زمان مطالعه: 64 دقیقه
تفسیر سوره النور

تفسیر سوره النور

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ به نام خداوند بخشنده مهربان ‏سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا...

تفسیر سوره النور

بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏
به نام خداوند بخشنده مهربان‏

سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنزَلْنَا فِیهَآ ءَایَاتٍ بَیِّنَاتٍ لَّعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ
این سوره‏ای است که آن را نازل کردیم و عمل به آن را واجب کردیم و در آن آیاتی روشن فرستادیم. شاید شما متذکّر شوید.

پیام‏ها:
- کلمه‏ ی «سوره» یک نام‏گذاری از طرف خداوند برای یک مجموعه آیات از قرآن کریم است. «سورة... انزلنا فیها آیات»
- احکام، به دستور خداوند واجب می‏شود. «فرضناها»
- قرآن، قانون اساسی و آیین‏نامه‏ی الزامی و اجرایی دین است. «فرضناها»
- قرآن، کتابی است که آیات آن، روشن وقابل فهم است. «فیها آیات بینات» گرچه درک قسمتی از آیاتش نیازمند دقّت وتحقیق وتفسیر است
- انسان به پند و تذکّر نیازمند است. «لعلّکم تذکّرون»
- معارف قرآن در فطرت انسان ریشه دارد و با تذکّر، پرده‏ی غفلت برداشته می‏شود. «تذکّرون»

اَلزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُواْ کُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِاْئَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْکُم بهِمَا رَأْفَةٌ فِی دینِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ باللَّهِ وَالْیَوْمِ الْأَخِرِ وَ لْیَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَآئِفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ
هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید. و اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید، در اجرای حکم خدا نسبت به آن دو گرفتار دلسوزی نشوید و هنگام کیفر آن دو، گروهی از مؤمنان حاضر و ناظر باشند.

نکته‏ ها:

احکام زنا بر اساس شرایط افراد متفاوت می‏شود، در این آیه فقط به یک صورت اشاره شده که اگر مرد یا زن مجردی زنا کند، صد تازیانه می‏خورد، ولی اگر کسی با داشتن همسر و دسترسی به او، مرتکب زنا شود، رجم و سنگسار می‏گردد.
مفاسد زنا در قرآن و روایات‏
قرآن، زنا را کاری زشت می‏داند و از نزدیک شدن به آن نهی می‏کند. «و لاتقربوا الزّنا» ترک زنا را نشانه‏ ی بندگان راستین خداوند می‏شمرد. «و عباد الرّحمن... لایزنون» و دوری از این گناه را شرط بیعت با پیامبر می‏داند. «اذا جائک ... و لا یزنین»
برخی از مفاسد اجتماعی زنا، در یکی از سخنان حضرت رضا علیه السلام چنین عنوان شده است:
- ارتکاب قتل به واسطه ‏ی سقط جنین.
- بر هم خوردن نظام خانوادگی و خویشاوندی.
- ترک تربیت فرزندان.
- از بین رفتن موازین ارث.
* حضرت علی علیه السلام ترک زنا را مایه‏ ی استحکام خانواده وترک هم‏جنس‏بازی را عامل حفظ نسل می‏داند.
* پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: زنا دارای زیان‏های دنیوی و اُخروی است:
امّا در دنیا: از بین رفتن نورانیّت و زیبایی انسان، مرگ زودرس و قطع روزی.
امّا در آخرت: درماندگی، هنگام حساب قیامت; غضب الهی و جهنّم همیشگی.
* از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل شده است: هر گاه زنا زیاد شود، مرگ ناگهانی هم زیاد می‏شود.
* زنا نکنید، تا همسران شما نیز به زنا آلوده نشوند. هر که به ناموس دیگران تجاوز کند، به ناموسش تجاوز خواهد شد. آن گونه که با دیگران رفتار کنید، با شما رفتار خواهد شد.
از مکافات عمل غافل مشو  گندم از گندم بروید جو ز جو
* چهار چیز است که هر یک از آنها در هر خانه‏ای باشد، آن خانه، ویرانه است و برکت ندارد: - خیانت. - دزدی. - شرابخواری. - زنا.
* زنا، از بزرگ‏ترین گناهان کبیره است.
* امام صادق‏ علیه السلام فرمود: هر گاه مردم مرتکب چهار گناه شوند، به چهار بلا گرفتار شوند:
- زمانی که زنا رواج یابد، نفرین برخود، در شرایطی جایز است. «غضب اللّه علیها»
- اجرای قوانین و دستورات خداوند به نفع خود مردم است. «و لولا فضل اللّه علیکم»
- عذر پذیری خداوند، با مصلحت و حکمت همراه است. «تَوّابٌ حکیم»
- قوانین کیفری اسلام، احکامی سنجیده و برخاسته از حکمت الهی است. «حکیم»

إِنَّ الَّذینَ جَآءُو بالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِّنکُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرّاً لَکُم بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ لِکُلِّ امْرِیٍ مِّنهُم مَّا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذی تَوَلَّی‏ کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِیمٌ

همانا کسانی که آن دروغ بزرگ را در میان آوردند، گروهی از خود شما بودند. آن را برای خود شرّ نپندارید، بلکه آن در نهایت به نفع شماست. هر کدام از آنان بدان اندازه از گناه که مرتکب شده است، به کیفر رسد وبرای کسی که بخش بزرگ گناه را بر عهده گرفته عذاب بزرگی است.

نکته‏ ها:
کلمه ی «اِفک» در لغت، به معنای انصراف از حقّ به باطل است. تهمت زدن نیز نوعی پوشاندن حقّ و جلوه دادن باطل است.
برخی مفسّران درباره‏ ی شأن نزول این آیه گفته‏اند: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در هر سفری با قید قرعه یکی از همسرانش را همراه می‏برد. در جنگ «بنی مصطلق» عایشه را برد. وقتی که نبرد پایان یافت و مردم به مدینه باز می‏گشتند، عایشه برای تطهیر و یا یافتن دانه ‏های گردنبند گمشده‏اش از قافله عقب ماند. یکی از اصحاب که او نیز از قافله دور مانده بود، عایشه را به لشکر رساند. بعضی افراد به عایشه و آن صحابی، تهمت ناروا زدند. این اتهام به گوش مردم رسید، پیامبر ناراحت شد و عایشه به خانه ‏ی پدر رفت و گریه ‏ها کرد تا آن که این آیه نازل شد.
جمعی دیگر از مفسّران و خصوصاً نویسنده تفسیر «اطیب‏البیان» با استفاده از روایات متعدّد و مستند نقل می‏کنند که این آیه درباره ‏ی «ماریه قبطیه» یکی دیگر از همسران رسول خدا است، که خداوند به او فرزندی به نام «ابراهیم» داد، ولی پس از ماه از دنیا رفت. عایشه و حَفصِه گفتند: ای رسول خدا! چرا گریه می‏کنی؟ ابراهیم فرزند تو نبود، بلکه شخص دیگری غیر از تو با ماریه همبستر شده و ابراهیم متولد شده است. اینجا بود که این آیه نازل شد. علاّمه جعفر مرتضی در کتاب گرانقدر حدیث الافک نیز این بیان را تأیید می‏کند در مورد هر دو شأن نزول سؤالاتی مطرح است ولی هدف ما در این تفسیر، پیام‏گیری از متن آیات است و درباره‏ ی شأن نزولها بحث گسترده‏ای نداریم.
در ماجرای افک چندین گناه نهفته است: دروغ، سوءظن به مؤمن، ایذای مؤمن، تهمت، اهانت، آزردن پیامبرصلی الله علیه وآله، تضعیف خاندان رسالت و شایعه‏پردازی.
پیام‏ها:
- افراد فاسق، از نسبت دادن زنا به همسر پیامبر نیز ابایی ندارند. «جاءو بالاِفک»
- گاهی شایعه ‏سازان، با سازماندهی قبلی و قصد توطئه، شایعه را القا می‏کنند. «عُصبة» « عُصبة» یعنی گروه متشکّل و متعصّبی که هدفی را دنبال می‏کند
- مراقب شایعه‏ سازان در میان خود باشید. «منکم»
- گاهی در پیش‏آمدهای تلخ منافعی وجود دارد. مانند روشن‏شدن چهره‏ی منافقان، هوشیاری مردم، امدادهای الهی برای مظلوم «لاتحسبوه شرّاً لکم»
- امید دادن به خودی‏ها در برابر توطئه و تهمت بدخواهان لازم است. «بل هو خیرٌ لکم»
- کیفرهای الهی، عادلانه ومتناسب با اعمال ماست. «لکلّ امریٍ منهم ما اکتسب»
- در گناهان دسته‏جمعی، هر یک از افراد به مقدار سهم خود مجرم است. «لکلّ امریٍ منهم ما اکتسب من الاثم»
- انسان زمانی مجرم و مقصّر است که با علم و قصد گناه کند. «اِکتسب من الاثم»
- پیامد گناه هر کس گریبان‏گیر خود اوست. «لکلّ امریٍ منهم مَا اکتسب من الاثم»
- مجازات کسی که مسئولیّت و نقش اصلی را در ارتکاب جرم دارد، بزرگ‏تر است. «والّذی تَولّی کِبره... له عذابٌ عظیم»

لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بأَنفُسهِمْ خَیْراً وَ قَالُواْ هَذَآ إِفْکٌ مُّبینٌ
چرا زمانی که تهمت را شنیدید، مردان و زنان با ایمان نسبت به خویش گمان خوب نبردند و نگفتند که این تهمتی بزرگ وآشکار است؟
لَوْلَا جَآءُو عَلَیْهِ بأَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ فَإِذْ لَمْ یَأْتُواْ بالشُّهَدَآءِ فَأُوْلَئِکَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْکَاذبُونَ
چرا چهار شاهد بر صحت آن تهمت نیاوردند؟ پس چون گواهان لازم را نیاوردند، آنان نزد خدا همان دروغگویانند.

نکته‏ ها:
خداوند در این آیه، مسلمانان را به خاطر بدگمانی به همسر پیامبر و آسیب‏پذیری آنان در برابر شایعات، توبیخ می‏کند.
قرآن گاهی به جای کلمه ی «دیگران» کلمه ی «شما» را به کار برده است تا به مسلمانان بگوید: همه ی شما یکی هستید. مثلاً به جای این که بگوید: به دیگران نیش و طعنه نزنید، می‏فرماید: «لا تَلمِزوا اَنفسکم» به خودتان نیش نزنید. و به جای این که بگوید: وقتی که وارد خانه‏ای شدید به دیگران سلام کنید، می‏فرماید: «فسَلّموا علی اَنفسکم» به خودتان سلام کنید. در این آیه نیز به جای این که بگوید: به دیگران حسن‏ظن داشته باشید می‏فرماید: «ظنّ... بأنفسهم خیراً» به خودتان حسن‏ظن داشته باشید.
در قرآن کریم، کلمه ی «لولا» در موارد متعدّدی برای انتقاد و توبیخ به کار رفته است که در این جا چند مورد را ذکر می‏کنیم:
- لولا یَنهاهم الرّبّانیّون» چرا علما نهی از منکر نمی‏کنند؟
- لولا اذ سَمعتُموه» چرا هر شنیده‏ای را می‏پذیرید؟
- لولا جاءوا علیه باَربعة شُهداء» چرا برای سخن ناروای خود چهار شاهد نمی‏آورند؟
- لولا تَستَغفرون» چرا از خدا آمرزش نمی‏خواهید؟
- فلولا اذ جاءهم بأسُنا تَضرّعوا» چرا زمانی که عذاب ما به آنان رسید، تضرّع نکردند؟
- فلولا تَشکرون» چرا شکرگزار نیستید؟
- فلولا تصدّقون» چرا تصدیق نمی‏کنید؟
- فلولا تذکّرون» چرا عبرت نمی‏گیرید؟
- فلولا نَفَر من کلّ فِرقَة مِنهم طائفة لِیَتفقّهوا فِی الدّین» چرا از هر فرقه‏ای دسته‏ای کوچ نمی‏کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند؟
پیام‏ها:
- دامن زدن به شایعه و پخش آن، ممنوع است. « لولا» نشانه توبیخ از سوءظن و پخش شایعات است
- در جامعه‏ی اسلامی باید روحیه‏ی حسن ظن حاکم باشد. «ظَنّ المؤمنون و المؤمنات بأنفسهم خَیراً» حسن ظن، یکی از آثار ایمان است .
- همه ی مردم در برابر آبروی یک «فرد» مسئول هستند. «المؤمنون و المؤمنات»
- بنی آدم اعضای یکدیگرند. تهمت به هر عضوی از جامعه‏ی اسلامی، همانند تهمت به دیگر اعضاست. «بأنفسهم خَیراً»
- اصل اوّلیه در عمل مسلمان، صحت است، مگر جرم او با دلیل ثابت شود. «ظَنّ المؤمنون والمؤمنات بأنفسهم خَیراً»
- حفظ حریم پیامبر صلی الله علیه وآله و خانواده‏اش بر هر مؤمنی واجب است. «لولا... قالوا هذا إفک مبین»
- در برابر شنیده‏های ناروا در مورد مؤمنان، سکوت ممنوع است. «لولا... قالوا هذا إفک مبین»
- جامعه‏ی ساده‏دل، زودباور و یاوه‏گو، توبیخ می‏شود. «لولاجاءو علیه باَربعة»
- اتهام زنا اگر ثابت نشود، نسبت دهنده‏ی آن دروغگو است. «هم الکاذبون»

وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیَا وَالْأَخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِی مَآ أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ
و اگر فضل و رحمت الهی در دنیا و آخرت بر شما نبود، به سزای آن سخنان که گفتید، قطعاً عذابی بزرگ به شما می‏رسید.

نکته ‏ها:
کلمه ی «أفَضتم» از «اِفاضة» در موردی به کار می‏رود که در مسئله‏ای بسیار گفتگو شود و همه را به خود مشغول سازد و این نشان می‏دهد که تهمت به همسر پیامبر مسئله‏ی روز شده و همه به آن مشغول بودند.
پیام‏ها:
- انسان خوش‏باور و بی‏مبالات، در معرض پذیرش تهمت‏ها، توطئه‏ها وعذابی سخت است. «و لولا... لمسّکم عذاب عظیم»
- امّت اسلامی تحت حمایت و لطف خداست. «و لولافضل اللّه...»
- هیچ کس از خداطلبی ندارد. رحمت و لطف، از فضل اوست نه استحقاق ما. «فضل اللّه علیکم و رحمته»
- شایعات به منزله‏ی گردابی است که برخی در آن غرق می‏شوند. «اَفَضتم فیه»

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بأَلْسنَتِکُمْ وَتَقُولُونَ بأَفْوَاهِکُم مَّا لَیْسَ لَکُم بهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِیمٌ
آنگاه که از زبان یکدیگر تهمت را می‏گرفتید و آنچه را به آن علم نداشتید، دهان به دهان می‏گفتید واین را ساده وکوچک می‏پنداشتید، در حالی که آن نزد خدا بزرگ است.

نکته‏ ها:
زبان، تنها عضوی است که در طول عمر انسان، از حرف زدن، نه درد می‏گیرد و نه خسته می‏شود. شکل و اندازه‏ی آن کوچک، امّا جرم و گناه آن بزرگ است. چه بسیارند کافرانی که با گفتن یک جمله شهادت به یگانگی خداوند مسلمان و پاک می‏شوند و مسلمانانی که با گفتن کفر به خدا، یا انکار احکام دین، کافر و نجس می‏شوند. زبان، از یک سو می‏تواند با راستگویی، ذکر و دعا و نصیحت دیگران، صفا بیافریند و از سوی دیگر قادر است با نیش زدن به این و آن، کدورت ایجاد کند. زبان کلید عقل و چراغ علم و ساده‏ترین و ارزان‏ترین وسیله‏ی انتقال علوم و تجربیات است. علمای اخلاق درباره ی زبان کتابها و مطالب بسیاری نوشته‏اند.
پیام‏ها:
- پذیرش آنچه بر سرزبان‏هاست، بدون تحقیق محکوم است. «تلقونه باَلسنتکم»
- سخن باید بر اساس علم باشد. «تقولون باَفواهِکم ما لیس لکم به علم»
- آبروی مردم را ساده ننگریم. «و تَحسبونَه هَیّناً»
- نقل تهمت‏ها و شایعات از گناهان کبیره است. «و هو عنداللّه عظیم»
- کوچکی یا بزرگی گناه را باید خداوند تعین کند. «عنداللّه عظیم»
- همه ی محاسبات انسان واقع بینانه نیست. «تَحسبونه هَیّناً و هو عنداللّه عظیم»

وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا یَکُونُ لَنَآ أَن نَّتَکَلَّمَ بهَذَا سُبْحَانَکَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِیمٌ
 چرا هنگامی که آن تهمت را شنیدید، نگفتید: ما را نرسد که در این باره حرفی بزنیم. پروردگارا تو منزّهی، این بهتانی بزرگ است.
 نکته‏ ها:
 در سه آیه پی‏درپی کلمه ی عظیم آمده است; یک بار «عذابٌ عظیم» و دو بار با دو بیان «بهتانٌ عظیم» تا بگوید گناه بزرگ کیفر بزرگ دارد.
 سخن ناروا نسبت به مردم، سبب بُهت آنان می‏شود، لذا به آن «بُهتان» گفته می‏شود.
 پیام‏ها:
  - نهی از منکر واجب است. «و لولا اذ سَمعتموه» سخن گفتن برای دفاع از آبروی مسلمان واجب است
  - انسان در برابر شنیده‏ها، مسئول است. «لولا اذسمعتموه»
  - هنگام برخورد با مسائل مهم، «سبحان اللّه» بگویید. «سبحانک»
  - تمام دنیا متاع قلیل است، ولی بهتان به مسلمان نزد خداوند عظیم است. «بهتانٌ عظیم»
 
 یَعِظُکُمُ اللَّهُ أَن تَعُودُواْ لِمِثْلِهِ أَبَداً إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ
 و خداوند شما را موعظه می‏کند که اگر ایمان دارید هرگز امثال این تهمت‏ها را تکرار نکنید.
 وَیُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْأَیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ
 خداوند برای شما آیات خود را بیان می‏کند و او دانا و حکیم است.
 پیام‏ها:
  - مردم به موعظه نیاز دارند. «یَعِظُکم اللّه»
  - واعظ اصلی خداست. «یَعِظُکم اللّه»
  - ایمان شرط تأثیر موعظه است. «یَعِظُکم اللّه ... اِن کنتم مؤمنین»
  - موعظه باید در مسیر حفظ آبروی مردم و جلوگیری از سوء ظن باشد. «یَعِظُکم اللّه أن تَعودوا لمثله»
  - دامن زدن به سوءظن وافترا، سبب محو ایمان است. «یَعِظُکم... ان‏کنتم مؤمنین»
  - پشیمانی از گذشته کافی نیست، گناه را نباید تکرار کرد. «تَعودوا لمثله»
  - تکرار نکردن تخلّف، نشانه‏ی ایمان است. «تَعودوا لمثله اِن کنتم مؤمنین»
  - تهمت نزنید و عمل مسلمان را حمل بر صحّت کنید. «أن تَعودوا لمثله»
  - گناهکاران را به توبه از گناه موعظه کنید. «یَعِظُکم اللّه أن تَعودوا لمثله»
  - سرچشمه دستورات اسلام، علم و حکمت الهی است. «علیمٌ حکیم»
  - مقتضای علم و حکمت الهی، بیان احکام برای مردم و رها نکردن آن‏هاست. «و یُبیّن اللّه... علیمٌ حکیم»
 
 إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَن تَشیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذینَ ءَامَنُواْ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْأَخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ وَ لَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ
 همانا برای کسانی که دوست دارند زشتی‏ها درباره ی اهل‏ایمان شایع گردد، در دنیا وآخرت عذاب دردناکی است، و خداوند می‏داند و شما نمی‏دانید. و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود و این که خداوند رئوف و مهربان است شما را سخت کیفر می‏داد .
 نکته‏ ها:
 اشاعه‏ی فحشا، گاهی با زبان و قلم است و گاهی با ایجاد مراکز فحشا و تشویق دیگران به گناه و قرار دادن امکانات گناه در اختیار آنان.
 امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که آن چه را درباره ی مؤمنی بشنود، برای دیگران بازگو کند، جزء مصادیق این آیه است.
 در حدیث می‏خوانیم: کسی که کار زشتی را شایع کند، مانند کسی است که آن را مرتکب شده است.
 پیام‏ها:
  - ما در برابر علاقه و خواسته‏های خود مسئولیم. «یُحبّون... لهم عذاب»
  - علاقه به گناه، مقدّمه‏ی گناه است. در راه نهی از منکر، علاقه به منکر را محو کنیم. «یُحبّون ...»
  - در میان گناهان، تنها گناهی که حتّی دوست داشتن آن، گناه کبیره است، ریختن آبروی مؤمن است. «یُحبّون... عذابٌ الیم»
  - علاقه به ریختن آبروی دیگران، در همین دنیا کیفر دارد. «فی الدّنیا»
  - کسانی که دنبال بی‏آبرو کردن دیگران هستند، نظام اسلامی باید آنها را تنبیه کند. «عذابٌ الیمٌ فی الدّنیا»
  - ما عمق فاجعه‏ی تهمت را نمی‏دانیم. «و انتم لا تعلمون»
  - چه بسا سرچشمه‏ی برخی از عذاب‏های دنیوی که نصیب ما می‏شود، علاقه به بی‏آبرو شدن دیگران است. «و انتم لا تعلمون»
 
 یَآ أَیُّهَا الَّذینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّبعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَمَن یَتَّبعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بالْفَحْشَآءِ وَالْمُنْکَرِ وَ لَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی‏ مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدَاً وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَآءُ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ
 ای کسانی که ایمان آورده‏اید! گام‏های شیطان را پیروی نکنید و هر کس پیرو گام‏های شیطان شود، همانا که او به فحشا و منکر فرمان می‏دهد و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، هرگز هیچ یک از شما پاک نمی‏شد. ولی خداوند هر کس را بخواهد پاک می‏سازد و خداوند شنوا و داناست.
 نکته ها:
 در آیات ، و سه بار سخن از فضل و رحمت خداوند آمده است تا بگوید اگر لطف او نبود، معلوم نبود وضع شما چگونه باشد!
 «خُطوات» جمع «خُطوة» به معنای گام است. قرآن در مورد نحوه‏ی منحرف کردن شیطان، عبارتِ «خطوات شیطان» را به کار برده است تا بگوید: شیطان، گام به گام انسان را به سوی انجام گناهان می‏کشاند.
 در قرآن چند مرتبه از «خُطوات الشیطان» سخن به میان آمده است; یک جا می‏فرماید: «اُدخلوا فی السلم کافّة و لاتَتّبعوا خُطوات» همگی در صلح و آشتی درآیید و از گام‏های شیطان پیروی نکنید. و در جای دیگر می‏فرماید: «کُلوا ممّا فی الارض حلالاً طیّبا و لا تَتّبعوا خُطوات» از چیزهای حلال و دلپسند بخورید و مواظب گام‏های شیطان باشید و از آن پیروی نکنید. در این آیه نیز پیرامون اشاعه‏ی فحشا نسبت به مؤمنین می‏فرماید: از گام‏های شیطان پیروی نکنید.
 نمونه گام‏های شیطان عبارت است از: دوستی با افراد فاسد، شرکت در مجالس آنان، ارتکاب گناهان کوچک، و پس از آن گناهان بزرگ و در نهایت قساوت قلب و بدعاقبتی و پایانی شوم.
 پیام‏ها:
  - به ایمان خود مغرور نشویم، توجّه به هشدارهای پی در پی لازم است. «یا ایّها الّذین آمنوا لا تَتّبعوا»
  - شیطان برای گمراه کردن مؤمنان، بیش از دیگران تلاش می‏کند. «یا ایّها الّذین آمنوا لا تَتّبعوا خُطوات»
  - سیاست شیطان، نفوذ تدریجی و گام به گام است. «خطوات» از همان گام اوّل مواظب باشیم .
  - انسان به ناچار باید راهی را طی کند و گامی بردارد، مهم انتخاب راه مستقیم و دوری از گام‏های شیطان است. «خُطوات»
  - اشاعه‏ی فحشا، از گام‏های شیطانی است. با توجّه به آیه قبل «لا تَتّبعوا خُطوات الشیطان»
  - با مردم مستدل سخن بگوییم. خداوند می‏فرماید: از شیطان پیروی نکنید، سپس دلیل آن را ذکر می‏کند: زیرا او به گناه فرمان می‏دهد. «فاِنّه یأمر بالفحشاء...»
  - شیطان به کسی فرمان می‏دهد که اهل پیروی از او باشد. «و مَن یتّبع خُطوات... فاِنّه یَأمر...»
  - کار شیطان، با نماز در تضادّ است. شیطان به انسان دستور گناه می‏دهد، «فاِنّه یأمر بالفحشاء و المنکر» امّا نماز انسان را از گناه باز می‏دارد. «انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر...»
  - تزکیه، بدون توفیق الهی امکان ندارد. «ولولا ... ما زَکی‏ ...»
  - انسان در هر لحظه به لطف خداوند نیاز دارد. تکرار جمله «لولا فضل اللّه» در این آیه و آیات قبل
  - در مسیر زندگی انسان، فریب و فحشا وجود دارد، ولی راه توبه و نجات نیز باز است. «و لولا فضل اللّه»
  - حتّی اولیای خدا به توفیق الهی نیاز دارند. «ما زَکی‏ منکم من اَحد»
  - خداوند حکیم، به مقدار لیاقت و ظرفیّت افراد، خیر و سعادت نازل می‏کند. «من یشاء»
  - علم به اینکه خدا همه چیز را می‏بیند و می‏شنود، بهترین عامل بازدارنده از فحشا و منکرات است. «واللّه سمیعٌ علیم»
 
 وَلَا یَأْتَلِ أُوْلُواْ الْفَضْلِ مِنکُمْ وَالسَّعَةِ أَن یُؤْتُواْ أُوْلِی الْقُرْبَی‏ وَ الْمَسَاکِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ فِی سَبیلِ اللَّهِ وَلْیَعْفُواْ وَ لْیَصْفَحُواْ أَلَا تُحِبُّونَ أَن یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
 صاحبان مال و وسعت از شما نباید سوگند بخورند که به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند، بلکه باید عفو و گذشت نمایند و از آنان درگذرند. آیا دوست ندارید که خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است.
 نکته ها:
 کلمه ی «یأتل» از ریشه «اَلْو» به معنای کوتاهی کردن و یا از «اَلی» به معنای سوگند یاد کردن است، همانند «ایلاء» در مباحث فقهی.
 «عفو» به معنای بخشیدن است و «صَفح» به معنای نادیده گرفتن که مرحله بالاتر از عفو است. بعضی گفته‏اند که «صفح» آن عفوی است که در آن ملامت نباشد.
 در آیات قبل از کسانی که تهمت می‏زنند به شدّت انتقاد شد، بعضی از اصحاب سوگند یاد کردند که به افراد تهمت‏زن هرگز انفاق نکنند، این آیه می‏فرماید: به خاطر لغزشهای قبل، محرومان را بی‏نصیب نگذارید. شأن نزول
 پیام‏ها:
  - مرفّهین در برابر محرومان مسئول هستند. «و لا یَأتل ...»
  - مهم‏تر از انفاق، استمرار آن و خسته نشدن از آن و کوتاهی نکردن در آن است. «و لا یَأتل »
  - در انفاق، هم از وسعت مالی و هم از امکانات دیگر خود استفاده کنید. «اولوا الفضل ... والسّعة»
  - در کمک کردن، بستگان اولویّت دارند. «اولی القُربی»
  - در پیمودن مراحل کمال، بلند همّت باشید وبه حداقل اکتفا نکنید. ابتدا کلمه ی «عفو» آمده، در مرحله‏ی بالاتر «صفح» آمده است. «ولْیَعفوا ولیَصفحوا»
  - کسی که دیگران را ببخشد، به بخشش الهی نزدیکتر است. عفو و گذشت وسیله‏ی جلب مغفرت الهی است «الا تحبّون أن یغفر اللّه لکم»
  - هدف از عفو و گذشت دیگران، کسب مغفرت خدا باشد، نه چیز دیگر. «الا تُحبّون أن یَغفر اللّه لکم»
  - در شیوه‏ی تبلیغ، از احساسات وعواطف مردم کمک بگیریم. «الا تحبون»
  - رهبران دینی باید مردم را به انفاق و عفو و گذشت تشویق کنند. تمام آیه
 
 إِنَّ الَّذینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُواْ فِی الدُّنْیَا وَالْأَخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ
 همانا کسانی که به زنان پاکدامن و با ایمان و بی خبر از هرگونه آلودگی و نسبت بد می‏دهند، در دنیا و آخرت از رحمت الهی دورند و برایشان عذاب بزرگی است.
 نکته ها:
 با اینکه در قرآن، کافران، پیمان شکنان، قاتلان، طرفداران طاغوت، منافقان، مفسدان، مشرکان، مستکبران، ظالمان، کتمان کنندگان حقّ و دروغگویان مورد لعنت قرار گرفته‏اند، ولی لعنت دنیا و آخرت همراه با عذاب عظیم، مخصوص کسانی است که آبروی افراد پاک را می‏برند.
 امام صادق‏علیه السلام این آیه را گواه بر آن دانستند که نسبت ناروا به زنان پاکدامن و عفیف از گناهان کبیره است.
 پیام‏ها:
  - آسیب‏پذیری زن بیشتر است، باید به افراد آسیب‏رسان هشدار داد. «یرمون المحصنات»
  - کسی که پاک‏تر است تهمت به او خطرناکتر است. «المحصناتِ الغافلات المؤمنات»
  - تهمت، علاوه بر عذاب آخرت، در دنیا نیز کیفر دارد. «لُعِنوا فی الدّنیا» لعنت در دنیا، با اجرای حدّ و ردّ گواهی او به عنوان فاسق است.
  - حمایت از حقوق زن، از برنامه‏های قرآنی است. «یَرمون... لُعِنوا»
 
 یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسنَتُهُمْ وَأَیْدیهِمْ وَأَرْجُلُهُم بمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ
 روزی که زبان‏ها و دست‏ها و پاهایشان، علیه آنان به آنچه انجام داده‏اند گواهی می‏دهند.

 نکته ها:
 مسأله‏ی گواهی دادن اعضای بدن در قیامت، بارها در قرآن مطرح شده است. در سوره‏ی فصّلت می‏خوانیم: «حتّی اذا ما جاءوها شَهِد علیهم سَمعُهم و ابصارُهم و جُلودُهم بما کانوا یعملون» هنگامی که به دوزخ رسند، گوش و چشم و پوست بدن آنان به گناهانی که انجام داده‏اند، گواهی دهند. در سوره‏ی یس می‏خوانیم: «ألیوم نَختِمُ علی أفواهِهم و تُکلِّمُنا ایدیهِم و تَشهَد أرجُلُهم بما کانوا یَکسبون» در آن روز بر دهان کافران مهر خموشی زنیم و دست‏هایشان با ما سخن گویند و پاهایشان به آنچه کرده‏اند گواهی دهند.
 چون در شهادت، باید در مورد دیگری گواهی داد، پس معلوم می‏شود جوهر وشخصیّت انسان غیر از اعضای بدن اوست که علیه او شهادت می‏دهند. زیرا شاهد ومشهود باید از هم جدا باشند.
 پیام‏ها:
  - در دادگاه قیامت، انسان حتی مالک اعضای خود نیست. «تَشهدُ علیهم السنتهم و ایدیهم و ارجلهم»
  - گواهی‏دادن، به درک و شعور نیاز دارد. بنابراین اعضای بدن آنچه را انجام می‏دهند درک می‏کنند، گرچه ما نفهمیم. «تَشهَدُ علیهم السنتهم و ایدیهم و ارجلهم»
  - در قیامت، بر تمامی گفتار و رفتار گواه آورده می‏شود. «بما کانوا یعملون»

 
 یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللَّهُ دینَهُمُ الْحَقَّ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبینُ
 در آن روز، خداوند جزای حقّ آنان را بی‏کم و کاست خواهد داد و آنان خواهند دانست که خداوند همان حقیقت آشکار است.
 نکته ها:
 کلمه ی «دین» در آیه، یا به معنای جزاست و یا به معنای شریعت. بنابراین معنای آیه یا چنین است که در قیامت، خداوند جزای مردم را کامل می‏دهد و یا آنکه شریعت حقّه در آن روز عرضه خواهد شد و همه ی مکتب سازان خیالی خواهند فهمید که خداوند همان معبود حقّ و آشکار است.
 در دنیا بخاطر محدودیت‏هایی که هست کیفر کامل داده نمی‏شود. مثلاً اگر خلبانی شهری را بمباران کرد و هزاران نفر را کشت، ما در دنیا چگونه او را کیفر کنیم، امّا در قیامت محدودیت نیست و مجرم بارها در دوزخ سوخته و دوباره زنده می‏شود.
 پیام‏ها:
  - تنها در قیامت است که کیفرها بطور کامل داده می‏شود. «یومئذ یُوَفّیهم»
  - کیفرهای الهی در قیامت بر اساس شهادت وگواهی وحقّ است. «تشهد علیهم... یُوَفّیهم اللّه»
  - خداوند از کیفر و پاداش کسی نمی‏کاهد. «یُوَفّیهم»
  - در قیامت، وقتی پرده‏های غفلت، غرور، جهل، تبلیغات کاذب و هوسها کنار می‏روند، مردم حقیقت را می‏فهمند. «و یعلمون... هو الحقّ»
 

 

اَلْخَبیثَاتُ لِلْخَبیثِینَ وَالْخَبیثُونَ لِلْخَبیثَاتِ وَالطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ أُوْلَئِکَ مُبَرَّءُونَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ
 زنان پلید، سزاوار مردان پلیدند ومردان پلید، سزاوار زنان پلید. زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک. آنان از آنچه درباره ایشان می‏گویند منزّهند و برای آنان مغفرت و روزی نیکویی است.
 نکته ها:
 این آیه یک اصل کلّی را مطرح می‏کند که در انتخاب همسر باید دقّت کرد و اصل را بر ایمان و پاکدامنی گذاشت، نه زیبایی و ثروت. معنایش این نیست که اگر مردی یا زنی خوب بود حتماً همسرش نیز خوب بوده و مشمول مغفرت و رزق کریم و اهل بهشت است. زیرا قرآن ملاک را ایمان و تقوا و عمل صالح می‏داند و لذا با اینکه حضرت نوح و لوط، طیّب بودند، امّا همسرانشان از خبیثات و دوزخی‏اند.
 کلمه ی «طیّب» به معنای دلپسند و مطلوب است و در قرآن در توصیف مال، ذرّیه، فرزند، کلام، شهر، همسر، غذا و رزق، مسکن، درخت و تحیّت آمده است و در مقابل آن کلمه ی «خَبیث» است که آن هم برای مال، انسان، همسر، سخن، عمل و شجره به عنوان وصف مطرح شده است.
 این آیه را چند نوع می‏توان معنا کرد:
 الف: با توجّه به آیات قبل که درباره ی تهمت به زنان پاکدامن و ماجرای افک بود و با توجّه به جمله‏ی: «مبرّئون ممّا یقولون»، معنای آیه این باشد که کلمات خبیث مثل تهمت و افترا، شایسته افراد خبیث و سخنان پاک شایسته‏ی افراد پاک است و مردم پلید سخن زشت می‏گویند و مردم پاک، سخنان پاک می‏گویند.
 ب: ممکن‏است مراد آیه بیان یک حکم شرعی‏باشد که ازدواج پاکان با ناپاکان ممنوع است. نظیر آیه اوّل همین سوره که فرمود: «الزّانی لایَنکح الاّ زانیة» مرد زناکار جز زن زناکار را به همسری نگیرد، همان گونه که روایتی از امام باقرعلیه السلام این معنا را تأیید می‏کند.
 ج: ممکن است مراد آیه همسویی فکری، عقیدتی، اخلاقی وبه اصطلاح هم‏شأن و هم‏کفو بودن همسر باشد. یعنی هر کس بطور طبیعی به سراغ همفکر خود می‏رود.
 ذرّه‏ای که در همه ارض و سماست‏
جنس خود را همچو کاه و کهرباست‏
 ناریان مر ناریان را جاذبند
نوریان مر نوریان را طالبند
 در قرآن، برای رزق اوصافی ذکر شده است از جمله:
 «رزقاً حسنا» ، رزقٌ کریم» ، رَزَقکم اللّه حلالاً طیّبا» ، یَرزُقه من حیث لایَحتسب» ، یُرزَقون فیها بغیر حساب»
 پیام‏ها:
  - طبع افراد پلید چنین است که به سراغ پلیدی‏ها می‏روند، برخلاف افراد پاک طینت که به سراغ خوبی‏ها می‏روند. «الخبیثیات للخبیثین... الطیّبات للطیّبین»
  - استفاده از نعمت‏ها و طیّبات، حقّ اهل ایمان است. «والطّیّبات للطّیبّین»
  - سالم ماندن نسل‏های پاک، از توصیه‏های قرآن است. «والطیّبات للطّیبّین»
  - حمایت از پاکدامن‏ها لازم است. «اولئک مبرؤن ممّا یقولون»
  - معنویّات بر مادیّات مقدّم است. در قرآن هر جا عبارت «رزق کریم» آمده، قبلش عبارت «لهم مغفرة» آمده است.
 
 یَآ أَیُّهَا الَّذینَ ءَامَنُواْ لَا تَدْخُلُواْ بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی‏ تَسْتَأْنِسُواْ وَتُسَلِّمُواْ عَلَی‏ أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ
 ای کسانی که ایمان آورده‏اید! به خانه‏هایی که منزل شما نیست، وارد نشوید، مگر آنکه اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام کنید. این دستور به نفع شماست، شاید پند گیرید.
 نکته ها:
 معنای «اِستیناس»، اجازه خواستن و اعلام ورود است که به گفته‏ی روایات می‏تواند با ذکر خدا باشد و یا با سلام کردن و امثال آن.
 شخصی از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسید: آیا برای ورود به منزل مادرم اجازه بگیرم؟ فرمود: بله، گفت: در خانه جز او کسی نیست و جز من خادمی ندارد! حضرت فرمود: آیا دوست داری مادرت را بدون لباس مناسب ببینی؟ گفت نه. فرمود: پس اجازه بگیر.
 در روایتی دیگر، پیامبرصلی الله علیه وآله از ورود مردان به خانه زنانی که همسران آنان حضور ندارند نهی فرمود.
 در روایات می‏خوانیم: اجازه گرفتن برای ورود به خانه دیگران سه مرتبه باشد تا اهل خانه فرصت جمع و جور کردن خود را داشته باشند. وبرای نجات غریق و مظلوم و مورد آتش سوزی، اجازه لازم نیست.
 پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هرگاه می‏خواست وارد منزلی شود، برای اجازه گرفتن، روبروی در خانه نمی‏ایستاد تا نگاه مبارکشان به داخل خانه نیفتد.
 پیام‏ها:
  - اهل ایمان، در امور زندگی باید از وحی الهی دستور بگیرند. «یا ایّها الّذین آمنوا»
  - امنیّت و آزادی برای ساکنین خانه باید حفظ شود. «لا تَدخلوا» ورود به حریم دیگران به صورت سرزده، حرام است.
  - از مواضع تهمت دوری کنید. «لا تَدخلوا... ذلکم خیر»
  - باز بودن در خانه، دلیل جواز ورود نیست. «لا تَدخلوا»
  - مالکیّت افراد محترم است. «لا تَدخلوا»
  - برخورد مؤمنان با یکدیگر، باید با محبّت همراه باشد. «تَستأنسوا و تُسلّموا»
  - از هر کاری که موجب شکستن حریم حیا وحجاب می‏شود، دوری کنید. «تستأنسوا»
  - وارد شونده باید سلام کند، هر که باشد. «تسلّموا علی اهلها» سلام کردن لازم نیست از کوچکتر به بزرگتر باشد.
  - مراعات ادب وحقّ دیگران، سرچشمه‏ی سعادت بشر است. «ذلکم‏خیرلکم»
  - دستورات الهی را فراموش نکنیم و به یاد داشته باشیم. «لعلّکم تَذکّرون»
  - آداب واخلاق دینی، همان ندای فطرت است، لیکن فطرت بیدار وهشیار. «تَذکّرون»
 
 فَإِن لَّمْ تَجِدُواْ فِیهَآ أَحَداً فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّی‏ یُؤْذَنَ لَکُمْ وَإِن قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُواْ فَارْجِعُواْ هُوَ أَزْکَی‏ لَکُمْ وَاللَّهُ بمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ
 پس اگر کسی را در خانه نیافتید، وارد آنجا نشوید تا آنکه به نحوی به شما اجازه‏ی ورود داده شود واگر به شما گفته شد که بازگردید، برگردید وناراحت نشوید . این برای پاک ماندن شما بهتر است و خداوند به آنچه انجام می‏دهید آگاه است.
 پیام‏ها:
  - ورود به خانه‏ی دیگران، بدون اجازه‏ی صاحب خانه، حرام است. «فلاتَدخلوا»
  - ورود، اجازه‏ی قطعی می‏خواهد، «حتّی یُؤذن لکم» ولی عدم ورود نیاز به صراحت صاحبخانه ندارد، بلکه به مجرد پیدا شدن علائم نارضایتی بازگشتن لازم است. «اذا قیل لکم ارجعوا فارجعوا»
  - ورود به خانه مردم نیاز به اذن و اجازه دارد; خواه اذن دهنده صاحب خانه و مالک باشد، یا مقام مجاز دیگر نظیر حاکم اسلامی. جمله «یؤذن» مجهول آمده تا اصل اذن را ثابت کند و نامی از اذن دهنده نیامده است
  - توقّف پشت در خانه‏ی مردم ممنوع است. «اِرجعُوا»
  - نپذیرفتن مهمان ناخوانده جایز است. «ارجِعوا»
  - عذر صاحب خانه را بپذیریم و خود را به صاحب خانه تحمیل نکنیم. «اِرجِعُوا فارجِعوا»
  - صفا، صمیمیّت و نداشتن توقّع بیجا، از برکات اخلاق اسلامی است. «اِرجِعوا فارجِعوا»
  - راه خودسازی و تزکیه، عمل به آداب اسلامی و مراعات حقوق مردم است. «اِرجِعوا - هو اَزکی لکم»
  - گاهی رشد انسان به این است که سر او به سنگ بخورد. «اِرجعوا - هو اَزکی‏ لکم» هر برگشتی شکست نیست.
  - ملاک در تنظیم روابط اجتماعی مردم، رشد و طهارت است. «اَزکی لکم» اوامر و نواهی خداوند، راه رشد و طهارت است.
  - علم خداوند به عملکرد ما رمز تشویق و تهدید ماست. «بما تعملون علیم»
 
 لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَدْخُلُواْ بُیُوتاً غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیهَا مَتَاعٌ لَّکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ
 بر شما گناهی نیست که به منازل غیر مسکونی که در آن متاعی دارید وارد شوید وخداوند به آنچه آشکار و یا کتمان می‏کنید آگاه است.
 نکته ها:
 حساب مراکز عمومی که ساکنین خاصّی ندارد، مثل هتل‏ها، کاروانسراها، فروشگاه‏ها و ادارات که درب آنها به روی همه باز است و مردم از رفت وآمد به آنجا بهره‏مند می‏شوند، از حساب خانه‏های شخصی جداست و برای ورود و رفتن به آن مراکز اجازه گرفتن لازم نیست.
 
 پیام‏ها:
  - رفتن به مراکز عمومی بدون داشتن هدفی سودمند، برای ولگردی وپرسه‏زدن ممنوع است. «تدخلوا بیوتاً غیر مسکونة فیها متاع لکم»
  - در ورود به مراکز عمومی، خدا را در نظر بگیریم و بدانیم خداوند افکار و رفتار ما را زیر نظر دارد. «واللّه یعلم ما تبدون و ما تکتمون»
 
 قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَی‏ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بمَا یَصْنَعُونَ
 به مردان مؤمن بگو: از برخی نگاه‏ها چشم‏پوشی کنند و دامن خود را حفظ نمایند. این برای پاک ماندن آنان بهتر است. خداوند به آنچه انجام می‏دهند آگاه است.
 نکته ها:
 در شأن نزول این آیه می‏خوانیم: جوانی در بین راه، زنی را دید، به او چشم دوخت و به دنبال او راه افتاد. طوری غرق نگاه بود که صورتش به دیوار خورد و مجروح شد، نزد پیامبرصلی الله علیه وآله آمد و ماجرا را نقل کرد. این آیه نازل شد.
 روایاتی درباره ی نگاه:
 * حضرت علی علیه السلام فرمود: «لکم اوّل نَظَرة الی المرئة فلا تتّبعوها بنَظرة اُخری واحذروا الفتنة» نگاه اوّل مانعی ندارد ولی ادامه‏ی نگاه اشکال دارد، زیرا سبب فتنه می‏شود.
 * در حدیثی می‏خوانیم: تمام چشم‏ها در قیامت گریان است مگر سه چشم: چشمی که از ترس خدا بگرید، چشمی که از گناه بسته شود و چشمی که در راه خدا بیدار بماند.
 * در «صحیح بخاری» می‏خوانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: جلو راه مردم ننشینید. برخی گفتند: ما ناچاریم از نشستن. فرمود: پس حقّ آن را ادا کنید. پرسیدند حقّ آن چیست؟ فرمود: «غَضّ البَصر و کَفّ الاَذی و رَدّ السلام والامر بالمعروف و النهی عن المنکر» ترک چشم چرانی و مردم آزاری، جواب دادن به سلام دیگران، امر به معروف و نهی از منکر.
 * حضرت عیسی‏ علیه السلام فرمود: از نگاه به نامحرم بپرهیزید که بذر شهوت را در دل می‏نشاند و همین برای دچار شدن انسان به فتنه کافی است.
 * حضرت علی ‏علیه السلام فرمود: «العَین رائِدُ القلب» چشم، دل را بدنبال خودمی‏کشد. «العَین مَصائد الشیطان» چشم، قلاّب شیطان است. و چشم‏پوشی بهترین راه دوری از شهوات است.
 * پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله فرمود: «النَظَر سَهْم مسموم مِن سهام ابلیس فمَن تَرکَها خَوفاً من اللّه اعطاه اللّه ایماناً یَجِد حلاوة فی قلبه» نگاه بد تیری از تیرهای مسموم شیطان است. هر کس از ترس خدا چشم خود را فرو بندد، خداوند به او ایمانی می‏دهد که از درون، شیرینی آن را احساس می‏کند.
 * پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله فرمود: هرکس چشم خود را از حرام پر کند، در قیامت چشم او از آتش پر خواهد شد مگر اینکه توبه کند.
 پیام‏ها:
  - لازمه ‏ی ایمان، حفظ نگاه از حرام است. «قل للمؤمنین یغضّوا...»
  - جاذبه‏های غریزی را باید کنترل کرد. «یغضّوا من ابصارهم»
  - گناه را از سرچشمه جلوگیری کنیم وتقوا را از چشم شروع کنیم.«من‏ابصارهم»
  - چشم پاک، مقدّمه‏ی پاکدامنی است. «یَغضّوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم»
  - پوشش مناسب، برای مردان نیز واجب است. «یَحفظوا فُروجهم»
  - چشم‏چرانی و بی‏عفّتی، مانع رشد معنوی انسان است. «یغضّوا - یحفظوا - ازکی»
  - همواره در محضر خدا هستیم. در محضر خدا معصیت نکنیم. «یغضّوا... اِنّ اللّه خبیر بما یصنعون»
 
وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحاً حَتَّی‏ یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَ الَّذینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً وَءَاتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذی ءَاتَاکُمْ وَلَا تُکْرِهُواْ فَتَیَاتِکُمْ عَلَی الْبغَآءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِّتَبْتَغُواْ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَن یُکْرِههُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِن بَعْد إِکْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
 و کسانی که وسیله‏ی ازدواج نمی‏یابند، پاکدامنی و عفت پیشه کنند، تا آن که خداوند از کرم خویش، آنان را بی‏نیاز نماید. و هر کدام از غلامان و کنیزان شما که خواهان بازخرید و آزادی تدریجی خود باشند، اگر در آنان خیر و شایستگی دیدید، تقاضای آنان را بپذیرید و برای کمک به آزاد شدن آنان از مالی که خدا به شما داده به آنان بدهید، و کنیزان خود را که تصمیم بر پاکدامنی دارند، به خاطر رسیدن به مال دنیا به فحشا وادار نکنید، و هر کس آنان را مجبور کند، همانا خداوند برای آنان که به اکراه وادار گشته‏اند، بخشنده‏ی مهربان است.
 نکته ها:
 ابتدا باید سفارش کرد که هرکس می‏تواند ازدواج کند، سپس به غیر متأهّلان سفارش عفت و پاکدامنی. آیه «وانکحوا» قبل از آیه «ولیستعفف» آمده است
 چنانکه در روایات آمده است: در جاهلیّت، کنیزان را برای کسب درآمد به فحشا وادار می‏کردند. لذا خداوند می‏فرماید: به جای آنکه کنیزان را به گناه وادار کنید، زمینه ازدواج آنان را فراهم سازید.
 در مورد رفتار با اسیران جنگی، یکی از این چند راه را می‏توانیم پیش بگیریم:
 الف: همه ی اسیران را یکجا آزاد کنیم، که در این صورت، دوباره به جنگ باز می‏گردند.
 ب: همه را بکشیم، که این، نشانه‏ی سنگدلی خواهد بود.
 ج: اسرا را در منطقه‏ای گرد آوریم و از بیت‏المال مسلمانان، مخارج آنان را تأمین کنیم. در این طرح، باید بی گناهان هزینه‏ی مجرمان را بپردازند .
 د: آنها را میان مسلمانان تقسیم کنیم تا سیره‏ی اسلام و مسلمانان را مشاهده کنند و به تدریج تحت تأثیر قرار گیرند و مسلمان شوند، سپس از راه‏های مختلف، آنها را آزاد کنیم، که این طرح، بهترین است، و طرح اسلام نیز همین است.
 بگذریم که نظام جنگ در آن زمان این بود که اسیر جنگی را به عنوان برده مورد استفاده قرار می‏دادند و اسلام نیز مقابله به مثل می‏کرد، همان گونه که امروز در دنیا اسیران را در اردوگاه‏ها قرار می‏دهند و ما نیز باید قوانین بین‏المللی جنگ را تا آنجا که منافاتی با مذهب ما نداشته باشد بپذیریم.
 پیام‏ها:
  - دسترسی نداشتن به همسر، مجوّز گناه نیست، صبر و عفّت لازم است. «ولیَستَعفف»
  - هر کجا احساس خطر بیشتر باشد، سفارش مخصوص لازم است. «ولیَستَعفِف الّذین لایَجِدونَ نکاحا» چون افراد غیر متأهل بیشتر از دیگران در معرض فحشا و منکر هستند، خداوند در فرمان به عفّت، آنان را مخاطب قرار داده است
  - اگر عفّت و تقوا داشته باشیم، خداوند ما را بی‏نیاز می‏کند. «ولیَستَعفِف... یُغنیهم اللّه» جوانان بخاطر امکانات ازدواج، به سراغ تهیّه‏ی مال از راه حرام نروند و عفّت و تقوای مالی از خود نشان دهند
  - در حفظ عفّت و پاکدامنی عمومی، هم باید جوانان خود را حفظ کنند، «و لیَستَعفف»، هم حکومت قیام کند «واَنکحوا الاَیامی»، و هم ثروتمندان جامعه به پاخیزند. «و آتوهم من مال اللّه»
  - در هر قراردادی حتّی با زیردستان خود، سند کتبی داشته باشید. «مما مَلَکت اَیمانکم فکاتِبوهم»
  - قرارداد بازخرید زیردستان باید با علم به مصلحت آنان باشد. «فکاتبوهم اِن عَلِمتُم فیهم خَیراً»
  - اسلام برای آزادی بردگان، طرح‏های مختلفی دارد. یکی از آنها قرارداد بازخرید است. «فکاتبوهم»
  - دارایی و اموال را از خود ندانید بلکه از خداست که چند روزی امانت به شما داده است. «مال اللّه»
  - ثروتمندان در قبال ازدواج جوانان، مسئولیّت بیشتری دارند. «و آتوهم من مال اللّه الّذی آتاکم»
  - بردگان در بستن قرارداد، هم‏طراز مالکان خود هستند. « فکاتبوهم» در موردی است که هر دو طرف برابر هم باشند
  - از مال الهی بودجه‏ی زکات هم برای آزادی بردگان و هم برای ازدواج جوانان هزینه کنید. «و آتوهم من مال اللّه»
  - بکارگیری زیردستان در امور حرام، ممنوع است. «و لا تکرهوا فَتَیاتکم علی البغاء»
  - دنیاطلبی، سرچشمه‏ی گناهان است. «لا تکرهوا ... لتبتغوا عرض الحیاة الدّنیا»
  - ثروت‏اندوزی از راه‏های نامشروع جایز نیست. «لتَبتغوا عرض الحیاة الدّنیا»
  - دنیا زودگذر است. «عرض الحیاة الدّنیا» کلمه «عرض» به معنای عارضی و زودگذر است
  - ارزشها نباید فدای مال و مادیّات شود. «لاتکرهوا... لتبتغوا»
  - شخصیّت کنیزان مانند دخترانِ آزاد است. « فَتَیاتکم» و نفرمود: «امائکم»
  - اسلام حامی کنیزان است. «لاتکرهوا فتیاتکم...»
  - پاکدامنی و عفت برای زن بهترین ارزش است. «اِن أرَدنَ تحصّناً»
  - سرچشمه بخشی از گناهان، بزرگترها هستند. «لاتکرهوا... أردن تحصّناً»
  - افراد مجبور شده به گناه، مورد عفو قرار می‏گیرند. «فاِنّ اللّه من بعد اکراههنّ غفورٌ رحیم»
 
 وَلَقَدْ أَنزَلْنَآ إِلَیْکُمْ ءَایَاتٍ مُّبَیِّنَاتٍ وَمَثَلاً مِّنَ الَّذینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِکُمْ وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِینَ
 همانا ما به سوی شما آیاتی روشنگر فرستادیم و از کسانی که قبل از شما بودند نمونه‏هایی برجسته پندی برای پرهیزکاران فرستادیم.
 پیام‏ها:
  - خداوند با مردم اتمام حجّت می‏کند. «اَنزلنا الیکم آیات مبیّنات»
  - آیات قرآن، نور و روشنگر است. «آیات مبیّنات»
  - تاریخ گذشتگان، چراغ راه آیندگان است. «مثلاً من الّذین خَلَوا من قبلکم»
  - قرآن کتاب جامعی است. «آیات - مثلاً - موعظة»
  - پند پذیری، دلی آماده می‏خواهد. «موعظةً للمتّقین»
  - متّقین نیز به موعظه نیازمندند. «موعظةً للمتّقین»
 
 أللَّهُ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لَّا شَرْقِیَّةٍ وَلَا غَرْبیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَی‏ نُورٍ یَهْدی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَآءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاس وَاللَّهُ بکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ
 خداوند، نور آسمان‏ها وزمین است. مَثَل نور او همچون چراغدانی است که در آن چراغی پر فروغ باشد. آن چراغ در میان حبابی شیشه‏ای و آن شیشه همچون ستاره‏ای تابان و درخشان، چراغ از روغن درخت پر برکت زیتونی بر افروخته شده، که نه شرقی است و نه غربی. روغنش به قدری صاف و شفّاف است که بدون تماس آتش نزدیک است شعله‏ور شود و روشنی دهد. نوری است بر فراز نور دیگر. هر کس را خداوند بخواهد به نور خویش هدایت می‏کند، و خداوند برای مردم مَثَل‏ها می‏زند و به هر چیزی آگاه است.
 نکته ها:
 «نور» یعنی چیزی که هم خودش روشن است و هم سبب روشنی اشیای دیگر می‏شود. در فرهنگ اسلام اموری به عنوان «نور» معرفی شده است: قرآن، علم، عقل، ایمان، هدایت، اسلام، پیامبر صلی الله علیه وآله و امامان معصوم‏علیهم السلام.
 «مشکاة» یعنی چراغدان. «دُرّی» به معنای پر نور و پر فروغ است. «زیت» روغن زیتون را گویند که وسیله‏ی روشنایی بوده است.
 اگر درخت زیتون در وسط باغ باشد، که در تمام روز آفتاب بخورد، روغنش بهتر می‏شود، ولی اگر در اطراف باغ و مزرعه باشد، یا در وقت صبح آفتاب دارد یا عصر. «زیتونةٍ لاشرقیّةٍ و لا غربیّة»
 «اللّه نور السموات و الارض» یعنی: خداوند هدایت کننده‏ی آسمان و زمین است. چون هدایت آفرینش، در آیات دیگر نیز آمده است. «أعطی کل‏شی‏ء خلقه ثمّ هَدی» وجمله‏ی «نورٌ علی نور» به معنای هدایت‏های دایمی و پی در پی است و در پایان آیه نیز می‏فرماید: «یَهدی اللّه لنوره»
 قرآن در این آیه خداوند را به نور تشبیه نموده است. با مطالعه اجمالی روشن می‏شود که نور دارای خواص و ویژگی‏های زیر است:
  - نور، لطیف‏ترین موجود در جهان ماده و سرچشمه زیبائی‏ها و لطافت‏ها است.
  - نور، بالاترین سرعت را در جهان ماده داراست و با سرعت سیصد هزار کیلومتر در ثانیه می‏تواند در یک چشم بر هم زدن یعنی کمتر از یک ثانیه کره زمین را هفت بار دور بزند، به همین دلیل مسافت‏های فوق‏العاده عظیم و سرسام‏آور نجومی را فقط با سرعت نور می‏سنجند و واحد سنجش آنها سال نوری است، یعنی مسافتی که نور در یک سال می‏پیماید.
  - نور، وسیله تبیین اجسام و مشاهده موجودات است، و بدون آن چیزی را نمی‏توان دید، بنا بر این هم «ظاهر» است و هم «مظهر» ظاهر کننده غیر .
  - نور آفتاب که مهم‏ترین نور در دنیای ما است پرورش دهنده گلها و گیاهان بلکه رمز بقای همه موجودات زنده است.
  - تمام انرژی‏های موجود در محیط به جز انرژی اتمی همه از نور آفتاب سرچشمه می‏گیرد، حرکت بادها، ریزش باران و جریان نهرها و آبشارها و بالاخره حرکت همه موجودات زنده با کمی دقت به نور آفتاب منتهی می‏شود.
 سرچشمه گرما و حرارت و آنچه بستر موجودات را گرم نگه می‏دارد همان نور آفتاب است حتی گرمی آتش که از چوب درختان و یا ذغال سنگ و یا نفت و مشتقات آن به دست می‏آید نیز از گرمی آفتاب است.
  - نور آفتاب نابود کننده انواع میکروب‏ها و موجودات موذی است و اگر تابش این نور پر برکت نبود کره زمین، تبدیل به اذان، تجارت را رها می‏کنند و به سوی نماز می‏روند.
 تجارت، تنها عاملی نیست که انسان را سرگرم می‏کند و از یاد خدا باز می‏دارد، عوامل دیگری نیز در قرآن کریم ذکر شده است، از جمله: تکاثر، آرزو، فرزند و دوست بد.
 پیام‏ها:
  - کسانی که تجارت آنان را غافل نکند، مردان بزرگی هستند. « رجالٌ» با تنوین آمده که علامت بزرگی و عظمت است
  - تلاش و اقتصاد منهای یاد خدا، پوچ و بی‏ارزش است. « لا تُلهیهم» به جای «لاتمنعهم»، بیانگر آن است که اگر به تجارت سرگرم واز نماز غافل شدی کار تو لهو، پوچ وبی‏ارزش است
  - تجارت و اقتصاد، لغزشگاه بزرگی است. «لا تُلهیهم تجارة»
  - اگر ایمان و اراده‏ی قوی باشد، ابزار و وسائل اثری ندارند. «لا تُلهیهم تجارة»
  - بازار اسلامی، هنگام نماز باید تعطیل شود. «لا تُلهیهم تجارة»
  - حتّی کارهای حلال و مباح نباید انسان را از یاد خدا غافل کند، چه رسد به کارهای مکروه و حرام. «لا تُلهیهم تجارة»
  - ترک دنیا و تجارت، ارزش نیست، بلکه تجارت همراه با یاد خدا و نماز و زکات ارزش است. «لا تُلهیهم تجارة... عن ذکر اللّه و...» مردان خدا برای زندگی مادّی خود تلاش می‏کنند، ولی از آخرت غافل نیستند.
  - ایمان به آخرت، دنیا را نزد انسان کوچک می‏کند. «لا تُلهیهم... یخافون یوماً»
  - با این که نماز ذکر خداست، ولی به خاطر اهمیّت، جداگانه مطرح شده است. «ذکر اللّه و اقام الصلوة»
  - نماز و زکات عِدل یکدیگرند و کسانی استحقاق ستایش دارند که اهل هر دو باشند. «اَقام الصّلوة و ایتاء الزّکاة»
  - دنیا، شما را از آخرت غافل نکند. «یَخافون یوماً»
  - صحنه‏های قیامت، چشم‏ها را خاشع و دلها را منقلب می‏سازد. «تَتقلّب فیه القلوب والابصار»
  - در قیامت، معیارها عوض می‏شود. آنچه در دنیا در دیده‏ها و دل‏ها جلوه می‏کند، در آخرت به شکل دیگری درمی‏آید. آنچه امروز به سوی آن می‏رویم، فردا از آن فرار خواهیم کرد . «تَتَقلّب فیه القلوب والابصار»
 
 لِیَجْزیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُواْ وَیَزیدَهُم مِّن فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ بغَیْرِ حِسَابٍ
 تا خداوند به آنان به نیکوتر از آنچه کرده‏اند پاداش بدهد واز فضل و رحمت خویش بر پاداششان بیفزاید و خداوند هر کس را بخواهد بدون حساب روزی می‏دهد.
 پیام‏ها:
  - خداوند کم و کاستی‏های اعمال مردان خدا را جبران کرده و پاداش کامل به آنان می‏دهد. «لِیجزیَهم اللّه أحسن ما عملوا»
  - مردان خدا همواره در حال رشد بوده و ابعاد وجودی آنان گسترش می‏یابد. « یَزیدهم...» و نفرمود: «یزید لهم...»
  - پاداش را بیش از عمل بدهید. «و یزیدهم من فضله» در اسلام سفارش شده است که مزد را معیّن کنید، ولی هنگام پرداخت بیش از آن مقدار بدهید.
  - اگر از سود دنیا بگذرید، به سود بی‏حساب آخرت می‏رسید. «لاتُلهیهم تجارة - واللّه یرزق ... بغیرحساب» مراد از بی‏حساب، پاداشی فراوان و فوق انتظار است.
 
 وَالَّذینَ کَفَرُواْ أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْئَانُ مَآءً حَتَّی‏ إِذَا جَآءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَاب
 اعمال کسانی که کافر شدند همچون سرابی در بیابان است که تشنه، آن را آب می‏پندارد، تا آن هنگام که به سراغ آن آمد آن را چیزی نیافت، و خدا را نزد خویش یافت که حساب او را بی‏کم و کاست داده است و خداوند به سرعت به حساب‏ها می‏رسد.
 نکته ها:
 کلمه «قِیعة» به معنای زمین مسطح و بزرگ همچون بیابان است و«ظَمأن» کسی را می‏گویند که عطشش زیاد باشد. کلمه «وَفّی‏» به معنای پاداش و کیفر کامل و بدون کم و کاست است.
 پیام‏ها:
  - شرط قبولی عمل، داشتن ایمان است و سعادت انسان نیز در گرو ایمان است. «والّذین کفروا اعمالهم کسَراب» کفر سبب حبط و پوچی عمل است
  - اعمال کفّار فریبنده است. «کسراب...» به انگیزه‏ها بنگرید، نه به جلوه‏ها و ظاهر تلاش‏ها.
  - در تعلیم و تربیت، استفاده از مثال و تشبیه مؤثّر است. «اعمالهم کسراب...»
  - قیامت، روز بُروز حقایق است. «لم یجده شیئا و وجد اللّه عنده»
  - سعادت‏خواهی، در فطرت همه انسان‏ها وجود دارد و انگیزه‏ی تمام حرکت‏ها رسیدن به خیر است، لکن تفاوت در واقع‏بینی و خیال‏گرایی است. «یحسبه... ماءً»
  - کفّار در قیامت، هیچ سرمایه‏ای ندارند. «لم یجده شیئاً»
  - علاوه بر عقیده، اعمال انسان در سرنوشت او مؤثّر است. «لیَجزیَهم أحسن ما عملوا... اعمالهم کسراب...»
  - همه ی مردم، روزی خدا را باور خواهند کرد. «و وجَدَ اللّه عنده»
  - در قیامت، رسیدگی به حساب افراد هم کامل و دقیق است و هم سریع. «فوَفّاه حسابه... سریع الحساب» برخلاف حسابرسی‏های دنیوی که یادقیق و کامل نیست و یا همراه معطّلی است.
 
 أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُّجِّیٍ‏ّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَآ أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَ مَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ
 یا همچون ظلماتی است در دریای عمیق و متلاطم که موجی بزرگ آن را می‏پوشاند، روی آن، موج دیگری است و بالای آن ابری، ظلماتی است تو در تو که کافر در آن‏ها غرق شده است هنگامی که دست خود را برای نجات برآورد، کسی آن را نمی‏بیند تا نجاتش دهد . و برای هر کس که خداوند نوری قرار ندهد، هیچ نوری برای او نخواهد بود.
 نکته ها:
 کافر عادّی به اسلام نزدیک است، و امیدی به بازگشت او هست، مانند کدورت ساده‏ای که میان دو نفر وجود دارد و کار آن دو به صلح و آشتی نزدیک است. امّا کافرانی که در راه کفر، تلاش‏ها و اعمال خلاف بسیاری دارند، برگشت آنان بسیار سخت است. کافری که در عقیده‏اش اصرار ورزیده و به دنبال کفرش، حقّ را تحقیر و جنگ‏ها کرده و بودجه‏ها خرج نموده و افرادی را دور خود گرد آورده و به این عنوان معروف شده است، بازگشت او به دامن اسلام بسیار سخت و بعید است. زیرا هر تلاش او، موجی از ظلمت بر موج‏های قبل افزوده و اعمال کفرآلودش، کفر او را محکم‏تر ساخته است.
 اعمال کفّار به جای این که راه را برای آنان باز کند، گمراه‏ترشان می‏کند و حجابی روی حجاب‏های قبلی است. نظیر آیه‏ی «والّذین کفروا اولیائهم الطاغوت یُخرجونَهم من النّور الی الظلمات...»
 پیام‏ها:
  - باید از الگوهای مثبت و منفی، هر دو سخن گفت. الگوی مثبت; «رجالٌ لاتُلهیهِم...» و الگوی منفی: «والّذین کفروا... او کظلمات...»
  - در برابر نور الهی آیه که «نورٌ علی نور» بود، در این آیه سخن از ظلمت فوق ظلمت است. «ظلماتٌ بعضها فوقَ بعض»
  - هر عملی از مؤمن، نور و هر عملی از کافر، ظلمت است. «اعمالهم... کظلمات»
  - اعمال خوب کفّار، سراب واعمال بد آنها ظلمات است. «کسَراب...او کظلمات»
  - علم و عقل، انسان را از نور وحی الهی بی‏نیاز نمی‏کنند. اگر نور الهی نباشد، هیچ نوری انسان را نجات نمی‏دهد. «فما له من نور»
 
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهُ یُسَبِّحُ لَهُ مَن فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَآفَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بمَا یَفْعَلُونَ
 آیا ندیدی که هر که در آسمان‏ها و زمین است و پرندگان بال گشوده در حال پرواز برای خدا تسبیح می‏گویند، و هر یک نیایش و تسبیح خود را می‏داند؟ و خداوند به آنچه می‏کنند داناست.
 وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ
 و فرمانروایی آسمان‏ها و زمین، مخصوص خداست. و بازگشت همه به سوی اوست.
 نکته ها:
 ظاهر آیه همانطور است که ترجمه شد، امّا ممکن است فاعل «عَلِمَ صلاته» خدا باشد، نه موجودات، که در این صورت معنای آیه چنین می‏شود: خداوند از نیایش و تسبیح همه ی موجودات آگاه است.
 قرآن، بارها مسأله‏ی تسبیح موجودات و سجده و نماز آنها را با صراحت بیان کرده و فرموده است: شما تسبیح آنها را نمی‏فهمید. از این آیات به دست می‏آید که علم و شعور، مخصوص انسان‏ها نیست. گرچه بعضی مفسّران تسبیح موجودات هستی را تسبیح تکوینی و زبان حال آفرینش دانسته‏اند، ولی ظاهر آیات بر خلاف این مطلب است.
 خداوند، در این آیه چند مرتبه به صورت غیر مستقیم، به انسان هشدار داده است:
 الف: موجودات آسمان و زمین و پرندگان در حال تسبیح هستند. چرا انسان غافل است؟!
 ب: تسبیح موجودات، آگاهانه است. چرا انسان در نماز حضور قلب ندارد؟!
 ج: پرندگان، هنگام پرواز در هوا در حال تسبیح و نمازند، امّا برخی انسان‏ها هنگام پرواز در آسمان، در حال غفلت و مستی به سر می‏برند!
 در روایات می‏خوانیم: امام صادق علیه السلام هنگامی که صدای گنجشکی را شنید فرمود: این پرنده مشغول دعا و تسبیح است.
 پیام‏ها:
  - تنها به خود نیندیشید، به اطراف خود هم بنگرید و در هستی نیز مطالعه و اندیشه کنید. «ألم تَرَ»
  - در میان موجودات هستی، پرندگان، آن هم در حال پرواز، توجّه خاصّی به خدا دارند. «و الطّیر صافّات»
  - همه ی موجودات هستی، شعور دارند ونماز و تسبیح موجودات، آگاهانه است. «کلّ قد عَلِم صلاته»
  - نماز، در صورتی ارزش دارد که نمازگزار بداند چه می‏گوید و چه می‏کند. «کلّ قد علم صلاته»
  - نماز و تسبیح هر موجودی به صورت خاصّی است. «صلاته و تَسبیحه»
  - خداوند، بر جزئیات تمام هستی آگاه است. «علیم بما یفعلون»
  - نظام هستی، هم فرمانروا دارد; «ولِلّه مُلک...» و هم هدفدار است. «و الی اللّه المصیر»
 
 أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَاماً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاَلِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِن بَرَدٍ فَیُصِیبُ بهِ مَن یَشَآءُ وَیَصْرِفُهُ عَن مَّن یَشَآءُ یَکَادُ سَنَابَرْقِهِ یَذْهَبُ بالْأَبْصَارِ
 آیا ندیدی که خداوند ابرها را به آرامی می‏راند. سپس بین آنها پیوند برقرار می‏کند. آن‏گاه آن را متراکم می‏سازد. پس می‏بینی که باران از میان آن بیرون می‏آید و خداوند از آسمان از ابرهائی همچون کوه، تگرگ فرو می‏فرستد. پس آن را به هر کس بخواهد می‏رساند و از هر کس بخواهد باز می‏دارد. نزدیک است درخشندگی برق آن ابر، چشم‏ها را کور کند.
 نکته ها:
 «یُزجی» به معنای حرکت آهسته همراه با دفع است. «بضاعة مزجاة» یعنی سرمایه‏ای که کم‏کم قابل دفع و برگرداندن است.
 کلمه «رُکام» به معنای تراکم و «وَدق» به معنای باران است. کلمه ی «سَنا» به معنای درخشش است و «سَنا برق» یعنی درخشش برق.
 اگر کسی با هواپیما بالاتر از ابرها پرواز کند، می‏بیند که توده‏های ابر مثل کوه است و این از معجزات قرآن است که قرن قبل فرمود: «یُنزّل من السماء من جبال فیها من بَرَد» از کوهِ ابر، تگرگ می‏فرستیم.
 پیام‏ها:
  - سخن حقّ خود را با بیان نمونه‏ها تثبیت کنید. «ولِلّه مُلک السموات... ألم‏تَرَ...»
  - دقّت در آفرینش، بهترین راه شناخت خدا ومایه‏ی عشق به اوست. «ألم تَرَ...»
  - تمام حرکت‏ها در جهان طبیعت، با قدرت و اراده‏ی الهی و برای هدفی حکیمانه انجام می‏گیرد. «یُزجی، یؤلّف، یَجعله»
  - عوامل طبیعی، مسیر تحقّق اراده‏ی خداست، نه به جای خدا. «یُزجی، یؤلّف، یَجعله، ینزّل»
  - بارش باران و تگرگ و مفید بودن یا مضرّ بودن آن به اراده خداست. «فیُصیب به مَن یشاء و یَصرفه عن مَن یشاء»

 

 یُقَلِّبُ اللَّهُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِی الْأَبْصَارِ
 خداوند، شب و روز را جا به جا می‏کند. همانا در این امر برای اهل‏بصیرت، عبرتی قطعی است.
 پیام‏ها:
  - تغییرات و آمد و رفت شب و روز، تصادفی نیست، بلکه بر اساس نظامی دقیق استوار است. «یقلّب اللّه الّیل و النهار»
  - پدیده‏های هستی عبرت انگیز است، درباره ی آنها تفکّر کنید. «لَعِبرة لاُولی الابصار»
  - کسی که اهل بصیرت باشد، می‏تواند از همه ی زمانها و مکانها درس بگیرد. «الیل والنهار ... لاُولی الابصار»
  - تشویق به تدبّر و نهی از سطحی‏نگری، از سفارشات پی در پی قرآن است. «لعبرة لاولی الابصار»
 وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَآبَّةٍ مِّن مَّآءٍ فَمِنْهُم مَّن یَمْشی عَلَی‏ بَطْنِهِ وَ مِنْهُم مَّن یَمْشی عَلَی‏ رِجْلَیْنِ وَمِنْهُم مَّن یَمْشی عَلَی‏ أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَآءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ
 و خداوند هر جنبده‏ای را از آب آفرید، پس برخی از آنها بر شکم خویش راه می‏رود و برخی بر دو پا راه می‏رود و بعضی بر چهار پا راه می‏رود. خداوند هر چه بخواهد می‏آفریند، زیرا خدا بر هر چیزی تواناست.
 نکته ها:
 در این آیه، خداوند به اصناف حیوانات اشاره فرموده است: خزندگان، چرندگان و پرندگان.
 تفکّر در ساختمان وجودی حیوانات، گامی برای خداشناسی است. حضرت علی علیه السلام در نهج‏البلاغه درباره ی برخی حیوانات از جمله طاووس ومورچه سخنانی آموزنده گفته است.
 این آیه بدنبال آیه قبل است; یعنی همان گونه که جابجایی شب و روز برای اهل بصیرت عبرت‏آموز است، آفرینش همه حیوانات از آب نیز وسیله‏ی عبرت است.
 ممکن است تنوین در کلمه ی «ماء» به اصطلاح تنوین «تنویع» باشد، یعنی خداوند انواع موجودات را از انواع آبها و مایعات مناسب خود آفرید.
 پیام‏ها:
  - همه ی جنبنده‏ها با اراده‏ی او آفریده شده‏اند. «و اللّه خَلَقَ کلّ دابّة»
  - اگر انسان در حرکت و رشد معنوی نباشد، در حرکت ظاهری همچون دیگر جنبندگان خواهد بود. «یمشی، یمشی، یمشی»
  - مادّه‏ی اصلی همه ی جنبنده‏ها آب است، «ماء» ولی قدرت‏نمایی خدا به گونه‏ای است که از این مادّه‏ی ساده، این همه موجودات متنوّع خلق می‏کند. «و اللّه خلق کلّ دابّة من ماء فمنهم... و منهم... و منهم...»
لَقَدْ أَنزَلْنَآ ءَایَاتٍ مُّبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدی مَن یَشَآءُ إِلَی‏ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ
 به راستی که آیاتی روشنگر نازل کردیم و خداوند هر که را بخواهد به راه مستقیم هدایت می‏کند.
 نکته ها:
 در فرق میان کلماتِ «سَبیل» و «طریق» با «صراط» گفته‏اند که صراط به راهی می‏گویند که پیمودن آن هموار باشد و هیچ پیچیدگی و دشواری نداشته باشد.
 پیام‏ها:
  - خداوند، با فرستادن آیات روشنگر، اتمام حجّت کرده است. «انزلنا آیات مبیّنات»
  - آیات الهی وسیله‏ی هدایت هستند ولی اصل‏هدایت کار اوست. «واللّه یهدی من یشاء...»
 
 وَیَقُولُونَ ءَامَنَّا باللَّهِ وَبالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ یَتَولَّی‏ فَرِیقٌ مِّنْهُم مِّن بَعْد ذَلِکَ وَمَآ أُوْلَئِکَ بالْمُؤْمِنِینَ
 و می‏گویند: ما به خدا و رسول ایمان آوردیم و پیروی نمودیم. امّا گروهی از آنان بعد از این اقرار، به گفته خود پشت می‏نمایند و آنان مؤمن واقعی نیستند.
 نکته ها:
 این آیه و آیات بعد درباره ی منافقان مدینه است که ادّعای یاریِ پیامبر را داشتند، ولی در عمل سرپیچی می‏کردند.
 پیام‏ها:
  - به شعارهای زیبا وفریبنده تکیه نکنیم، ایمان و ثبات قدم لازم است. «یقولون... یَتولیّ»
  - منافقان، ادّعای ایمان خود را تکرار می‏کنند و بر آن تأکید می‏ورزند. کلمه «یقولون» فعل مضارع و نشانه استمرار است و تکرار حرف باء در «باللّه و بالرّسول» نشانه‏ی تأکید است.
  - پیمان شکن، دین ندارد. «یقولون - یَتولّی - ما اولئک بالمؤمنین»
  - ایمان، از عمل جدا نیست. «یَتولّی ... و ما اولئک بالمؤمنین» منافقان در کنار «آمنّا»، کلمه ی «أطَعنا» را می‏آوردند، ولی در عمل بی‏اعتنا بودند.
 
 وَإِذَا دُعُواْ إِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُم مُّعْرِضُونَ
 و هرگاه به سوی خدا و رسولش خوانده شوند، تا پیامبر میانشان داوری کند، آن گاه است که گروهی از آنان، روی گردان می‏شوند.
 وَإِن یَکُن لَّهُمُ الْحَقُّ یَأْتُواْ إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ
 و لی اگر حقّ با آنان و به سودشان باشد، با رضایت و تسلیم به سوی پیامبر می‏آیند.
 نکته ها:
 قضاوت و داوری رسول خداصلی الله علیه وآله چیزی جز بیان حکم خدا نیست. چنانکه در آیه سوره نساء می‏خوانیم: «لتَحکمَ بین النّاس بما أراک اللّه» تا میان مردم به موجب آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی.
 پیام‏ها:
  - نشانه‏ی ایمان واقعی، پذیرفتن حکم پیامبر و نشانه‏ی نفاق، روی‏گردانی از آن است. «اذا دُعوا... فریق منهم مُعرضون»
  - داوری و قضاوت از شئون انبیا می‏باشد. «لِیحکُمَ بینهم»
  - حکم پیامبر، همان حکم خداوند است. « لیحکم» مفرد آمده، نه تثنیه
  - در انتقاد، انصاف داشته باشید و همه را نکوبید. «فَریق منهم»
  - قضاوت عادلانه، خوشایند گروهی از مردم نیست. «فَریق منهم مُعرضون»
  - به هر گرویدن و اظهار علاقه‏ای تکیه نکنید. «واِن یکن لهم الحقّ یأتوا الیه...» به سراغ پیامبر می‏آیند، امّا در صورتی که سخن پیامبر به نفع آنها باشد!
  - منافق، فرصت طلب است و نان را به نرخ روز می‏خورد. «و اِن یکن لهم الحقّ... مذعنین»
  - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حتّی برای منافقان، آنجا که حقّ با آنان بود به نفع آنان حکم می‏کرد. «لیحکم بینهم... ان یکن لهم الحقّ»
 
 أَفِی قُلُوبهِم مَّرَضٌ أَمِ ارْتَابُواْ أَمْ یَخَافُونَ أَن یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ
 آیا در دل‏هایشان بیماری است، یا دچار شک شده‏اند، یا بیم آن دارند که خداوند و پیامبرش حقّی از آنان ضایع کنند؟ نه ، بلکه آنان خود ستمگرند.

 نکته ها:
 کلمه ی «حیف» به معنای خروج از اعتدال، از روی ظلم و جور است.
 پیام‏ها:
  - بی‏ایمانی، یک مرض روحی است. «و ما اولئک بالمؤمنین... أفی قلوبهم مرض»
  - دلیل اعراض از پیامبر سه چیز است: بیماری‏های روحی، تردید و سوءظن. «أفی قلوبهم مرَضٌ أم ارتابوا أم یخافون أن یَحیف اللّه علیهم»
  - شک و سوءظن به خداوند، ظلم است. ظلم به خود و انبیا «اولئک هم الظالمون»

 إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُواْ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَن یَقُولُواْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
  ولی هنگامی که مؤمنان را به خدا وپیامبرش فراخوانند، تا میانشان داوری کند، سخنشان جز این نیست که می‏گویند: شنیدیم واطاعت کردیم، اینان همان رستگارانند.

نکته ها:
چهار آیه‏ی قبل، برخورد منافقان نسبت به داوری پیامبر اسلام را ترسیم کرد و این آیه برخورد مؤمنان واقعی را مطرح می‏کند، تا مردم در خود بنگرند که در برابر حکم خداوند از کدام دسته هستند.
 پیام‏ها:
  - حرف و راه مؤمن همیشه یکی است. «انّما کان قول المؤمنین»
  - تسلیم شدن در برابر حقّ، شیوه‏ی دائمی مؤمنان است. «کان قول المؤمنین... سمعنا و اطعنا»
  - توجّه مؤمن به راهی است که دعوت می‏شود. «دُعوا الی اللّه و رسوله»
  - آنچه برای مؤمن مهم است، عمل به وظیفه‏ی الهی و پذیرش حکم خدا و رسول است. خواه به نفع او باشد یا به ضررش . «لیحکُم بینهم»
  - داوری از شئون انبیا است. «لیَحکُم بینهم»
  - آنچه مهم است، شنیدن و عمل کردن است، نه شنیدن تنها. «سَمِعنا و اَطعنا»
  - اطاعت مؤمنان از پیامبر براساس آگاهی است. تقدیم «سمعنا» بر «اطعنا»
  - رسیدن به رستگاری، در سایه‏ی تسلیم بودن در برابر فرمان خدا و اطاعت کردن از اوست. «سَمِعنا و اَطعنا و اولئک هم المفلحون»
  - دینداری، در نزاع‏ها و قبول یا ردّ قضاوت‏های حقّ، معلوم می‏شود. «اولئک هم المفلحون»
 

 وَمَن یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَآئِزُونَ
 و هر که از خدا و رسولش پیروی کند و از خدا بترسد و از او پروا کند، پس آنان همان رستگارانند.
 نکته ها:
 «فخر رازی» در تفسیرش می‏گوید: فوز و رستگاری در سه چیز است:
  - اطاعت از خدا و رسول، در شادی و غم.
  - ترس از خدا در مورد کارهای گذشته.
  - رعایت تقوا، در باقیمانده‏ی عمر.
 پیام‏ها:
  - سعادت، کاری به نژاد و سن و جنس و قبیله ندارد، هرکس تسلیم خدا باشد، رستگار می‏شود. «مَن یُطع... هم الفائزون»
  - پیامبر صلی الله علیه وآله معصوم است، زیرا اطاعت از او، بی قید و شرط آمده است. «مَن یُطع اللّه و رسوله»
  - آنچه ارزش است، خشیت درونی و پروای بیرونی است. «یخش اللّه و یَتّقْه»
  - اطاعت باید هم از خدا باشد و هم از رسول، و در کنار آن غرور نباشد، بلکه روحیّه‏ی خشیت و تقوا باشد. «یُطع اللّه و رسوله و یَخش اللّه»
  - خداترسانِ تقوا پیشه که مطیع خدا و رسولند، حتماً رستگار می‏شوند. «فاولئک هم الفائزون»
 
 وَأَقْسَمُواْ باللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُل لَّا تُقْسمُواْ طَاعَةٌ مَّعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بمَا تَعْمَلُونَ
 و سخت‏ترین سوگندها را به نام خدا خوردند، که اگر برای جبهه و جهاد دستور دهی، از خانه خارج می‏شوند. به آنان بگو: سوگند نخورید، اطاعت پسندیده اطاعت در عمل است، نه سوگند به زبان ، همانا خداوند به کارهایی که انجام می‏دهید آگاه است.
 پیام‏ها:
  - به هر سوگندی اطمینان نکنید. زیرا منافقان از مقدّسات سوء استفاده می‏کنند. «واقسموا باللّه...»
  - هرچه درون پوک‏تر باشد، تظاهر و خودنمایی بیشتر است. «جَهْد ایمانهم»
  - مسلمانی، تنها به گفتار نیست، کردار هم لازم است. «طاعةٌ معروفة»
  - با نپذیرفتن سوگند منافقان، جلو سوء استفاده آنان را بگیرید. «قل لاتقسموا»
  - خداوند، منافقان را تهدید می‏کند که من به گفتار و رفتار شما آگاه هستم. «ان اللّه خبیر بما تعلمون»
 
 قُلْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَ عَلَیْکُم مَّا حُمِّلْتُمْ وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُواْ وَمَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاَغُ الْمُبینُ
 بگو: خدا را اطاعت کنید و پیامبر را نیز اطاعت کنید. پس اگر سرپیچی نمایید، به پیامبر زیانی نمی‏رسد، زیرا بر او فقط آن تکلیفی است که به عهده‏اش گذاشته شده و بر شما نیز آن تکلیفی است که به عهده‏ی شما گذاشته شده است. واگر اطاعتش کنید، هدایت می‏یابید و پیامبر جز تبلیغ روشن مسئولیّتی ندارد.
 نکته ها:
 تکرار «اطیعوا» نشان آن است که پیامبر دو شأن دارد: یکی بیان وحی الهی; «اطیعوا اللّه» و دیگری دستورات حکومتی; «اطیعوا الرّسول».
 در قرآن به مواردی برمی‏خوریم که دو دستور در کنار یکدیگر ذکر شده است و باید هر دو اجرا شود وعمل‏کردن به یکی کافی نیست، از جمله:
 * ایمان و عمل. «آمنوا و عملوا الصالحات»
 * نماز و زکات. «اقیموا الصلاة و آتوا الزّکاة»
 * تشکّر از خداوند و والدین. «أن اشکر لی و لوالدیک»
 * اطاعت از خدا و رسول. «اطیعوا اللّه و اطعیوا الرّسول» که در این آیه آمده است.
 در قرآن، جمله «و اِن تَولّوا» زیاد بکار رفته است و در تمام موارد به پیامبر دلداری می‏دهد که از بی‏اعتنایی مردم نسبت به تبلیغ خود دلسرد نشود.
 پیام‏ها:
  - پیامبر مأمور است که منافقان را به اطاعت فراخواند. «قل اطیعوا...»
  - اطاعت از اوامر و نواهی پیامبرصلی الله علیه وآله مثل اطاعت از دستورات خدا، واجب است. «اطیعوا الرّسول»
  - رهنمودهای پیامبر هماهنگ با فرمان‏های الهی است. «اطیعوا اللّه و اطیعوا الرّسول»
  - پیروی یا سرپیچی مردم، در ادای وظیفه‏ی پیامبران اثری ندارد. «فاِن تَولّوا فانّما علیه ما حمّل»
  - تکلیف هر فردی، مربوط به خود اوست. «علیه ما حُمّل و علیکم ما حُمّلتم»
  - رشد هدایت، در سایه اطاعت است. «اِن تُطیعوه تهتدوا»
  - پیامبران، ابلاغ می‏کنند نه اجبار. «و ما علی الرّسول الاّ البلاغ»
 
 وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ ءَامَنُواْ مِنکُمْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذی ارْتَضَی‏ لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْد خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسقُونَ
 خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‏اند، وعده داده است که حتماً آنان را در زمین جانشین قرار دهد، همان گونه که کسانی پیش از ایشان را جانشین کرد، و قطعاً دینی را که خداوند برای آنان پسندیده است، برای آنان استقرار و اقتدار بخشد و از پی ترسشان امنیّت را جایگزین کند، تا تنها مرا بپرستند و چیزی را برای من شریک نگیرند، و هر کس بعد از این، کفر ورزد پس آنان همان فاسقانند.

 نکته ها:
 در روایات بسیاری از امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السلام می‏خوانیم: مصداق کامل این آیه، حکومت جهانی حضرت مهدی‏علیه السلام است. که خداوند وعده داده است در آن روز اهل ایمان بر جهان حکومت کنند.
 در قرآن، بارها به حکومت نهایی صالحان تصریح شده است، از جمله:
 سه مرتبه فرمود: «لیُظهِره علی الدّین کلّه» اسلام بر همه ی ادیان پیروز خواهد شد.
 در جای دیگری فرمود: «انّ الارض یرثها عبادیَ الصالحون» بندگان صالح من وارث زمین خواهند شد.
 و در جای دیگر می‏خوانیم: «والعاقبة للتّقوی» یا «والعاقبة للمتّقین»
 مراد از جانشینی مؤمنان، یا جانشینی از خداست در زمین و یا جایگزینی از اقوام پیشین.
 «قُرطبی» در تفسیر خود، درباره ی پیروزی کامل اسلام چند حدیث نقل می‏کند و می‏گوید: در زمین خانه‏ای نخواهد بود مگر آن که اسلام در آن خانه وارد خواهد شد.
 پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله در آخرین حج خود در مسیر برگشت از مکّه روز هیجدهم ذی‏الحجه در غدیر خم به فرمان خداوند، حضرت علی‏علیه السلام را جانشین خود قرار داد، آیه نازل شد امروز من اسلام را به عنوان دین کامل برای شما پسندیدم; «رَضیتُ لکم الاسلام دیناً» در این آیه نیز وعده‏ی خداوند پیروزی آن دینی است که پسندیده است; «دینهم الّذی ارتضی لهم». بنابراین اسلامی که جهان را خواهد گرفت، اسلامِ غدیر خم است.
 پیام‏ها:
  - اسلام، دین آینده‏ی جهان است. آینده‏ی تاریخ به سود مؤمنان و شکست سلطه‏ی کافران است. «وعداللّه... لیمکننّ لهم دینهم»
  - به مؤمنان، امید دهید تا فشار و سختی‏ها، آنها را مأیوس نکند. «وعد اللّه الّذین آمنوا»
  - کلید و رمز لیاقت برای بدست گرفتن حکومت گسترده حقّ، ایمان و عمل صالح است. «الّذین آمنوا و عملوا الصالحات»
  - دین، از سیاست جدا نیست، بلکه سیاست و حکومت برای حفظ دین است. «لیستخلفنّهم ... یعبدوننی»
  - در بیان وعده‏های الهی، برای باور کردن مردم، بیان نمونه‏هایی از تاریخ گذشته مفید است. «کما استخلف الّذین من قبلهم»
  - پیروزی نهایی اهل حقّ، یک سنّت الهی است. «کما استخلف الّذین من قبلهم»
  - هدف از حکومت اهل ایمان، استقرار دین الهی در زمین و رسیدن به توحید و امنیّت کامل است. «لیمکّننّ لهم دینهم - لیبدلّنهم - لایشرکون»
  - دست خدا را در تحولات تاریخ ببینیم. «وعداللّه ... لیمکّننّ لهم - لیبدلّنهم»
  - دین اسلام، تنها دین مورد رضایت الهی است. «دینهم الّذی ارتضی لهم»
  - امنیّت واقعی، در سایه‏ی حکومت دین است. «ولیبدلّنّهم من بعد خوفهم أمنا»
  - امنیّت در جامعه‏ی اسلامی، شرایط مناسبی برای عبادت فراهم می‏سازد. «أمنا یعبدوننی» هدف نهایی وعده‏های الهی، عبادت خالصانه خداوند است
  - عبادت خدا، زمانی کامل است که هیچ‏گونه شرکی در کنار آن نباشد. «یعبدوننی لایشرکون»

- در زمان حکومت صالحان نیز، گروهی انحراف خواهند داشت. «وعداللّه ... و من کفر بعد ذلک»
 وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَوَءَاتُواْ الزَّکَاةَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ‏لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ
 و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و از پیامبر اطاعت کنید. شاید مورد رحمت قرار گیرید.
 لَا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُواْ مُعْجِزینَ فِی الْأَرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبئْسَ الْمَصِیرُ
 هرگز گمان مبر که کفّار ما را در زمین عاجز و درمانده می‏کنند. جایگاه آنان آتش است و به راستی که سرانجام بدی است.
 نکته ها:
 امام صادق علیه السلام با تلاوت این آیه فرمود: زکاتِ فطره، مصداق زکات در آیه و واجب است.
 شاید آیه پاسخ سؤالی باشد که بعد از آیه قبل مطرح می‏شود که با آن همه کفر و نفاق و امکاناتی که مخالفان دارند، چگونه خداوند به مؤمنان وعده حاکمیّت بر زمین را می‏دهد؟
 این آیه می‏فرماید: «ولا تحسبنّ الّذین کفروا معجزین فی الارض» تردید نکن، زیرا مخالفان نمی‏توانند در هیچ کجای زمین اراده و راه خداوند را مختل و عاجز نمایند. بر خلاف میل و پندار نادرست دشمنان، روزی حکومت امام زمان علیه السلام محقّق خواهد شد.
 پیام‏ها:
  - اقامه نماز و ادای زکات، نمونه بارز عمل صالحی است که در حاکمیّت مؤمنان انجام می‏شود. «وعد اللّه الّذین آمنوا... اقیموا الصلاة و...»
  - در اسلام، مسائل عبادی «اقیموا الصلاة» و مسائل مالی «آتوا الزکاة» و مسائل سیاسی و حکومتی «اطعیوا الرسول» از یکدیگر جدا نیستند.
  - وعده‏های الهی که در آیه قبل بود ، سبب تن‏پروری نشود! «اقیموا... آتوا الزکاة...»
  - شرط رسیدن به رحمت الهی، پیروی از خدا و رسول است. «لعلّکم ترحمون»
  - کفّار، اگر چه ابرقدرت باشند، امّا در برابر قدرت خدا شکست خواهند خورد. «لاتحسبنّ الّذین کفروا معجزین...»
 
 یَآ أَیُّهَا الَّذینَ ءَامَنُواْ لِیَسْتَئْذنکُمُ الَّذینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذینَ لَمْ یَبْلُغُواْ الْحُلُمَ مِنکُمْ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ مِّن قَبْلِ صَلاَةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَکُم مِّنَ الظَّهِیرَةِ وَمِن بَعْد صَلاَةِ الْعِشَآءِ ثَلاَثُ عَوْرَاتٍ لَّکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَلَا عَلَیْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُم بَعْضُکُمْ عَلَی‏بَعْضٍ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْأَیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ
 ای کسانی که ایمان آورده‏اید! غلامان و فرزندانی که به سنّ بلوغ و احتلام نرسیده‏اند، در سه وقت برای ورود به اتاق از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح و هنگام نیمروز، که لباس از تن بیرون می‏کنید، و بعد از نماز عشا. این سه وقت، هنگام خلوت شماست، اما در غیر این سه وقت، بر شما و بر آنان گناهی نیست که بدون اذن وارد شوند، زیرا آنان پیوسته با شما در رفت و آمد هستند و بعضی بر بعضی وارد می‏شوند. خداوند آیات خود را این گونه برای شما بیان می‏کند و خداوند دانا و حکیم است.
 نکته ها:
 اگر بار دیگر، از ابتدای سوره نگاهی به آیات آن بکنیم، خواهیم دید که سیاست پیشگیری از گناه در احکام الهی نهفته است، مثلاً زن و مرد زناکار را در برابر چشم دیگران تنبیه کنید، آیه ازدواج آنان را محدود کنید، آیه اگر کسی بدون چهار شاهد نسبت ناروا داد، هشتاد تازیانه بزنید، آیه اگر تهمتی را شنیدید برخورد کنید، آیه هرکس اشاعه فحشا را دوست بدارد، عذاب الیم خواهد داشت، آیه بدنبال گام‏های شیطان نروید، آیه کسانی که به زنان پاکدامن تهمت بزنند عذاب عظیم خواهند داشت، آیه پاکان به سراغ ناپاکان نروند، آیه سرزده به خانه دیگران نروید و اگر گفتند برگردید بپذیرید و برگردید، آیه - چشمان خود را از نامحرم پیش کشید و خیره نشوید، آیه - زنان زیور خود را نشان ندهند، برای ازدواج افراد بی‏همسر قیام کنید و از فقر نترسید، آیه و در این آیه می‏فرماید: ساعاتی با همسرتان خلوت کنید که بدانید فرزندان و خادمان منزل سرزده وارد نمی‏شوند. آری تمام این دستورات برای جلوگیری از فحشا و بلوغ زودرس و حفظ حریم و حیا و آبرو است.
 پیام‏ها:
  - مسئول آموزش احکام دین به فرزندان، والدین مؤمن هستند. «یا ایّها الّذین آمنوا لیستأذنکم»
  - محل خواب والدین باید جدا از فرزندان باشد، وگرنه نیاز به اذن نبود. «لیستأذنکم»
  - کودکی و بردگی، بهانه‏ای برای شکست حریم دیگران نیست. «لیستأذنکم»
  - مرد باید در طول شبانه روز، اوقاتی را به همسر خود اختصاص دهد. «لیستأذنکم»
  - حتی فرزندان نابالغ باید احکام خانواده را بدانند و مراعات کنند. «لیستأذنکم ... الّذین لم یبلغوا الحُلُم»
  - اسلام دین زندگی است و از جامعیّت کاملی برخوردار است. هم برای مسایل مهم مانند تشکیل حکومت جهانی که در آیه آمده است طرح و برنامه دارد. و هم برای مسائل جزئی مانند ورود کودک به اتاق والدین. «لیستأذنکم ... الّذین لم یبلغوا الحُلُم»
  - کودکان باید پاکدامنی را از محیط خانه بیاموزند. «لیستأذنکم»
  - تربیت و آموختن آداب اسلامی را قبل از بلوغ کودکان شروع کنیم. «الّذین لم‏یبلغوا الحُلُم»
  - لباس کار و لباس بیرون را باید در خانه کنار گذاشت. «تضعون ثیابکم»
  - استراحت بعد از ظهر و در میان ساعات کار، مفید و مناسب است. «تضعون ثیابکم من الظهیرة»
  - تنظیم وقت، در زندگی مسلمانان باید بر اساس اوقات نماز صورت گیرد. «قبل صلوة الفجر - بعد صلوة العشاء»
  - تمام احکام الهی بر اساس علم و حکمت است. «علیم حکیم»
 
 وَ إِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَئْذنُواْ کَمَا اسْتَئْذَنَ الَّذینَ مِن قَبْلِهِمْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ
 و هر گاه کودکان شما به حد بلوغ رسیدند، پس باید همانند کسانی که قبلاً بالغ شده‏اند، در همه وقت اجازه ورود بگیرند. خداوند این گونه آیات خود را برای شما بیان می‏کند و خداوند دانا و حکیم +
است.
 نکته ها:
 کلمه ی «حُلُم» و «احتلام» به معنای جنب شدن در خواب است که یکی از نشانه‏های بلوغ می‏باشد. البتّه نشانه‏های بلوغ برای دختران و پسران متفاوت است که در رساله‏های مراجع تقلید آمده است.
 آیه قبل، اجازه گرفتن کودکان را به سه زمان مشخّص اختصاص داد، اما این آیه زمان مشخّصی را اعلام نکرده و فرزندان بالغ، در تمام اوقات باید برای ورود به اتاق والدین اجازه بگیرند.
 برای ریشه کن ساختن یک مفسده اجتماعی مانند اعمال منافی عفت تنها توسل به اجرای حدود و تازیانه کافی نیست، در هیچ یک از مسائل اجتماعی چنین برخوردی نتیجه مطلوب را نخواهد داد، بلکه باید مجموعه‏ای ترتیب داد از آموزش فکری و فرهنگی آمیخته با آداب اخلاقی و عاطفی، و آموزش‏های صحیح اسلامی، و ایجاد یک محیط اجتماعی سالم، سپس مجازات را به عنوان یک عامل در کنار این عوامل در نظر گرفت.
 به همین دلیل در این سوره نور که در واقع سوره عفّت است از مجازات مردان و زنان زناکار شروع می‏کند، و به مسائل دیگر مانند فراهم آوردن وسائل ازدواج سالم، رعایت حجاب اسلامی، نهی از چشم‏چرانی، تحریم متهم ساختن افراد به آلودگی ناموسی، و بالاخره اجازه گرفتن فرزندان به هنگام ورود به اطاق پدران و مادران، گسترش می‏دهد.
 این نشان می‏دهد که اسلام از هیچ یک از ریزه‏کاری‏های مربوط به این مساله غفلت نکرده است.
 خدمتکاران و فرزندان بالغ نیز موظفند بدون اجازه وارد نشوند، حتی کودکان نابالغ که مرتبا نزد پدر و مادر هستند نیز آموزش داده شوند که در اوقات استراحت پدر و مادر بدون اجازه وارد نشوند.
 این یک ادب اسلامی است هر چند متاسفانه امروزه کمتر رعایت می‏شود و با اینکه قرآن صریحا آن را در آیات فوق بیان کرده است، در نوشته‏ها و سخنرانی‏ها نیز کمتر دیده می‏شود که پیرامون این حکم اسلامی و فلسفه آن بحث شود، و معلوم نیست به چه دلیل این حکم قطعی قرآن مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفته است؟
 لازم است پدران و مادران این مسائل را جدی بگیرند، و فرزندان خود را عادت دهند هنگام ورود اجازه بگیرند، و همچنین از کارهایی که سبب تحریک فرزندان می‏گردد از جمله خوابیدن زن و مرد در اطاقی که بچه‏های ممیز می‏خوابند تا آنجا که امکان دارد پرهیز کنند، و بدانند این امور از نظر تربیتی فوق العاده در سرنوشت آنها مؤثر است.
 در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می‏خوانیم: «ایّاکم و ان یجامع الرجل امراته و الصبی فی المهد ینظر الیهما» مبادا در حالی که کودکی در گهواره به شما می‏نگرد آمیزش جنسی کنید.
 پیام‏ها:
  - احتلام، نشانه رسیدن به بلوغ شرعی است. «و اذا بلغ الاطفال... الحُلُم»
  - بزرگان و اطرافیان، برای نوجوانان الگو هستند. «کما استأذن الّذین من قبلهم»
  - با اعمال خود، فرزندان را تربیت کنید. «کما استأذن الّذین من قبلهم»
  - در تربیت فرزندان، از الگوهای زنده استفاده کنید. «کما استأذن ...»
  - دستوراتی که خداوند برای حفظ عفت صادر کرده، آگاهانه وحکیمانه است. «علیم حکیم»
 
 وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَآءِ الَّتِی لَا یَرْجُونَ نِکَاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَن یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بزینَةٍ وَأَن یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَّهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ
 و بر زنان وانشسته‏ای که امیدی به ازدواج ندارند، باکی نیست که پوشش خود را زمین گذارند، به شرطی که زینت خود را آشکار نکنند. و عفّت ورزیدن برای آنان بهتر است و خداوند شنوا و آگاه است.
 نکته ها:
 از آیات قرآن استفاده می‏شود که حجاب و پوشش بانوان در برابر افراد نامحرم، نباید تحریک کننده و شهوت انگیز باشد، زیرا تنها موارد زیر استثنا شده است:
 * «غیر اولی الاربة» کسی که شهوتی ندارد.
 * «او الطفل الّذین لم‏یظهروا علی عَورات النساء» بچّه‏ای که از شهوت، چیزی نمی‏داند.
 * «لا یَرجون نکاحاً» زنان سالخورده‏ای که امید ازدواج ندارند.
 بنابراین، مسأله روی تحریک احساسات جنسی و گناه دور می‏زند و اگر حدّاقلِّ حجاب اسلامی، برای جلوگیری از گناه کافی نباشد، لازم است بانوان چادر و حجاب برتر داشته باشند.
 امام صادق‏علیه السلام درباره ی «یضعن ثیابهنّ» فرمودند: مراد کنار گذاشتن روسری و روپوش است نه برهنگی.
 اصل حجاب از احکام ثابت و ضروری اسلام است، ولی نحوه‏ی پوشش، بر این اساس است که تمایلات جنسی را تحریک نکند و عامل حفظ عفّت و پاکدامنی باشد.
 پیام‏ها:
  - قوانین اسلام مطابق با واقعیّت‏ها و ضرورت‏ها و نیازها و توانایی‏ها است. باید برای پیرزنی که میل به همسر ندارد و آرایش نمی‏کند، مسئله را آسان گرفت «و القواعد من النساء الَّتی لا یرجون نکاحاً... ان یضعن ثیابهن»
  - برای زنان، چه پیر و چه جوان، نشان‏دادن آرایش و زینت ممنوع است. «غیر متبرّجات بزینة»
  - سالخوردگی به تنهایی کافی نیست، بلکه باید بی‏میلی به ازدواج نیز باشد تا اجازه برداشتن روسری را داشته باشند. «القواعد... لایرجون نکاحاً»
  - حجاب، مایه‏ی حفظ عفّت است. «أن یستعففن خیر لهن»
  - حجاب، به نفع زنان است. «خیرٌ لهن»
  - دوخت لباس و نوع و رنگ آن، هر چه به عفت نزدیک‏تر باشد، بهتر است. «و ان یستعففن خیرٌ لهن»
  - در کنار آزادی، هشدار لازم است. اگر از آسان بودن و راحتی احکام الهی، سوء استفاده شود و برای اهداف شیطانی، عمل شود، خدا شنوا و آگاه است و به حساب متخلفان می‏رسد . «واللّه سمیع علیم»
 لَیْسَ عَلَی الْأَعْمَی‏ حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَی‏ أَنفُسکُمْ أَن تَأْکُلُواْ مِن بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ ءَابَآئِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیوُتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیوُتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیوُتِ خَالاَتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُم مَّفَاتِحَهُ أَوْ صَدیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْکُلُواْ جَمِیعاً أَوْ أَشْتَاتاً فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتاً فَسَلِّمُواْ عَلَی‏ أَنفُسکُمْ تَحِیَّةً مِّنْ عِند اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْأَیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ
 بر نابینا و لنگ و بیمار و بر خودتان ایرادی نیست که بخورید از خانه‏های خود یا خانه‏های پدرانتان یا خانه‏های مادرانتان یا خانه‏های برادرانتان یا خانه‏های خواهرانتان یا خانه‏های عموهایتان یا خانه‏های عمه‏هایتان یا خانه‏های دایی‏هایتان یا خانه‏های خاله‏هایتان یا خانه‏هایی که کلیدهایش را در اختیار دارید، یا خانه‏های دوستانتان. بر شما باکی نیست که دسته جمعی بخورید یا پراکنده و تنها ، و چون وارد خانه‏ای شدید، پس بر یکدیگر سلام کنید، که تحیّتی است الهی و مبارک و پسندیده. خداوند آیات خود را این چنین برای شما بیان می‏کند، شاید که بیندیشید.
 نکته ها:
 امام باقرعلیه السلام می‏فرماید: قبل از اسلام، افراد نابینا و لنگ و مریض حقّ نداشتند با افراد سالم غذا بخورند. این آیه به آنان اجازه داد تا با افراد سالم و دسته‏جمعی غذا بخورند، یا اگر خواستند جداگانه میل کنند. آری در جامعه باید از حقوق افراد معلول دفاع کرد.
 علاّمه طباطبایی می‏فرماید: ظاهر آیه چنین است که خداوند برای مؤمنان حقّی قرار داده که بتوانند از خانه فرزندان و خویشان و دوستانشان به میزان احتیاج بخورند و مصرف کنند و این اذن، کلّی و فراگیر است، لکن ابتدای آیه به سه گروه اشاره کرده که معمولاً نمی‏توانند غذای خود را تأمین کنند و نیازمند دیگران هستند، اما حکم به این سه گروه اختصاصی ندارد و برای همه مؤمنان است.
 قرآن با بیان یک اصل و قانون کلّی بیان می‏کند که همان گونه که افراد نابینا و لنگ و مریض از غذا خوردن در خانه‏هایی معافند، شما نیز در مصرف غذا از خانه‏هایی که در آیه آمده معاف می‏باشید.
 این آیه تنها اجازه‏ی استفاده از خانه‏ی خویشانِ نَسَبی را بیان کرده و نامی از فامیل سببی مثل پدر زن و مادر زن و برادر زن و خواهر زن نبرده است.
 این آیه تنها درباره ی غذا خوردن است، ولی تصرّفات دیگر مشروط به گرفتن اجازه است. و خوردن غذا از خانه‏های یاد شده نیز باید طبیعی و دور از اسراف و تبذیر باشد.
 در موارد ذکر شده در آیه، همین که از رضایت صاحبخانه با خبر باشیم کافی است، ولی گاهی قرائن نشان می‏دهد که این یازده گروه میل ندارند از غذای خانه آنان بخوریم، مثل آنکه خوردنی را در جای مخصوصی پنهان کرده‏اند. در چنین مواردی باید دست نگه داریم.
 در تفسیر مجمع‏البیان می‏خوانیم: بخش اوّل آیه مربوط به معاف بودن نابینا و لنگ و بیمار از شرکت در جهاد است و قسمت بعدی آیه مربوط به غذا خوردن است.
 امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که شخصی وارد خانه می‏شود و بر اهل آن سلام می‏کند و آنان جواب دهند، این سلام بر خویشتن است.
 خانه‏ی فرزند در این آیه نیامده است، شاید به خاطر این که این مورد، روشن و مسلم است. در حدیث می‏خوانیم: «انت و مالک لابیک» تو و مالت از آن پدرت می‏باشید.
 پیام‏ها:
  - دیگران را بر خود مقدّم بداریم، خصوصاً محرومان را. «الاعمی - الاعرج - المریض - انفسکم»
  - روابط خانوادگی و خویشاوندی، در مسائل حقوقی اثر می‏گذارند. گرچه غذا ملک صاحبخانه است، ولی اسلام روابط خویشاوندی و عاطفی را در این موارد بر مالکیّت افراد غالب نموده است. «أن تأکلوا من... بیوت اعمامکم»
  - قرائن عرفی و اطمینان عقلایی برای جواز مصرف از خانه دیگران کافی است. مثلاً دادن کلید خانه، نشان رضایت است «ملکتم مفاتحه او صدیقکم»
  - در اسلام، حقّ دوست در کنار حقّ فامیل قرار داده شده است. «اعمامکم... او صدیقکم» از «افلاطون» پرسیدند: برادرت را بیشتر دوست داری یا رفیقت را؟ گفت: برادرم را زمانی که رفیقم باشد.
  - سلام کردن، از آداب ورود به منزل است. «اذا دخلتم بیوتاً فسلّموا»
  - سلام، ادبی آسمانی، مبارک و پسندیده است. «تحیّة من عنداللّه مبارکة طیّبة»
  - سلام کردن، در خیر و برکت زندگی مؤثّر است. «مبارکة طیّبة»
  - اهل خانه به منزله‏ی جان شما هستند. «سلّموا علی انفسکم»
  - مرز حقّ و حقوق را باید خداوند تعیین فرماید. «یبین اللّه لکم الآیات»
  - در احکام الهی باید اندیشید. «لعلّکم تعقلون»
 
 إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ ءَامَنُواْ باللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُواْ مَعَهُ عَلَی‏ أَمْرٍ جَامِعٍ لَّمْ یَذْهَبُواْ حَتَّی‏ یَسْتَئْذنُوهُ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَئْذنُونَکَ أُوْلَئِکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ باللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَئْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَن لِّمَن شئْتَ مِنْهُمُ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ
 مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا وپیامبرش ایمان آورده و هرگاه با پیامبر بر کاری اجتماع نمایند، بدون اجازه او نمی‏روند. همانا کسانی که اجازه می‏گیرند، آنانند که به خدا وپیامبرش ایمان دارند. پس ای پیامبر! اگر برای بعضی از کارهای خود از تو اجازه خواستند، به هرکس از آنان‏که خواستی ومصلحت بود اجازه بده وبرای آنان از خدا طلب آمرزش کن، که خداوند بخشنده ومهربان است.
 نکته ها:
 در کتب تفسیر، درباره ی شأن نزول این آیه مطالب گوناگونی ذکر شده است که موارد عمده‏ی آن را در این جا می‏آوریم:
  - این آیه، مربوط به «حنظله» است، که شب عروسی او فرمان حرکت به سوی اُحد صادر شده بود. او با کسب اجازه از محضر پیامبر صلی الله علیه وآله به خانه رفت و مراسم زفاف را بجا آورد و بدون آن که غسل کند به جبهه رفت و به شهادت رسید. پیامبر فرمود: «فرشتگان او را غسل دادند».
 خداوند از همان یک شبی که حنظله با همسرش بود، فرزندی به او عطا کرد که ماجرای زندگی او مفصّل است.
  - این آیه درباره ی منافقین است، که هرگاه با مردم بودند، به نماز می‏ایستادند و اگر کسی آنان را نمی‏دید و تنها بودند، از نماز فرار می‏کردند.
  - رسول خدا صلی الله علیه وآله گروهی را برای کاری اعزام فرمود، ولی آنان به سراغ کارهای شخصی خود رفتند، و این آیه در باره آنان نازل شد.
  - این آیه در مورد مسلمانانی است که مشغول کندن خندق بودند و برای سرکشی به خانواده‏ی خود از پیامبر اجازه می‏خواستند.
 اجازه گرفتن از رهبر، نشانه‏ی ادب، تسلیم، قانونمندی، عشق به رهبر و نظم و نظام است.
 پیام‏ها:
  - حضور در کنار رهبری، برای حل مشکلات، نشانه‏ی ایمان، و ترک آن نشانه‏ی نفاق یا ضعف ایمان است. «کانوا معه علی امر جامع»
  - در مسائل تشکیلاتی، که بر اساس همفکری و مشورت، تصمیم گرفته می‏شود، خودمحوری و خودمختاری ممنوع است. «علی امر جامع لم یذهبوا»
  - در زندگی اجتماعی، وجود رهبر و پیروی از او لازم است. «علی امر جامع لم‏یذهبوا»
  - ایمان باید همراه با تسلیم و اطاعت از رهبری باشد. «لم یذهبوا حتّی یستأذنوه»
  - باید نظام اجتماعی و کارهای گروهی را ارج نهیم. «لم یذهبوا حتّی یستأذنوه»
  - بعضی مسائل را باید سربسته گفت. «لبعض شأنهم»
  - رهبری در اسلام، همراه با مصلحت‏اندیشی و رحمت است. «فأذن لمن شئت منهم - و استغفر لهم»
  - تصمیم‏گیری نهایی با رهبر است. «لمَن شئت منهم» پیامبر در مسائل جامعه، بر مردم ولایت دارد .
  - رهبر باید در اعمال سیاست‏های خود انعطاف‏پذیر و واقع‏بین باشد. «فأذن لمن شئت منهم»
  - رهبران الهی، عذر پذیر و مهربانند. «واستغفر لهم اللّه»
  - اذن پیامبر، کار را مجاز و حلال می‏کند ولی نفس رها کردن کارهای عمومی در حضور رهبر، نیاز به استغفار دارد. «فأذن... واستغفر لهم»
  - طرح مسائل شخصی در هنگام اشتغال به کارهای عمومی، گرچه با اجازه باشد، زیبا نیست و باید عذرخواهی کرد. «واستغفر لهم»
  - استغفار ودعای پیامبرصلی الله علیه وآله برای دیگران، مستجاب است. «واستغفر لهم اللّه اِنّ اللّه غفور رحیم»
 
 لَا تَجْعَلُواْ دُعَآءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَآءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنکُمْ لِوَاذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ
 آن گونه که یکدیگر را صدا می‏زنید پیامبر را صدا نزنید. خدا می‏داند چه کسانی از شما مخفیانه و با پنهان شدن پشت سر دیگری از صحنه می‏گریزد. پس کسانی که از فرمان او سرپیچی می‏کنند، باید از این که فتنه‏ای دامنشان را بگیرد، یا به عذاب دردناکی گرفتار شوند بترسند.
 نکته ها:
 «تسلّل»، خارج‏ شدن پنهانی و«لواذ» پنهان‏شدن پشت‏سر دیگری است که کار منافقان بود.
 در مورد معنای این آیه، چهار احتمال وجود دارد:
  - پیامبر را مثل دیگران صدا نزنید. در روایت می‏خوانیم: «یا محمّد»، «یا ابالقاسم» نگویید، بلکه «یا رسول اللّه» و «یا نبیّ اللّه» بگویید. در روایت دیگر آمده است که این آیه درباره ی جانشینان معصوم آن حضرت نیز جریان دارد.
  - اگر پیامبر صلی الله علیه وآله شما را به کاری مثل رفتن به جبهه و خواندن نماز دعوت کرد، حتماً اطاعت کنید و دعوت او را ساده نگیرید.
  - پیامبر را با صدای بلند صدا نزنید.
  - نفرین و دعای پیامبر مستجاب است، مواظب باشید.
 پیام‏ها:
  - رهبری الهی، حریم دارد و دارای مقام و احترام است. هم نام او را با احترام ببرید و هم با تمام وجود تسلیم او باشید و فراخوانی او را مانند فراخوانی دیگران ندانید. «لا تجعلوا دعاء الرسول...»
  - ساده گرفتن پیام‏های رهبری و بی‏توجّهی به آنها، فتنه و عذاب به دنبال دارد. «فتنة او... عذاب الیم»
  - مخالفت فرمان خدا و رسول، یا فتنه‏ی دنیوی به دنبال دارد یا کیفر اُخروی. «یخالفون عن امره... فتنة او تصیبهم عذاب الیم»

 

 أَلَا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَآ أَنتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُم بمَا عَمِلُواْ وَاللَّهُ بکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمُ
 آگاه باش! آنچه در آسمان‏ها وزمین است برای خداست. بی‏شک آنچه از افکار ونیّات را که شما بر آن هستید، می‏داند و روزی را که به سوی او بازگردانده می‏شوند، می‏داند پس آنان را به آنچه عمل کرده‏اند آگاه می‏کند و خداوند به همه چیز آگاه است.
 پیام‏ها:
  - خداوند، مالک همه چیز و آگاه به همه ی فکرها و نیّت‏هاست. بنابراین نفاق و مخالفت امر او چرا؟ «فلیحذر الّذین یخالفون... قد یعلم... فینبّئهم»
  - ایمان به علم خداوند، وسیله‏ی بازدارنده از بدی‏هاست. «یعلم ما انتم علیه... فینبّئهم»
 «والحمدللّه ربّ العالمین»
نظر خود را درباره «تفسیر سوره النور» در کادر زیر بنویسید :
لطفا شرایط و ضوابط استفاده از سایت آسمونی را مطالعه نمایید
ارزیابی مهاجرت
: برای دریافت مشاوره درباره تفسیر سوره النور فرم زیر را تکمیل کنید

هزینه مشاوره ۳۰ هزار تومان می باشد

پاسخ مشاوره شما ظرف 1 روز کاری در پنل شما درج می شود و پیامک دریافت می کنید


دسته بندی های وب سایت آسمونی

آسمونی شامل بخش های متنوعی است که هر کدام از آنها شامل دنیایی از مقالات و اطلاعات کاربردی می باشند، شما با ورود به هر کدام از دسته بندی های مجله اینترنتی آسمونی می توانید به زیردسته های موجود در آن دسترسی پیدا کنید، برای مثال در دسته فیلم و سینما؛ گزینه هایی مثل نقد فیلم، معرفی فیلم ایرانی، فیلم بین الملل، انیمیشن و کارتون و چندین بخش دیگر قرار دارد، یا بخش سلامت وب سایت شامل بخش هایی همچون روانشناسی، طب سنتی، نکات تغذیه و تناسب اندام می باشد.