رابطه زبان با فکر و اخلاق

بی شک زبان دریچه روح آدمی است، یعنی از لابه‏لای کلمات هر کس بخوبی می‏توان به اعماق درون او پی برد; و بعکس سخنان و کلمات هر کس در روح و جان او اثر می‏گذارد و تدریجا آن را به رنگ خود در می‏آورد و به این ترتیب این دو در یکدیگر تاثیر متقابل دارند.

از میان آیات قرآن مجید، آیه‏30 سوره محمد صلی الله علیه و آله گواه بر این است که میان زبان و فکر و اخلاق، رابطه خاصی است‏به گونه‏ای که با توجه به کلماتی که بر زبان جاری می‏شود می‏توان اعماق ضمیر انسان را کاوش کرد، وبا استفاده از همین رابطه از قدیمترین ایام و بویژه امروز، برای پی بردن به نیات، افکار و اسرار درون اشخاص از بازجویی‏های ماهرانه و حساب شده استفاده کرده و می‏کنند.

در این آیه که درباره منافقین آمده چنین می‏خوانیم: «و لو نشاء لاریناکهم فلعرفتهم بسیماهم و لتعرفنهم فی لحن القول و الله یعلم اعمالکم; اگر بخواهیم آنها را به تو نشان می‏دهیم، تا آنها را با قیافه‏هایشان بشناسی (ولی این کار لزومی ندارد) تو می‏توانی آنها را از سخنانشان بشناسی، و خداوند اعمال همه شما را می‏داند.»

به گفته «راغب‏» در «مفردات‏»، «لحن‏» به معنی منحرف ساختن سخن از قواعد و سنن خاص آن است; یا اعراب غلطی به آن بدهند و یا از صورت صراحت‏به کنایه و اشاره بکشانند، و منظور از «لحن‏القول‏» در آیه‏شریفه همین معنی اخیر است، یعنی از کنایه‏ها و تعبیرات دو پهلو یا موذیانه منافقان می‏توانی آنها را بشناسی و به اسرار درون آنها پی‏ببری!

در حدیثی از «ابو سعید خدری‏» آمده است که می‏گوید: «لحن القول بغضهم علی بن ابیطالب، و کنا نعرف المنافقین علی عهد رسول‏الله ببغ-ضهم علی بن ابیطالب; منظور از لحن قول کینه و عداوت علی‏بن‏ابیطالب علیه السلام است (یعنی یکی از مصداقهای روشن آن، ابراز و دشمنی با آن حضرت می‏باشد.) و ما منافقان را در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله از کینه توزی آنها با علی علیه السلام می‏شناختیم.» 

در روایات اسلامی بطور گسترده به رابطه این دو اشاره شده است از جمله:

1- در حدیث معروفی از امام علی‏بن‏ابیطالب علیهما السلام می‏خوانیم:

«ما اضمر احد شیئا الا ظهر فی فلتات لسانه و صفحات وجهه; هیچ انسانی چیزی را در درون خود پنهان نمی‏کند مگر این که در سخنانی که از دهان او می‏پرد، یا آثاری که در چهره و قیافه او منعکس می‏گردد، آشکار می‏شود!»

این سخن که می‏تواند یکی از پایه‏های روانکاوی و روانشناسی را تشکیل دهد گویای این حقیقت است که زبان آیینه تمام نمای روح آدمی است.

2- در حدیث دیگری از همان حضرت می‏خوانیم: الانسان لبه لسانه; خلاصه وجود انسان در زبان اوست!» 

3- در حدیث جالب دیگری از همان بزرگوار آمده است که فرمود:«قلت اربعا، انزل الله تصدیقی بها فی کتابه، قلت المرء مخبوء تحت لسانه فاذا تکلم ظهر، فانزل الله تعالی و لتعرفن-هم فی لحن القول، قلت فمن جهل شیئا عاداه، فانزل الله، بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه، و قلت قیمة کل امرء ما یحسن، فانزل الله فی قص-ة طالوت ان الله اصطفاه علیکم و زاده بسطة فی‏العلم والجسم، و قلت القتل یقل القتل، فانزل الله و لکم فی القصاص حیاة یا اولی الالباب; من چهار سخن (در عهد رسول‏خدا صلی الله علیه و آله)گفتم و خداوند (این افتخار را به من داد که) تصدیق آن را در کتابش نازل فرمود; من گفتم (شخصیت) انسان زیر زبانش نهفته شده است و هنگامی که سخن بگوید ظاهر می‏شود، خداوند متعال در این زمینه چنین نازل فرمود: آنها (منافقان) را از طرز سخنانشان می‏شناسی (ولتعرفنهم فی لحن القول; من گفتم هر کسی نسبت‏به چیزی جاهل است، دشمن آن است; و خداوند نازل فرمود: بلکه آنها تکذیب کردند چیزی را که بر آن آگاهی نداشتند. (بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه; من گفتم قیمت هر کسی به اندازه کار خوبی است که می‏تواند انجام دهد، و خداوند در قصه طالوت چنین نازل فرمود: خداوند او را از میان شما برگزیده، و او را در علم و توانایی‏جسمی وسعت‏بخشیده است. (ان الله اصطفاه علیکم و زاده بسطة فی العلم والجسم; من گفتم کشتن سبب می‏شود که کشتن کم شود (قصاص سبب کاهش آدم کشی است.)، خداوند چنین نازل فرمود: برای شما در قصاص حیات و زندگی است ای صاحبان عقل!» (و لکم فی القصاص حیاة یا اولی الالباب 

4- در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: یستدل علی ع-قل کل ام-رء بما یجری علی لسانه; آنچه بر زبان هر کس جاری می‏شود، دلیل بر میزان عقل اوست!»

باز از همان امام بزرگوار علیه السلام جمله گویا و پر معنی دیگری در این زمینه وارد شده است آنجا که می‏فرماید: «ایاک و الکلام فی مالا تعرف طریقته و لا تعلم حقیقته فان قولک یدل علی عقلک و عبادتک تنبؤ عن معرفتک; بر حذر باش از این که درباره چیزی سخن بگویی که راه و رسم آن را نمی‏دانی و از حقیقت آن آگاه نیستی، زیرا گفتار تو دلیل بر میزان عقل توست، و چگونگی عبادت تو از میزان معرفت تو خبر می‏دهد!»

کوتاه سخن این که، اهمیت زبان و نقش بسیار حساس و مؤثر آن در ساخت‏شخصیت‏بشر و جامعه انسانی بقدری زیاد است که بر هیچ کس پوشیده نیست; به همین دلیل، در آیات و روایات اسلامی بازتاب گسترده‏ای دارد و آنچه در بالا آمد تنها بخشی از آن‏بود.

بدیهی است نعمتهای بزرگ الهی سرمایه عظیمی هستند که خطرات و آفات آن نیز به همان اندازه عظیم است; کوهها هر چه عظیمتر و بلندتر باشند برکات و آثار آنها بیشتر است; ولی به همان نسبت، سقوط از آنها نیز خطرناکتر می‏باشد.

معروف است: «در کنار کوههای بلند دره‏های عمیق وجود دارد» و به همین ترتیب در کنار نعمتهای بزرگ خطرات بزرگی نهفته شده است. نیروی اتم اگر در مسیر سازندگی قرار گیرد دنیایی را می‏تواند آباد کند، و اگر مبدل به بمبهای ویرانگر شود قادر است در مدت کوتاهی جهان را به ویرانی کشاند و از همین جا دریچه‏ای به سوی آفات زبان می‏گشاییم.