دستور زبان فارسی

آسمونی : تعریف دستور زبان: دستور زبان فارسی دانشی است که ما را به درست نوشتن و درست گفتن وا می دارد. هر زبان نیازمند به کلمه ها و واژه هایی است و هر کلمه از تعدادی حرف تشکیل شده است.
زبان فارسی دارای 33 حرف است که هشت حرف آن: ث- ح- ص- ض- ط- ظ- ع- ق مخصوص زبان عربی است و 4 حرف آن: پ- گ- چ- ژ مخصوص زبان فارسی و بقیه در دو زبان مشترک هستند.

جمله :

انسان همیشه مقصودخود را به صورت جمله بیان می کند.

جمله ،یک یا مجموع چند کلمه است که بر روی هم پیام کاملی را از گوینده به شنونده برساند.هرجا که جمله تمام شود،نقطه ای می گذاریم.

مثال:ابوعلی سینا از بزرگترین دانشمندان ایران است.

هیچکس به دلیل رنگ و نژاد بر دیگری برتری ندارد.

انواع جمله :

جمله ای که خبری را بیان میکندجمله خبری نامیده میشود.

مثال : فردا سالگرد پیروزی مردم نیکاراگوئه است.

جمله ای که درآن پرسشی باشد جمله پرسشی نامیده میشود.

مثال : فردا چه روزی است؟

جمله ای که درآن فرمانی داده شده است جمله امری خوانده میشود.

مثال : همه در جای خود بایستند.

جمله ای که عاطفه ای را بهمراه داشته باشد جمله عاطفی یا تعجبی نامیده می شود.

مثال : چه باغ باصفایی!

ساختمان جمله

جمله، نهاد، گزاره :

هرجمله به دو قسمت تقسیم می شود:

قسمت اول،که درباره آن خبری می دهیم که به آن نهاد می گوییم.

قسمت دوم ، خبری است که درباره قسمت اول می گوییم و آن را نهاد می نامیم.

مثال:کوروشبابل را فتح کرد .

کوروش=نهاد بابل را فتح کرد =گزاره

فعل :

در هر گزاره یک جزء اصلی وجود دارد که بدون وجود آن جمله ناقص و ناتمام است که به آن فعل می گوییم،مثل کلمه گذشت در این جمله.

مثال : فصل تابستان گذشت.

فصل آن کلمه ای است که دلالت می کند بر کردن کاری یا روی دادن امری یا داشتنحالتی در زمان گذشته یا اکنون یا آینده.

گفتیم در گزاره کلمه اصلی فعل است.هر جمله ای باید فعل داشته باشد عبارتی که در آن فعل نباشد جمله نیست.

فعل کلمه ای است که کاری یا حالتی را می رساند و معنی آن با زمان رابطه دارد.

زمان دارای سه مرحله است:

گذشته، اکنون، آینده

اکنون یا حال وقتی است که در حال گفتن جمله هستیم.

گذشته یا ماضی مرحله ای است که پیش از گفتن جمله بوده است.آینده یا مستقبل زمان بعد از گفتن جمله است.

فعل علاوه بر زمان بر یکی از سه شخص گوینده ،

شنونده ، دیگرکس نیز دلالت دارد.

مثال:در فعل میروی سه مفهوم وجود دارد:

یکی مفهوم انجام دادن کار که رفتن است،دیگر مفهوم زمان که در اینجا حال است.سوم مفهوم کسی که کار رفتن را انجام می دهد که در اینجا شنونده یا دوم شخص است.

هر فعل سه مفهوم،کار یا حالت و زمان شخص را در بر دارد.

فعلی که به یک تن نسبت داده شود،مفرد خوانده می شود.

مثال:آن مرد با عجله آمد

فعلی که به بیش از یک تن نسبت دادهه شود،جمع نامیده می شود.

دانش آموزان با عجله رفتند

با توجه به مسایل مطرح شده می توانیم صورتهای فعل آمدن را درزمان گذشته بنویسیم.

آمدم ـ آمدی ـ آمد

آمدیم ـ آمدید ـ آمدند

که در هر کدام از این شش صورت می توانیم علاوه بر زمان ـ شخص و یا نفرد و جمع بودن آن را نیز دریافت کنیم.

پس تعریف هرکدام از شش صورت فوق می تواند به این صورت بیان شود که:

آمدم=اول شخص مفرد

آمدی=دوم شخص مفرد

آمد=سوم شخص مفرد

آمدیم=اول شخص جمع

آمدید=دوم شخص جمع

آمدند=سوم شخص جمع

درهر فعل جزئی ازآن معنی اصلی را در بر دارد و در همه صورتها تغییر نمی کندکه به آن ماده فعل می گویند،مثلا در همان فعل آمدن جزء آمد در هر شش صورت حضور دارد.جزء دیگر فعل که در هر شش صورت حضور دارد.جزئ دیگر فعل که در هر صورت با صورت قبل تفاوت دارد شناسه نامیده می شود.مثلا در همان فعل آمدن جزء دوم هر صورت شکلی دیگر دارد یعنی این صورتها:

م ـ ی ـ یم ـ ید ـ ند

که به آنها شناسه می گوییم،به عبارتی آنها فعل را برای ما شناسه می کنند که مربوط به چه شخصی است و مفرد است یا جمع.

ماده فعل :

ماده ماضی ، ماده مضارع

قبلا مطرح کردیم که ماده فعل،جزئی از فعل است که در همه صورتها ثابت می ماند و حالا اضافه می کنیم که در زبان فارسی هر فعل دو ماده مختلف دارد که هر کدام برخی از صورتهای فعل را می سازند.

برای مثال فعل نوشتن را در نظر می گیریم،برخی از صورتهای این فعل که رد گفتار و نوشتار بکار می بریم اینها هستند:

نوشتم،می نوشتم،نوشته ام،نوشته باشم،نوشته بودم،

می نویسم،بنویس،بنویسیم.

جنانکه ملاحظه می شود این صورتها از فعل نوشتن به دو دسته تقسیم شده اند،در دسته اول جزئی که ثابت است و تغییر نمی کند نوشت است و در دسته دوم نویس ،از نظر زمان فعل هایی که جزء ثابت آنها نوشت می باشد،برزمان گذشته دلالت می کنند و فعل هایی که جزء ثابت آنها نویس می باشد،زمانهای حال و آینده را می سازند،بهمین دلیل ماده صورتهای اول را ماده ماضی و ماده صورتهای دوم را ماده مضارع می نامیم پس در زبان فارسی هر فعلی دو ماده دارد: یکی ماده ماضی و دیگری ماده مضارع همه صورتهایی که معنی حال و آینده از انها بر می آید از ماده مضارع ساخته می شوند. 

نهاد، فاعل :

گفتیم نهاد قسمتی از جمله است که درباره آن خبر میدهیم و گزاره خبری است که درباره نهاد می دهیم.

حال می گوییم:

خبری که درباره نهاد می دهیم بیان یکی از این چهار حالت است.

1- انجام دادن یا انجام دادن عملی،مانند:خوردن،شکستن،پختن

2- پذیرفتن عملی،مانند خورده شدن،شکسته شدن،پخته شدن

3- داشتن صفتی،مانند دانا بودن،سفید بودن،گرم بودن

4- پذیرفتن صفتی،مانند دانا شدن،گرم شدن،بیمارشدن

درحالت اول کلمه ای که نهاد قرار بگیردکننده کار هم هست مثلا اگر«اکبر»نهاد قرار بگیرد انجام دهنده عمل خوردن هم هست.«اکبر چای را خورد»

درحالت دوم کلمه ای که نهاد قرار بگیرد پذیرنده کار است.مثلا«آش پخته شد»

در حالت سوم کلمه ای که نهاد قرار بگیرد پذیرنده صفت است مثلا «هوشنگ بیمار شد»

به این جمله توجه کنید:

سعدی گلستان را نوشت

در این جمله،نهاد،یعنی قسمتی از جمله درباره آن خبری داده ایم کلمه «سعدی» است.فعلی که در گزاره آمده،کاری است که از سعدی سرزده است.یعنی عمل«نوشتن گلستان»را سعدی انجام داده است.پس او کننده کار است،در دستور زبان به کننده کار، فاعل می گوییم،پس:

«فاعل کلمه ای است که انجام دادن کاری را به آن نسبت دهیم»

اسم :

در جمله جواد به سرعت آمد جواد،نهاد است،زیرا درباره او خبری می دهیم،این کلمه فاعل هم هست زیراانجام دهنده

عمل آمدن است،کلمه جواد اگر در جمله دیگری قرار بگیرد ممکن است نهاد یا فاعل نباشد . مثلا در جمله دیگری قرار بگیرد ممکن است نهاد یا فاعل نباشد،مثلا در جمله کتاب جواد را آوردم .امااگر کلمه جواد را به تنهایی در نظر بگیریم،متوجه می شویم که این کلمه نام کسی است از این جهت کلمه جواد اسم است.

درجمله گاو شیر می دهد کلمه گاو علاوه بر اینکه نهاد جمله و فاعل آن است،چون بر حیوانی نیز دلالت میکند،پس

اسم هم هست.پس اسم کلمه ای است که برای نام بردن کسی یا چیزی بکار میرود.

چیزی که به وسیله اسم نام برده می شود:

گاهی شخصی است.مانند مرد،زن،حسن،هوشنگ

گاهی حیوانی است.مانند خرگوش،گاو،اسب،پلنگ

گاهی مکانی است.مانند کوه،دشت،رود،تهران،پاریس

گاهی گیاهی است.مانند درخت،چمن،بید،سرو

گاهی نام ستارگان است.مانند ماه،خورشید،زهره،عطارد

گاهی نام اشیاء است.مانند صندلی،کاغذ،میز،مداد،تخته

گاهی نام حالتی است که در کسی یا چیزی وجود دارد مانند

سفیدی،سرما،گرما،رنج،شادی

ویژگیهای اسم

عام ، خاص

گاهی اسم تنها بر یک فرد معین دلالت می کند،وقتی که می گوییم فرهادآمد مقصود ما یک شخص معین است و یا در جمله مشهد از شهرهای مذهبی ایران است کلمه  مشهد و ایران به یک شهر و کشور معین دلالت می کند، اما وقتی می گوییم گربه دشمن موش است مقصود تنها گربه خانه خودمان نیست بلکه به هر گربه ای دلالت می کند.

اگر با اسم تنها یک فرد معین را بتوانیم نام ببریم به آن اسم خاص می گوییم اما اگر بتوانیم اسم را نوعی به کار ببریم که شامل افراد متعدد باشد آن را اسم عام می نامیم،پس اسم خاص کلمه ای است که برای نام بردن یک کَس معین یا یک چیز معین بکار میرود و اسم عام به کلمه ای می گوییم که با آن کسان یا چیزهای همنوع را می توان نام برد.

ممکن است یک اسم خاص برای نامگذاری چندین کس یا چیز بکار میرود. فاطمه اسم خاص است،اماهزاران نفر ممکن است فاطمه نام داشته باشند،باید بدانیم که هر بار اسم خاصی مانند فاطمه را در گفتار و یا نوشتار به کار می بریم منظور ما فرد معینی است نه اینکه همه خانمهایی که نام آنها فاطمه است.

ذات ، معنی

گاهی چیزی که نام برده می شود خود به خود وجود دارد،مانند دیوار،کتاب. اما گاهی وجود آن چیز مستقل نیست

بلکه وابسته به چیز دیگری است یا در چیز دیگری وجود دارد

مانند: سرخی،سرخی به تنهایی وجود ندارد و در چیزهای دیگر می شود او را دید مثل گل ، پارچه،...

به چیزی که به خودی خود وجود داشته باشد اسم ذات و به اسمی که بر مفهومی دلالت می کندکه وجودش در چیز دیگری است و نام حالتی یا صفتی است اسم معنی می گوییم.

مفرد ، جمع

گاهی اسم برای نام بردن یک شخص یا یک چیز است در این حال مفرد است. در جمله های مرد آمد،چراغ روشن شد،

درخت سایه دارد،اسم های مرد،چراغ و درخت مفرد هستند.

اما گاهی به وسیله اسم،چند شخص یا چند چیز را نام می بریم در جمله های مردان آمدند،چراغها روشن شدند،درختان سایه دارند،اسم های مردان،چراغها و درختان،جمع هستند چون بیشتر از یک شخص یا چیز دلالت می کنند.اسم جمع علامتی دارد که در پایان آن می آید،علامت جمع اسم در فارسی ان و ها می باشد.

ضمیر :

گاهی به جای آنکه کسی یا چیزی را نام ببریم ، یعنی اسم اورا بگوییم ، کلمه دیگری می آوریم که جای اسم را می گیرد ، مثلا به جای آنکه بگوییم .

پرویز را دیدم و به پرویز گفتم می گوییم پرویز را دیدم و به او گفتم 

اینجا این کلمه او جای اسم پرویز را گرفته است، این گونه کلمات را که جانشین اسم می شوند « ضمیر» و چون جانشین اسم شخص هشتند ضمیر شخصی نامیده می شوند .

ضمایر شخصی برای اول شخص من و ما هستند .

ضمایر شخصی برای دوم شخص تو و شما هستند .

ضمایر شخصی برای سوم شخص او و ایشان هستند .

گاهی به جای او ضمیر سوم شخص مفرد وی می آید.

ضمیر اشاره :

به کلماتی که با آنها چیزی یا کسی را نشان می دهیم ضمیر اشاره می گوییم، مثلا اگر از کسی بخواهیم که کتابی رابردارد کتاب نزدیک باشد به جای جمله کتاب را بردار می گوییم این رابردار

کلمه این ضمیر اشاره است وبه جای اسم کتاب نشسته است . اما اگر کتاب دور باشد می گوییم آن را بردار. ضمیر اشاره نیز مانند اسم می تواند جمع بسته شود : آنان، اینان، آنها، اینها، .

مفعول :

فاعل کسی است که فعل را انجام می دهد و گاهی واقع شدن فعل به فاعل تمام می شود .یعنی اثرآن به دیگری نمی رسد، در جمله هوشنگ نشست هوشنگ فاعل است، زیرا فعل نشستن را انجام داده است و پای شخص دیگری در میان نیست، اما اگر بگوییم رستم کشت جمله کامل نیست زیرا فعل کشتن به فاعل که رستم است تمام نمی شود و پای کسی دیگر در میان است و شنونده جمله به سرعت خواهد پرسید چه کسی را کشت گاهی فعل از فاعل فراتر می رود و برروی کسی یا چیز دیگری اثر می گذارد که آنرا مفعول می نامیم مثلا در جمله رستم پهلوان سهراب کشت کلمه سهراب مفعول است .

صفت :

گاهی اسمی که د رجمله فاعل یا مفعول واقع می شود تنها نیست بلکه برای آنکه شنونده آنرا بهتر بشناسد درباره آن توضیح می دهیم یعنی یکی از حالتها یا صفتهای او را نیز بیان می کنیم، مثلا اگرکسی بگوید: من برادر خود را دوست دارم معنی کلمه برادردرصورتی واضح است که گوینده یک برادر داشته باشد، برای اینکه شنونده متوجه شود که منظور کدام برادر گوینده است مثلا خواهد گفت من برادر بزرگترم را دوست دارم کلمه بزرگ در این جا به مفهوم اسم برادر افزوده شده است، این کلمه که حالت یا چگونگی اسم را بیان می کند صفت خوانده می شود یعنی وصف شده .

قید :

به این چند جمله توجه کنید :

فریدون زود آمد

فریدون شتابان آمد

فریدون سرافکنده آمد

فریدون نوامیدانه آمد

فریدون آهسته آمد

فعلی که در همه این جمله ها بکار رفته آمدن است اما چگونگی انجام گرفتن این فعل در جمله های مذکور با هم متفاوت است این تفاوتها با کلمه یا عبارتی بیان می شود که آن را قید می خوانیم

پس جمله های مذکور کلمه های زود، شتابان، خندان، سرافکنده، نوامیدانه وآهسته قید هستند .

همچنانکه صفت برای بیان حالت یا چگونگی اسم می آید و وابسته اسم است، قید چگونگی روی دادن فعل را بیان می کندو به فعل وابسته است.