدان و آب مورد نیاز این شهر از طریق چاه قنات، چشمه ها، رود خانه ها و چاه نیمه های سیستان تامین می گردد.

مهمترین محصولات کشاورزی، گندم، جو، نباتات، علوفه، ذرت دانه ای و علوفه ای، سبزیجات و محصولات جالیزی و باغی می باشد .

پیشینه تاریخی

به زاهدان در قدیم دزدآب می گفتند .این شهر که کوه ها ان را احاطه کرده اند قدمتی 85 ساله بیشتر ندارد. سالخوردگان، دزداب را به خوبی می شناسند که در برخی نقاط اب به صورت چشمه بیرون امده و در قدری انسوتر در زمین فرو رفته و به همین دلیل دزداب خوانده شده است. در گذشته ای دور زندگی در این منطقه در درون قلعه‌ای کوچک در کوه های شمال شهر زاهدان جریان داشته و مردم در حوالی قلعه به کار کشاوری و تجارت مشغول بوده اند و از این طرق امرار معاش می کردند. کار گران را آهن یعنی هندی ها اولین پایه گذاران شهر در این منطقه بوده اند. معماری خاص هندی از طریق وارد ایران شد.

در سال 1302 هجری شمسی کابینه دستور به ابادانی شهر داده و در سال 1309 هجری شمسی بنا به پیشنهاد تیمسار جهانبانی نام شهر به زاهدان تغییر یافت. هرچند نقشه اولیه شهر زاهدان توسط یک مهندس از شهر کویته پاکستان طراحی گردید ولی معماران ایرانی بافت کلی شهر را براساس معماری شهر های تاریخی مطابق با اقلیم منطقه اجرا کردند. امروزه زاهدان با جمعیتی بیش از 600 هزار نفر با دانشگاه های بزرگ دولتی، آزاد، پیام نور، علوم قرانی و حوزه علمیه امام صادق (ع) به عنوان یک شهر دانشگاهی و فرهنگی شناخته می شود.

اقوام و آداب و رسوم

در میان ساکنان شهر زاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند. زاهدان شهر چند دروازه‌ایست که به دلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یک دست نیافته است.

وجود اقوام و ادیان و مذاهب اسلامی مختلف در شهر انرا به الگویی نمادین برای دیگر شهرها در ایران و کشور های دیگر تبدیل کرده است. علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان و بلوچستان و خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه، سوء استفاده و در گیری های قومی، قبیله‌ای ومذهبی هم همین نکته اساسی است. از جمله مراسم مذهبی که هر سال در زاهدان چشمگیر است عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیکر ائمه اطهار (ع) است. این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی، یزدی، خراسانی، کرمانی، ترک و افغان می‌باشند.

خوراک

از انواع خوراکی های بومی می‌توان به شیلانج، شیرمال، کهلی، کباب تنورچه، آبگوشت، کشک زرد، کشک سفید، تجگی، قلیفی، کلوچه و ... اشاره کرد.

آثار تاریخی

خانه ابوی ( کارگاه هنر های سنتی زاهدان ):

زمان احداث آن هم‌زمان با شکل‌گیری هسته اولیه شهر است و توسط استاد محمد علی محمودی در سال1311 هجری شمسی ساخته شده است، مالک ان شخصی به نام ابوی بوده. این بنا در حال حاضر در تملک میراث فرهنگی است.

منزل قدیمی شمس:

منزل شخصی اقای شمس نیز یکی از نمونه های معماری سبک یزدی در بافت اولیه شهر زاهدان می باشد که دارای فضاهای معماری سنتی همچون هشتی، حمام، مطبخ، رواقی، با طاق نماهای هلالی شکل مجموعه ای از اتاق ها و انبارها با مصالح عمده خشت و گل در جرز ها و آجر در نما با طاق ضربدر می باشد.

دبستان ایت الله طالقانی:

این بنا در سالهای 1314تا 1318 هجری شمسی ساخته شده است. از خصو صیات بارز این بنا رواق های زیبا و سقف های گنبدی و تزئینات آجری است.

ساختمان دادگستری:

ساختمان قدیم دادگستری زاهدان از جمله بنا های اولیه شهر زاهدان است که در2 طبقه ساخته شده است. از این ساختمان زمانی به عنوان مرکز تثبیت غله استان و پس از آن به عنوان ساختمان دادگستری استفاده می شده است.

تلگراف خانه حرمک:

این اثر در روستای حرمک از توابع بخش مرکزی در 55کیلو متری شمال زاهدان واقع شده است و از جمله ساختمان ها ایست که در اوایل حکومت پهلوی اول به عنوان تلگراف خانه در این روستا ساخته شده است.

حسینیه یزدی ها:

همزمان با شکل گیری نوین شهری زاهدان در سال 1310 هجری شمسی یزدی ها که اصلی ترین مهاجران اولیه ان بودند، مبادرت به احداث مجموعه ای از ساختمان های اداری، مذهبی و شخصی نمودند که حسینیه یزدی ها واقع در بافت قدیم شهر زاهدان یکی از انها است.

مجموعه امیر توکل کامبوزیا:

در اوایل دوره پهلوی اول با تبعید فردی به نام امیر توکل کامبو زیا به دزداب قدیم، وی در محلی که اکنون به نام کلاته نامیده می شود اقامت گزید از انجایی که وی فرد تحصیل کرده و فرهیخته ای بوده بلافاصله شروع به ساخت مجموعه ای از سازه های معماری به عنوان منزل، کتابخانه شخصی، حمام، محل نگهداری دام و غیره نمود.

ساختمان قدیمی پست زاهدان

این اثر از جمله ساختمان های اداری است که در اوایل سلسله پهلوی و به منظور انجام مراسلات پستی به سال 1311 هجری شمسی توسط دولت بنا گردیده است. در حال حاضر مرمت این بنا برای ایجاد موزه پست با همکاری اداره کل پست استان در حال پیگیری است.

کاروانسرای نصرت آباد

در مسیر زاهدان به بم قرار داشته و معماری بنا به دوران صوفیه تعلق دارد از خصوصیات بارز آن قرینه سازی و چهار ایوانی بودن آن است. در عصر صوفیه از سازه های معماری تحت عنوان کاروان سرا، رباط، میل در مناطق بیابانی حد فاصل شهرهای بزرگ ساخته شده که کاروان سرای نصرت آباد یکی از انهاست. این کاروان سرا در سه کیلو متری شمال غربی نصرت آباد واقع شده است پلان آن تقریبا به صورت مربع بوده است که در هر راس ان یک برج نگهبانی با قطر حدود 4/5 متر قرار دارد .ورودی این بنا در مرکز جبهه جنوبی قرار گرفته که مستقیما به حیاط مرکزی منتهی می گردد. در پیرامون حیاط مرکزی مجموعه از فضاهای معماری همهنند اتاق های استراحت مسافران و محل های نگهداری احشام و چهار پایان و تیمار انها ساخته شده است.

پست میر جاوه

همزمان با احداث شبکه راه آهن از کویته به زاهدان نقطه مرزی میل 72 به یکی از مبادی اصلی ورودی مسافر و ترانزیت کالا در شرق کشور مبدل گشت و این امر موجب شکل گیری شهر میر جاوه و مجموعهای از ساختمانهای اداری، مسکونی، انتظامی و خدمات دیگر گردید. که ساختمان پست میر جاوه یکی از انهاست، این ساختمان به سبک معماری خانه های چوبی با سقف شیروانی برای انجام مراسلات پستی در خیابان فرخی سیستانی و همجوار با ساختمان شهربانی ساخته شده است.

راه آهن میر جاوه

این بنا و مجموعه سازه های مرتبط با آن سنگ پایه بنای شهر میر جاوه و زاهدان است. که در حاشیه خیابان فر خی میرجاوه واقع شده است.

شهربانی میر جاوه

پس از شروع به کار خط راه آهن کویته، زاهدان در نقطه مشترک دو کشور ایران و پاکستان شهر میر جاوه شکل گرفته و به تدریج با احداث مجموعه هایی از ساختمان های اداری و دولتی و شخصی رشد یافته و گسترش می یابد. به منظور حفظ نظم و امنیت شهر نوپای میرجاوه این مرکز پلیس شهری راه اندازی گردید.

هفتاد ملا

هفتاد ملا در حاشیه شرقی روستای روپس و در 20 کیلو متری روستای تمین واقع شده است. در دامنه ارتفاعات مشرف بر روستا یک تو رفتگی وجود دارد که در پناه ان یک نمونه از گورستان های منحصر به فرد دوران اسلامی بنام گورستان هفتاد ملا قرار گرفته است. این گورستان با حدود 50 متر مربع مساحت، شامل مجموعه ای از صورت قبر های پنج طبقه مصطبه ای شکل پلکانی با دیواری مخوف و سوراخ دار عمود بر روی انها می باشد. این قبرستان به(دوره اسلامی میانه) تعلق دارد.

قلعه تپه لادیز

قلعه لادیز در کنار سفلی، در 17 کیلو متری جنوب غرب میر جاوه و در مسیر میر جاوه به تمین قرار گرفته است. ویژگی های این اثر استفاده از سنگ های درشت برای پی بندی بنا و ساختن دیوار های خشتی روی این پی های سنگی می باشد. از دیگر جاذبه های طبیعی این شهرستان رود خانه لادیز، غار لادیز، ابشار لادیز، باغ جون آباد را می توان نام برد.

معماری صخره ای روستا تمین

معماری صخره ای تمین منحصر بوده و فقط در چند جای ایران چنین معماری دیده می شود علاوه بر معماری، تمین دارای طبیعت زیبا و بکر همچون روستاهای اطراف مشهد و شاندیز سرسبزی و خرمی خاص و آب وهوای منحصر به فرد ی دارد. از جمله روستا های دارای بافت تاریخی و هدف گردشگری استان است.

آثار فرهنگی:

موزه بزرگ منطقه ای جنوب شرق کشور:

این موزه با زیربنائی به مساحت 11000 هزار متر مربع در حال تاسیس است در این موزه آثاری در زمینه های باستان شناسی، مردم شناسی و هنر های سنتی جنوب شرق کشور به نمایش گذاشته خواهد شد.

موزه شهدا:

این موزه در گلزار شهدا قرار دارد و مجموعه ای از آثار شهیدان پر افتخار جنگ تحمیلی رابه نمایش گذاشته است.

جاذبه های طبیعی

تمین:

دهستان تمین واقع در 65 کیلو متری جنوب غربی شهر میر جاوه یکی از مناطق بسیار زیبا است که در قسمت شمالی قله تفتان قرار دارد. آب و هوای روستای تمین در تابستان ها خنک و در زمستانها سرد می باشد، سیب، انگور، توت، عمده کار مردم روستا کشاورزی می باشد. این روستا به سه قسمت تقسیم می شود که عبارتند از 1- تمین بالا 2- تمین مرکزی 3- تمین پایین که این محله ها در فاصله 300 کیلو متری از هم قرار دارند.

چشمه آب معدنی:

چشمه آب معدنی موسی در تمین بالا تنها منبع تامین آب روستا می باشد. این چشمه زیبا از دل صخره ای عظیم می جوشد و چشم انداز زیبایی را به وجود آورده است. از خصوصیات بارز این چشمه دارا بودن املاح معدنی مفید و درجه حرارت آن می باشد که در زمستان گرم و در تابستان خنک میباشد.

غار لادیز

یکی از جلوه های طبیعی و بسیار زیبای استان در فاصله 100 کیلو متری شهرستان زاهدان و در 10 کیلو متری شهر میر جاوه قرار دارد این منطقه دارای آبشار و چشم انداز های زیبا با پوشش گیاهی غالب گز می باشد که در گذشته اهالی منطقه از آن به عنوان یک قنات طبیعی استفاده می کردند. در حال حاضر با توجه به کیفیت خوب و بالای آب غار لادیز مورد استفاده شرب و کشاورزی اهالی ساکنین لادیز و میرجاوه می باشد.