مسجد جامع دامغان

مسجد جامع دامغان، بنایی آباد و دایر در شمال خاوری شهر دامغان، استان سمنان می باشد. این بنا در تاریخ 15 دی 1310 با شماره ثبت 81 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. یگانه کتیبه تاریخ دار این مسجد فرمانی است از شاه طهماسب صفوی و مورخ به 979، که بر سر در بنا نصب است.
بانی اولیه مسجد مشخص نیست. در منابع، میرزا محمد خان، سپهسالار اعظم قاجار، و حاج شیخ محمد کاظم به عنوان بانیان قسمت هایی از بنای فعلی مسجد جامع معرفی شده اند و حاج فتحعلی بیک، از قاجار استرآباد، بانی مدرسه مجاور این بنا خوانده شده است.
در سفرنامه استراباد و مازندران و گیلان آمده که این مسجد را هارون الرشید بنا کرده است؛ و اعتمادالسلطنه ساخت آن را به زمان خلافت مأمون نسبت داده است. او در کتاب دیگر خود، مطلع الشمس، آورده که مسجد جامع جدید دامغان خرابه بوده و محمد خان سپهسالار آن را نوسازی کرده است و افزوده که این مسجد شامل صحن و شبستانی است که راهرویی آن را از مسجد جامع قدیم جدا می کند. این بنا امروزه"شبستان سپهسالار" نامیده می شود و در ضلع شرقی صحن مسجد جامع واقع شده است.

کریستی ویلسون تاریخ ساخت مناره مسجد را در حدود سال 459 تخمین زده است. او با اشاره به سخن مایرون اسمیت نوشته است که اگر کاشی کاری بالای این مناره هم زمان با ساخت آن انجام شده باشد، قدیمی ترین تزیین کاشی کاری در نمای خارجی بناهاست. شهریار عدل در این باره نوشته است که کتیبه کاشی را نمی توان از مناره مجزا و الحاقی به شمار آورد، زیرا جای آن را معمار پیش بینی کرده بوده و حروف آن با حروف کتیبه آجر کمر مناره هماهنگ است. به نظر عده ای، قدمت مناره مسجد به نیمه قرن پنجم هجری قمری می رسد. در سال 1311 شمسی، بر اثر رعد و برق، شکاف بزرگی در مناره پدید آمد و نماسازی ظریف آن آسیب دید که بعدها مرمت شد.

بنای نخستین مسجد را به قرون اولیه هجری قمری نسبت داده اند. این مسجد بارها مرمت و بازسازی شده است. در دوره اخیر، رواق جنوبی مسجد به همت رئیس نظام وظیفه دامغان مرمت شده است. شبستان شمالی، که قبلا شخصی به نام حاج محمد کاظم آن را تخریب و نوسازی کرده بود، در سال های اخیر با سازه فلزی بازسازی شده است.

قدیمی ترین بخش مسجد جامع فعلی جبهه غربی آن است که سه ایوان دارد. بر اساس منابع بررسی شده، سابقا در داخل ایوان میانی منبری از آجر و گچ قرار داشته که امروزه وجود ندارد. همچنین این مسجد در ضلع غربی و شرقی خود دو شبستان دارد که چند سال پیش مرمت و بازسازی شده است.

این مسجد دارای 35 متر طول، 18 متر عرض و دو ردیف ستون است که روی ستون ها سقف های مدور آجری کار شده و فواصل آجرها نیز با گچ بند‌کشی شده است. دالان ورودی، به صحن مسجد با 38 متر درازا و 36 متر پهنا، منتهی می شود. ضلع جنوبی صحن نیز دارای سه ایوان است که ایوان وسط آن مرتفع تر و عریض تر از ایوان های طرفین است. محراب در همین ایوان واقع شده. دهانه این ایوان هفت متر و درازای زیر سقف آن 16 متر است.