ایل ملکشاهی

ایل ملکشاهی یکی از بزرگترین ایل‌های کرد است که شامل شعب بسیاری است. در استان ایلام عمدتاً در شهرستان ملکشاهی، شهرستان ایلام و شهرستان مهران ساکن هستند. گویش آن

ایل ملکشاهی یکی از بزرگترین ایل‌های کرد است که شامل شعب بسیاری است. در استان ایلام عمدتاً در شهرستان ملکشاهی، شهرستان ایلام و شهرستان مهران ساکن هستند. گویش آنان کردی ایلامی و لهجه ملکشاهی است. بخش دیگری از این ایل در استان کردستان یکجانشین شده است و در ملکشان علیا و ملکشان سفلی شهرستان سنندج زندگی می‌کنند و گویش آنان کردی است. بخش دیگری از ایل ملکشاهی در کشور عراق یکجانشین شده‌اند که گویش آنان نیز کردی است. این ایل معتبرترین و بزرگترین ایل پشتکوه و استان ایلام است که از مجموع 35 طایفه تشکیل یافته است که همگی خود را منسوب به ایل می‌دانند. طوایفی دیگر از ایل ملکشاهی در شهرستان چمشگزک در استان تونج‌ایلی در کشور ترکیه ساکن هستند. بخشی از از ایل ملکشاهی در کشور کویت و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس ساکن شده‌اند. بخش دیگری از ایل ملکشاهی به سبب جنگ‌ها و غزوات در سایر کشورهای عرب، هند، پاکستان و جنوب قاره آفریقا ساکن شده‌اند.

همچنین بخشی دیگری از ایل ملکشاهی در کشورهای اسکاندیناوی و آلمان ساکن هستند. طوایفی از ایل ملکشاهی نیز در استان لرستان، استان کرمانشاه و مازندران، استان خراسان شمالی، استان خراسان رضوی، استان لرستان، استان کرمانشاه و استان‌هایی از کشورهای عراق و ترکیه سکونت دارند. ولادیمیر مینورسکی می‌نویسد: در طی قرون هفتم و هشتم، قریب به هزار خانوار ملکشاهی به ایران خدمت کرده‌اند و اراضی فراوانی را در قلمرو حاکمیت خود داشته‌اند و توانسته‌اند در برابر حملات و یورشهای هولاکو، تیمور و قره یوسف از این اراضی دفاع کنند.

ایل ملکشاهی بارها در دفاع از مرزهای ایران سپاهیان متجاوز امپراتوری عثمانی را شکست داده‌اند. عالیجاه توشمال پهلوان موسی خمیس رئیس ایل ملکشاهی در دوره فتحعلی شاه قاجار و نواده اش عالیجاه افتخار الحاج توشمال حاج فرامرز اسدی از مشاهیر بزرگ استان ایلام و رئیس ایل ملکشاهی در اواخر دوره قاجاریه و دوره پهلوی نقش بسزایی در دو نبرد و پیروزی تاریخی سپاه ایران در سال های 1236 ه.ق و 1326 ه.ق بر سپاهیان امپراتوری عثمانی داشته اند. در سال 1308 ه.ش یکی از کدخدایان ایل ملکشاهی به نام شاه محمد یاری قیام پشتکوه استان ایلام بر علیه رضاشاه را رهبری نمود. همچنین در دوران جنگ ایران و عراق مردم ایل ملکشاهی نقش بسزایی در مقابله با ارتش رژیم بعث عراق داشتند و از مرزهای غربی ایران، دفاع نمودند. ایل ملکشاهی در این دوران محور ملکشاهی-شوهان را حفاظت می‌نمود. به همین مناسبت بنای یادمانی در گرامیداشت آخرین دفاع مردم ایل ملکشاهی و شهدای والامقام این ایل در منطقه ترشابه برپا شده است.

ایل ملکشاهی به دو قسمت چمزی و گچی تقسیم‌بندی می‌شود و هرکدام دارای چندین طایفه است:

ملکشاهی چمزی: 1- خمیس 2- روسگه (رستم بگ) 3- نظربگ (نقی) 4- کاظم بگ 5- خداداد 6- ملگه 7- شکربگ 8- حسین بگ 9- شیه وردی 10- خرزینوند 11- قیطولی 12- گلان 13- کله وند 14- کینیانه 15- خلیل وند 16- کناری وند 17- گراوندی 18- سرایلوند 19- شه میر (شیره میر) 20- کل کل 21- باباهای پیرمحمد 22- کوگر 23- سیه گه 24- جمعه 25- کلگه 26- حمانه و کول

ملکشاهی گچی: 27- رسولوند 28- باولگ 29- خیرشه 30- کوکی 31- دوقرصه 32- قیطول و حلاج 33- خلف مهر 34- قطره سیه 35- سیرانه

فتح نامه ایل ملکشاهی:

این زمین‌ها به مساحت 36000 هکتار ملک آبا و اجدادی عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی رئیس ایل ملکشاهی بوده‌است که طی فرمانی از طرف فتحعلی شاه قاجار و با دستخطی از سوی شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه فرزند ارشد شاه (این فرمان در میان بزرگان ایل ملکشاهی به فتح نامه معروف است)، به تاریخ ماه ذوالحجه سال 1236 هجری قمری مطابق سال 1199 خورشیدی به پاس رشادت ایل ملکشاهی در نبرد با متجاوزان عثمانی و تسخیر سلیمانیه، زور، موصل و کرکوک و سامرا و محاصره نمودن بغداد از شهرهای امپراتوری عثمانی به پهلوان موسی خمیس از سرداران سپاه ایران در این نبرد، رئیس ایل ملکشاهی و جد بزرگ حاج فرامرز اسدی داده شده بود. گفتنی است بزرگان ایل ملکشاهی گوش راست تمامی اسیران سپاه عثمانی را بریدند و در کف دست راستشان نهادند و به پایتخت روانه ساختند. در این نبرد چهار هزار سپاهی از ایل ملکشاهی چمزی که شامل صد سوار مشهور از ایل ملکشاهی چمزی و صد مبارز گرز به دست از ایل ملکشاهی چمزی (که به پاس رشادتشان و استفاده از چماق و گرز در این نبرد و نبردهای قبلیشان به طوایف گرزدین وند مشهور شده اند، و عبارتند از: طوایف خمیس، کاظم بگ، نقی، حسین بگ، رستم بگ، ملگه، شکربگ، شیه وردی و خداداد) و سه هزار و هشتصد پیاده‌نظام، به سرداری پهلوان موسی خمیس در رأس سپاه ایران قرار گرفتند. نقش برجسته‌هایی از این دلاور مردان و شخص پهلوان موسی خمیس در باغ نظر شیراز و موزه پارس موجود است. حاج فرامرز اسدی پس از کودتای سال 1332 خورشیدی این زمین‌ها را طبق سند شماره 566 و به تاریخ 13 خردادماه 1335 در اداره ثبت اسناد استان کرمانشاهان به نام خود ثبت نموده است.

نبرد سال 1326 ه.ق ایل ملکشاهی با عثمانی:

در سال 1326 هجری قمری مطابق با 1287 هجری خورشیدی عثمانی‌ها با نیرویی مرکب از دو هنگ و مجهز به توپخانه، با هدف غارت محصول کشاورزان، به مهران واقع در جنوب غربی استان ایلام حمله کردند، غلامرضا خان فیلی والی پشتکوه، عده‌ای تفنگچی به سرکردگی سید جواد، پسر عموی خود برای کمک به مردم ایل ملکشاهی اعزام نمود، قوای متحد ایل ملکشاهی و والی در این جنگ شجاعانه جنگیدند و عده زیادی از سپاهیان عثمانی کشته و اسیر شدند و به غائله مرزی خاتمه دادند.

در بهار سال 1326 هجری قمری مطابق با سال 1287 هجری خورشیدی که ارتش عثمانی به صیفی و ملخطاوی هجوم آوردند و امام زاده سید حسن را به آتش کشیدند، سواران و تفنگچی‌های ایل ملکشاهی به سرکردگی رئیس ایل ملکشاهی حاج فرامرز اسدی، شاه محمد یاری فرزند یار محمد و رضا فرزند قنبربگ تفنگچی باشی به دور کردن آن‌ها می‌پردازند و هفتاد نفر از سپاهیان عثمانی را نیز اسیر می‌کنند؛ در این جنگ رضا فرزند قنبر بگ تفنگچی باشی در هنگام گرفتن تفنگ از یک سرباز زخمی عثمانی کشته می‌شود. بزرگان ایل ملکشاهی یک گوش از همهٔ آن‌ها می‌برند و آن‌ها را به تهران اعزام می‌کنند. پس از این جنگ، دیگر ارتش عثمانی به مرزهای ایران تعرض ننمود.

قیام رنو:

با روی کار آمدن رضا شاه بر سر قدرت، یکی از کدخدایان ایل ملکشاهی به نام شاه محمد یاری قیام سال 1308 هجری شمسی پشتکوه استان ایلام را علیه رضاشاه پهلوی رهبری نمود. در این قیام که هسته مرکزی آن ایل ملکشاهی بود، مردمی از ایل میشخاص، ایل ملخطاوی، ایل علی شروان بدره، ایل خزل، ایل شوهان، ایل ده بالایی، ایل ارکوازی، طایفه عالی بیگی، طایفه طولاب، ایل کرد دهلران، ایل بیرانوند در دره شهر، طایفه قجر و… نیز شرکت داشتند که تعداد کلی شرکت کنندگان در قیام را تا چهار هزار نفر تخمین زده‌اند. قیام با حرکت شرکت کنندگان از مرکز ایل ملکشاهی شهر ارکواز و تصرف حسین‌آباد پشتکوه که بعدها به شهر ایلام تغییر نام یافت و پیشروی بیش از 100کیلومتر تا تنگه رنو ایلام (تنگه‌ای در مسیر شهر ایلام به شهر کرمانشاه) ادامه داشت. هدف از پیشروی قیام کنندگان تسلط به شهرهای گیلان غرب، سومار، قصرشیرین و کرمانشاه و همراه نمودن مردم این شهرها با خود وگسترش قیام در سراسر غرب ایران بود. این قیام با خیانت رؤسای بعضی ایلات و تجهیزات بی‌شمار ارتش رضا شاه که سرتیپ رزم آرا فرماندهی آن را به عهده داشت، پس از چندین روز درگیری خونین و کشته‌شدن تعدای از قیام کنندگان و کشته شدن تعدادی از نیروهای نظامی به سرانجام نرسید و شاه محمد یاری نیز با عفو روبرو شد. قابل ذکر است که تا زمان شکل‌گیری قیام، شهاب الدوله برادر غلامرضا خان والی فیلی و علیقلی خان پسر او با نیروهای دولتی همکاری می‌کردند اما با شکل‌گیری نارضایتی مردم از مأموران دولتی علیقلی خان به شورشیان پیوست. همچنین عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی رئیس ایل ملکشاهی پس از مردمی‌تر شدن قیام حمایت و پشتیبانی خود را از قیام اعلام کرد.

جنگ جهانی دوم:

در طی جنگ جهانی دوم و پس از جنگ جهانی دوم و به سال 1320 هجری شمسی، عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی ریاست ایل ملکشاهی با حکمی از سوی سرهنگ مکری فرماندار نظامی غرب کشور و با تأیید محمدرضا شاه پهلوی به سمت رئیس العشایر استان ایلام پشتکوه منصوب شد. در این زمان استان ایلام پشتکوه از امن‌ترین مناطق ایران به حساب می‌آمد و حاج فرامرز اسدی در کل استان ایلام پشتکوه حکمیت داشتند.

منابع:

اسدی، علیرضا (1390)، فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و ساسانی) به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام. ایلام: انتشارات جوهر حیات.

اسدی، علیرضا (1396)، با ایلامیان در ایلام (شناخت اقوام، ایلات، طوایف و خاندان‌های استان ایلام). ایلام: انتشارات جوهر حیات.

افشار سیستانی، ایرج (1380) ، ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

افشار سیستانی، ایرج (1366)، نگاهی به ایلام. تهران: نشر هنر، بهار.

الفیلی، نجم سلمان مهدی (2009)، الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر.

بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (1377)، شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر.

خیتال، جعفر (1369)، مجموعه آراء دربارهٔ ساکنین سرزمین پشتکوه ایلام. ایلام: انتشارات فرهنگ.

درخشنده، صید محمد (1394)، دیوالا از ادوار کهن تا عصر پهلوی. ایلام: انتشارات مؤلف.

رفعتی، رستم (1386)، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین.

روحانی، بابا مردوخ (1390)، تاریخ مشاهیر کرد. تهران: انتشارات سروش.

زکی بیگ، محمد امین (1381)، زبدهٔ تاریخ کرد و کردستان. تهران: انتشارات توس.

طیبی، حشمت الله (1380)، مبانی جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی ایلات وعشایر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

محمدزاده، عباس (1390)، قیام ایلام در عصر رضا شاه. ایلام: انتشارات زانا.