نقش معاشران و دوستان در پرورش فضائل اخلاقی

موضوع دیگری که تاثیر عمیق آن به تجربه ثابت‏شده و همه علمای اخلاق و تعلیم و تربیت اتفاق نظر دارند، مساله معاشرت و دوستی است. غالبا دوستان و معاشران ناباب و آلوده سبب آلودگی افراد پاک شده‏اند; عکس آن نیز صادق است، زیرا بسیاری از افراد پاک و قوی‏الاراده توانسته‏اند بعضی از معاشران ناباب را به پاکی و تقوا دعوت کنند. با این اشاره به قرآن باز می‏گردیم و اشاراتی را که قرآن به این مساله دارد با هم می‏شنویم:

1- ومن یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین - وانهم لیصدونهم عن السبیل ویحسبون انهم مهتدون - حتی اذا جاءنا قال یالیت‏بینی وبینک بعد المشرقین فبئس القرین. 

2- قال قائل منهم انی کان لی قرین - یقول اءنک لمن المصدقین - اءذامتنا وکنا ترابا وعظاما اءنالمدینون - قال هل انتم مطلعون - فاطلع فراه فی سواء الجحیم - قال تالله ان کدت لتردین - ولولا نعمة ربی لکنت من المحضرین.

3- ویوم یع-ض الظالم علی یدیه ی-قول یال-یتنی ات-خذت مع الرسول سبیلا - یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا - لقد اضلنی عن الذکر بعد اذجآءنی وکان الشیطان للانسان خذولا.

ترجمه:

1- و هر کس از یاد خدا روی گردان شود شیطان را به سراغ او می‏فرستیم پس همواره قرین اوست - و آنها [ شیاطین] این گروه را از یاد خدا باز می‏دارند در حالی که گمان می‏کنند هدایت‏یافتگان حقیقی آنها هستند! - تا زمانی که (در قیامت) نزد ما حاضر شود می‏گوید: ای کاش میان من و تو فاصله مشرق و مغرب بود; چه بد همنشینی بودی!

2- کسی از آنها می‏گوید: «من همنشینی داشتم - که پیوسته می‏گفت آیا (به راستی) تو این سخن را باور کرده‏ای - که وقتی ما مردیم و به خاک و استخوان مبدل شدیم، (بار دیگر) زنده می‏شویم و جزا داده خواهیم شد؟! - (سپس) می‏گوید آیا شما می‏توانید از او خبری بگیرید؟ - اینجاست که نگاهی می‏کند، ناگهان او را در میان دوزخ می‏بیند - می‏گوید: به خدا سوگند نزدیک بود مرا (نیز) به هلاکت‏بکشانی! - و اگر نعمت پروردگارم نبود، من نیز از احضار شدگان (در دوزخ) بودم!

3- و (به خاطر آور) روزی را که ستمکار دست‏خود را (از شدت حسرت) به دندان می‏گزد و می‏گوید: «ای کاش با رسول (خدا) راهی برگزیده بودم! - ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست‏خود انتخاب نکرده بودم! - او مرا از یاد آوری (حق) گمراه ساخت‏بعد از آن که (یاد حق) به سراغ من آمده بود!» و شیطان همیشه خوار کننده انسان بوده است!

تفسیر و جمع‏بندی

نخستین آیات که در بالا آمد گرچه درباره همنشینی شیطان با غافلان از یاد خداست، ولی تاثیر همنشین بد در اخلاقیات و در سرنوشت هر انسانی روشن می‏سازد.

نخست می‏فرماید: «هر کس از یاد خدا روی گردان شود شیطان را بر او مسلط می‏سازیم که همواره قرین و همنشین او باشد! (ومن یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین)

سپس نقش این قرین سوء (همنشین بد) را چنین بیان می‏کند که آنها، یعنی شیاطین، راه هدایت و حرکت‏به سوی خداوند را به روی آنها می‏بندد و آنها را از رسیدن به این هدف مقدس باز می‏دارد و غم‏انگیزتر، این که در عین گمراهی گمان می‏کنند که هدایت‏یافته‏اند! (وانهم لیصدونهم عن السبیل ویحسبون انهم مهتدون)!

سپس به نتیجه آن پرداخته و می‏گوید: روز قیامت که همه در محضر الهی حاضر می‏شوند و پرده‏ها کنار می‏رود و حقایق فاش می‏شود، این انسان گمراه خطاب به دوست اغواگر شیطانش کرده، می‏گوید ای کاش فاصله میان من و تو فاصله مشرق و مغرب بود، چه همنشین بدی هستی! (حتی اذا جاءنا قال یال-یت‏ب-ینی وبین-ک بع-دالمشرقین فبئس القرین)

از این تعبیرات بخوبی استفاده می‏شود که همنشین بد می‏تواند انسان را بکلی از راه خدا منحرف سازد; پایه‏های اخلاق را بر روی او ویران کند و واقعیتها را چنان دگرگون نشان دهد که انسان در عین گمراهی خود را در زمره هدایت‏یافتگان ببیند; و به یقین در چنین حالی امکان هدایت و بازگشت‏به صراط مستقیم غیر ممکن است; و زمانی بیدار می‏شود و به هوش می‏آید که راه برگشت‏بکلی بسته شده; حتی از تعبیر آیه استفاده می‏شود که این همنشینان بد در آن زندگی ابدی نیز با او هستند و چه دردآور است که انسان کسی را که مایه بدبختی او شده همیشه در برابر خود ببیند و به او گفته شود بیهوده آرزوی جدا شدن از او را مکن شما با هم سرنوشت مشترکی دارید! (ولن ینفعکم الیوم اذ ظلمتم انکم فی‏العذاب مشترکون).

شبیه آیات فوق، آیه‏25 سوره فصلت می‏باشد که می‏گوید: «وقیضنا لهم قرنآء فزینوا لهم ما بین ایدیهم وما خلفهم وحق علیهم القول فی‏امم قدخلت من قبلهم من الجن والانس انهم کانوا خاسرین; ما برای آنها همنشینانی (زشت‏سیرت) قرار دادیم که زشتیها را از پیش رو و پشت‏سر آنها در نظرشان جلوه دادند; و فرمان الهی درباره آنان تحقق یافت و به سرنوشت اقوام گمراهی از جن و انس که قبل از آنها بودند گرفتار شدند; آنها مسلما زیانکار بودند!»

در بخش دوم از این آیات، از کسانی سخن می‏گوید که همنشین بدی داشتند که پیوسته در گمراهی آنها می‏کوشیدند ولی آنها به لطف و رحمت الهی و با تلاش و کوشش توانسته‏اند خود را از چنگال وسوسه آنها رهائی بخشند در حالی که تا لب پرتگاه پیش رفته بودند; در اینجا نیز سخن از تاثیر فوق‏العاده همنشین بد در شکل‏گیری عقائد و اخلاق انسان است ولی در عین حال چنان نیست که انسان مجبور باشد و نتواند با تلاش و کوشش، خویشتن را نجات دهد; می‏فرماید: در روز قیامت‏بعضی از بهشتیان به بعضی دیگر می‏گوید من در دنیا همنشینی داشتم که پیوسته به من می‏گفت آیا به راستی تو این سخن را باور کرده‏ای که وقتی ما مردیم و خاک شدیم و استخوان پوسیده شدیم، بار دیگر زنده می‏شویم و به جزای اعمال خود می‏رسیم (ولی من به فضل الهی تسلیم وسوسه‏های او نشدم و در ایمان خود ثابت قدم ماندم!)

(فاقبل بعضهم علی بعض یتسآءلون - قال قائل منهم انی کان لی قرین - یقول ءانک لمن المصدقین - ءاذامتنا وکنا ترابا وعظاما ءانالمدینون)

در این هنگام او به فکر همنشین نااهل قدیمی خود می‏افتد و به جستجو برمی‏خیزد و از همان اوج بهشت نگاهی به سوی دوزخ می‏افکند و ناگهان او را در وسط جهنم می‏بیند (فاطلع فراه فی سوآء الحجیم)

به او می‏گوید به خدا سوگند نزدیک بود مرا نیز به هلاکت‏بکشانی و همچون خودت بدبخت کنی و اگر لطف الهی و نعمت پروردگارم شامل حال من نبود من نیز امروز در آتش دوزخ احضار می‏شدم (قال تالله ان کدت لتردین ولولا نعمت ربی لکنت من المحضرین).

مجموع این آیات بخوبی نشان می‏دهد که همنشین بد، انسان را تا لب پرتگاه دوزخ می‏برد و اگر ایمان قوی و تقوا و لطف پروردگار نباشد در آن پرتگاه سقوط می‏کند!

در سومین بخش از آیات مورد بحث، سخن از تاسف و تاثر عمیق ستمگران در قیامت است که از انتخاب دوستان ناباب تاسف می‏خورند; چرا که عامل اصلی بدبختی خود را در رفاقت‏با آنان می‏بینند; می‏فرماید: و (به خاطر آور) روزی را که ظالم دست‏خویش را از (شدت حسرت) به دندان می‏گزد و می‏گوید: ای کاش (با رسول‏خدا) راهی برگزیده بودم! ای وای بر من! کاش فلان (شخص گمراه) را دوست‏خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یادآوری (حق) گمراه ساخت‏بعد از آن که (یاد حق) به سراغ من آمده بود! و شیطان همیشه خوار کننده انسان بوده است! (ویوم یعض الظالم علی یدیه یقول یالیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا - یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا - لقد اضلنی عن الذکر بعد اذجآءنی وکان الشیطان للانسان خذولا)

به این ترتیب، ستمگران در قیامت، نخست از ترک رابطه با پیامبر شدیدا اظهار تاسف می‏کنند، و سپس از ایجاد رابطه با افراد آلوده و فاسد; و بعد با صراحت، عامل اصلی گمراهی خود را همین دوستان منحرف و آلوده معرفی می‏کنند! و حتی تاثیر آنها را بالاتر از تاثیر پیامهای الهی (البته در بیمار دلان) می‏شمرند; و از تعبیر آخرین آیه، استفاده می‏شود که دوستان بد جزء لشکر شیطانند; و یا به تعبیر دیگر، از شیاطین انس محسوب می‏شوند.

قابل توجه این‏که، در این آیات تاسف این گروه را با جمله «یعض الظالم علی یدیه; ظالم هر دو دست‏خود را به دندان در آن روز می‏گزد» بیان فرموده; و این آخرین مرحله تاسف است; و این در موارد ضعیفتر، انسان انگشت‏خود را به دندان می‏گیرد و در مرحله بالاتر، پشت دست را به دندان می‏گزد و در مراحل شدید هر دو دست‏خود را یکی بعد از دیگری به دندان می‏گزد; و در حقیقت این یک نوع انتقام گیری از خویشتن است که چرا کوتاهی کردم و با دست‏خود وسائل بدبختی خویش را فراهم کردم!

آنچه از آیات فوق و بعضی از آیات دیگر قرآن بخوبی استفاده می‏شود این است که دوستان و معاشران و همنشینان در سعادت و شقاوت انسان تاثیر فوق‏العاده‏ای دارند; نه تنها اخلاق و رفتار افراد را تحت تاثیر قرار می‏دهند، که در شکل‏گیری عقائد آنها مؤثرند; اینجاست که یک استاد اخلاق باید همواره با دقت تمام افراد تحت تربیت‏خود را از این نظر مورد توجه قرار دهد; مخصوصا در عصر و زمان ما که نشر وسائل فساد از طریق دوستان ناباب به صورت وحشتناکی در آمده و یکی از سرچشمه‏های اصلی انواع انحرافات را تشکیل می‏دهد.