تفسیر سوره الرحمن

تفسیر سوره الرحمن

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند بخشنده مهربان

اَلرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

خداوندِ رحمان،قرآن را آموخت.

نکته ها:

* خداوند،رحمان است. الرَّحْمنُ

پیامبرش،مایه ی رحمت است. وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ

قرآنش نیز رحمت است. وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ

* رحمن نام مخصوص خداوند است که بار در قرآن آمده و مرتبه در هر بِسْمِ اللّهِ تکرار شده است.

* در مواردی از قرآن،کلمه الرَّحْمنُ به جای الله بکار رفته است:

قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً

؛ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً

أَتاکُمْ عَذابُ اللّهِ

؛ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ

قُلِ ادْعُوا اللّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ

* در آیین سخنوری و نگارش،سر فصل سخن،نشانه و نمودار تمام سخن است.در اینجا نیز چون سوره نگاهی به نعمت های الهی دارد،در آغاز آن الرَّحْمنُ آمده است.

* قرآن،باید محور امور باشد.در سوره قبل(قمر)،بارها آسان بودن قرآن مطرح شد: لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ در این سوره خدا،اولین معلّم آن معرّفی می شود. عَلَّمَ الْقُرْآنَ

* علمی جلوه ی رحمت است که آموزش خدا باشد. الرَّحْمنُ عَلَّمَ

علمی جلوه ی رحمت است که جامع باشد. تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ

علمی جلوه ی رحمت است که پاداشی از ما نخواهد و بر اساس رحمت باشد. الرَّحْمنُ عَلَّمَ

علمی جلوه ی رحمت است که در هر زمان کاربرد داشته باشد.

علمی جلوه ی رحمت است که بصیرت آفرین و تقوا آفرین باشد.

علمی جلوه ی رحمت است که سعادت فرد و جامعه و این جهان و آن جهان را تأمین کند.

تعلیم قرآن توسّط خداوند عَلَّمَ الْقُرْآنَ ،یعنی:

تعلیم حقّ. نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ

تعلیم داوری. أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ

تعلیم آنچه فراگیری آن از راه های عادّی ممکن نیست. وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ

تعلیم برهان. قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ

تعلیم عمل صالح. وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ ... إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ

تعلیم موعظه،شفای دل،هدایت و رحمت. قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ

تعلیم غیب. ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ

تعلیم بهترین داستان ها. نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ

تعلیم شناخت حقایق. تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ

تعلیم برترین ها. وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلاّ جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً

تعلیم میزان شناخت حق از باطل. أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ

تعلیم سالم ترین سخن. لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ

تعلیم موعظه. فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ

تعلیم رشد. یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ

تعلیم کتابی که بقای آن بیمه شده است. إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ

* سرچشمه قرآن:

قدرت و عظمت: تَنْزِیلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلی

عزّت و حکمت: تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ

لطف و رحمت: تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ربوبیّت و رشد: تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ

پیام ها:

- خداوند،اولین معلّم قرآن است. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

- شریعت،بر اساس رحمت است. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

- شبهات را باید پاسخ داد.در برابر کسانی که می گویند:قرآن را بشری به پیامبر آموخته است: یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ ،باید گفت:خدا آموخت. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

- تعلیم قرآن به انسان،جلوه ای از رحمت الهی است. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

-معلّمی،شأن خداوند است. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

- کار تعلیم و تعلّم،باید بر اساس محبّت و رحمت باشد. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ

- قرآن،قابل درک و شناخت برای بشر است. عَلَّمَ الْقُرْآنَ

خَلَقَ الْإِنْسانَ

او انسان را آفرید.

نکته ها:

* آفرینش انسان از جهات مختلف قابل توجّه است:

از جهت سیر تکاملی که چگونه از خاک بی جان،موجودی جاندار و باشعور بر می آید.

از جهت تأمین نیازهای مادّی که چگونه جهان طبیعت در تسخیر او قرار گرفته است.

از جهت گرایش های مثبت و منفی که قرآن به برخی از آنها اشاره نموده است،از جمله:

زود نا امید می شود. قَتُوراً

حریص است. هلوع

بی تاب است. جَزُوعاً

زیانکار است. لَفِی خُسْرٍ

زیاده خواه است. لَیَطْغی

ستمگر است. ظَلُوماً

نادان است. جَهُولاً

شتابزده است. عَجُولاً

ناسپاس است. کَفُورٌ

قدرنشناس است. کنود

آیات دیگر قرآن،خصوصیات مثبت انسان را این گونه ارائه می دهد:

مسئولیّت پذیری،داشتن آزادی و قدرت انتخاب؛

امکان تغییر روش،توبه و انقلاب و جهش درونی؛

دارا بودن استعدادها و ظرفیّت های بزرگ درونی؛

ویژگی بی نهایت طلبی؛

جانشین خداوند روی زمین؛

مسجود فرشتگان؛

دارا بودن قدرت تقلید و اثرپذیری یا قابلیّت الگو شدن و تأثیرگذاری؛

ترکیبی از تضادها،عقل و فطرت در برابر غریزه و شهوت؛

دارای قدرت تفکّر و خلاّقیت و ابتکار.

* آنجا که بحثِ آموزش قرآن است،بر آفرینش انسان مقدّم شده است. عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ امّا آنجا که آموزش علوم دیگر مطرح است،آفرینش انسان مقدّم شده است.

خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ ... .اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ

پیام ها:

- خداوند،خالق انسان است،نه طبیعت بی جان. اَلرَّحْمنُ ... خَلَقَ الْإِنْسانَ

- خلقت انسان،جلوه ای از رحمت الهی است. اَلرَّحْمنُ ... خَلَقَ الْإِنْسانَ

- مؤلّف کتاب تشریع،همان مؤلّف کتاب تکوین است. عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ

- قرآن،بر انسان،شرافت و تقدم دارد.(فکر و معرفت،بر جسم و طبیعت مادی مقدّم است.) عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ

-قرآن،سرآمد تمام کتاب ها و انسان،سرآمد تمام مخلوقات است. عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ

- انسان،در سایه فراگیری قرآن،به کمال خلقتش دست می یابد. عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ

عَلَّمَهُ الْبَیانَ

به او بیان آموخت.

نکته ها:

* حضرت علی علیه السلام می فرماید: لا تجعلن ذرب لسانک علی من انطقک و بلاغه قولک علی من سددک تندی و تیزی زبانت را برای کسی که تو را سخن گفتن تعلیم داده قرار مده و بلاغت و زیبایی کلامت را به رخ کسی که گفتار تو را قاعده مند و زیبا کرده،مکش.

* قدرت بیان و سخن گفتن،هدیه الهی به انسان است و قرآن برای شیوه بیان دستوراتی داده است،از جمله:

مستدل و محکم باشد. قَوْلاً سَدِیداً

پسندیده و به اندازه باشد. قَوْلاً مَعْرُوفاً

نرم و مهربانانه باشد. قَوْلاً لَیِّناً

شیوا و رسا و واضح باشد. قَوْلاً بَلِیغاً

کریمانه و بزرگوارانه باشد. قَوْلاً کَرِیماً

زیبا،نیکو و مطلوب باشد. قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً

بهترین ها گفته شود. یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

حتّی مجادلات و گفتگوهای انتقادی،به بهترین وجه باشد. جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

پیام ها:

- علم،برترین کمالی است که خداوند به انسان عطا کرده است. عَلَّمَ ... عَلَّمَهُ (علم و تعلیم قبل و پس از خلقت انسان تکرار شده است)

- زبان و لغت خاص مهم نیست،اصل قدرت بیان مهمّ است. عَلَّمَهُ الْبَیانَ

- زبان،وسیله بیان است،اصل بیان هدیه الهی است. عَلَّمَهُ الْبَیانَ

- پدر و مادر،قوّه ی سخن گفتن را که خداوند در نهاد هر نوزادی نهفته است، آشکار می کنند و به فعلیّت می رسانند. عَلَّمَهُ الْبَیانَ

-آفرینش انسان در میان دو تعلیم الهی قرار گرفته است. عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ ، عَلَّمَهُ الْبَیانَ

- قدرت بیان،جلوه ای از رحمت الهی است. اَلرَّحْمنُ ... عَلَّمَهُ الْبَیانَ

- کسانی که توانایی سخن گفتن به چند زبان را دارند،هنر خود را از خدا بدانند.

عَلَّمَهُ الْبَیانَ

-علمی مورد ستایش است که بیان شود. عَلَّمَ الْقُرْآنَ ... عَلَّمَهُ الْبَیانَ

اَلشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ

وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ

خورشید و ماه،حساب معیّنی دارند.و گیاه و درخت(برای او)سجده می کنند.

نکته ها:

* حسبان بر وزن غفران ،مصدر به معنای حساب است.خورشید و ماه حساب دارند.

حجم آنها،وزن و جرم آنها،حرکات گوناگون،مدار حرکت،فاصله آنها نسبت به یکدیگر و نسبت به دیگر کرات،مقدار حرکت و مقدار تأثیر آنها برروی یکدیگر،همه و همه حساب دارد و حساب آنها به قدری دقیق است که دانشمندان،زمان دقیق ماه گرفتگی،خورشید گرفتگی و تحویل سال نو را از مدّت ها پیش اندازه گیری و پیش بینی می کنند.

* نجم هر روئیدنی است که ساقه ندارد و شجر روئیدنی است که ساقه دارد.مراد از نجم در این آیه به قرینه شجر ،گیاه است،نه ستاره آسمان.

* بر اساس آیات قرآن،خورشید و ماه و ستارگان،مدار دارند و همه به سویی در تکاپو وشناورند، کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ و عمر تعیین شده دارند. کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی

* گردش شب و روز و پیدایش فصل ها،یک زمان بندی ساده و در عین حال دقیق،برای همه ی مردم در همه ی مکان ها و زمان هاست.برنامه های عبادی اسلام همچون نماز و روزه،بر اساس طلوع و غروب خورشید و گردش ماه در ایام سال تنظیم شده است.چنانکه در قرآن می خوانیم:

أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ

از هنگام زوال آفتاب تا اول تاریکی شب و به هنگام صبح،نماز را به پا دار.

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها

پیش از طلوع خورشید و پس از غروب آن،خداوند را تسبیح و ستایش کن.

ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ

و روزه را تا شب هنگام تمام کنید.

و در روایات آمده است: صم للرؤیه و افطر للرؤیه روزه را با دیدن ماه رمضان آغاز و با دیدن ماه شوّال تمام کن.

* شاید منظور از سجده گیاه ودرخت در آیه،خضوع تکوینی آنها در برابر فرامین الهی است که مسیری راکه خدا برای آنها تعیین کرده،بی کم وکاست پیموده وتسلیم قوانین آفرینش اند.

پیام ها:

- زمین و آسمان،تحت یک نظام اداره می شوند. اَلشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ... اَلنَّجْمُ وَ الشَّجَرُ

- گیاهان زمینی،حیات و رویش خود را مرهون خورشید و ماه آسمانی اند.

اَلشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ... اَلنَّجْمُ وَ الشَّجَرُ

- هستی،تسلیم نظامی است که از پیش از سوی خداوند تعیین شده است.

بِحُسْبانٍ ... یَسْجُدانِ

وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ

أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ

و آسمان را بالا برد و قانون و میزان را مقرّر کرد تا در سنجش و میزان تجاوز نکنید.

وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ

و وزن را بر اساس عدل بر پا دارید و در ترازو کم نگذارید.

نکته ها:

* بعد از بیانِ رحمت الهی و نعمت تعلیم و بیان و حساب خورشید و ماه و سجده موجودات که نوعی توجّه به رابطه خدا با انسان و طبیعت است،این آیات نحوه ی رابطه انسان با جامعه را مطرح می کند.

* قسط در میزان،آن است که نه زیاده خواهی شود نه خسارت و زیان.

* کتاب و میزان متلازم اند.خداوند در سوره حدید می فرماید: وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِدر این آیات نیز،هم به قرآن اشاره شده،هم به میزان:

عَلَّمَ الْقُرْآنَ ... أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ

* تکرار،نشانه ی اهمیّت است.در آیات پی درپی،سه بار کلمه میزان تکرار شده است که نشان دهنده ضرورت توجّه به معیار و وسیله سنجش درست و مطمئن در امور مختلف است. وَضَعَ الْمِیزانَ ...، أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ ...و لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ

* بی توجّهی به میزان و عدم رعایت انصاف و عدالت در حقوق مردم،انسان را به فسق و فجور می کشاند و فسق و فجور انسان را به تکذیب وامی دارد.در سوره مطفّفین می خوانیم:

وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ وای بر کم فروشان! سپس می فرماید: إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ ...وآنگاه: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ گویا لقمه ی حرام،مقدّمه فجور،و فجور مقدّمه کفر و تکذیب می شود.

* برای برقراری عدل و میزان،اسلام دستورات دقیق و مهمی دارد تا آنجا که در روایات آمده است:اگر کفش قاضی تنگ است،نباید در آن هنگام قضاوت کند تا مبادا فشاری که به پای او وارد می شود در قضاوتش اثر بگذارد و او را به عجله و بدخلقی وادارد و از قضاوت بر حق منحرف کند!

آداب تجارت

در حدیث می خوانیم:تجارتی ارزشمند است که برپایه حقّ و راستی باشد. التاجر فاجر و الفاجر فی النار الا من أخذ الحق و اعطی الحق

حضرت علی علیه السلام دستور داد دینارهای غیر خالص را در چاه بریزند تا به وسیله آن معامله ای صورت نگیرد. القه فی البالوعه حتی لا یباع شیء فیه غش

آن حضرت همه روزه در بازار کوفه قدم می زد و گاهی در وسط بازار می ایستاد و می فرمود:

ای گروه تجّار!

قدموا الاستخاره ،از خدا خیر بخواهید.

تبرکوا بالسهوله ،برکت را در سایه آسان گرفتن بر مردم بخواهید.

جانبوا الکذب ،از دروغ در معامله دوری کنید.

و تجانبوا عن الظلم ،از ظلم و بی عدالتی پرهیز کنید.

و لا تقربوا الربا و به ربا نزدیک نشوید.

پیام ها:

- جایگاه آسمان و زمین تصادفی نیست.برافراشتگی آسمان و حجم و اندازه و فاصله ستارگان،حکیمانه و جلوه ای از رحمت الهی است اَلرَّحْمنُ ... وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ

- عدالت مثل نماز است و باید آن را در جامعه به پاداشت. وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ

- میزان و وسیله سنجش باید عادلانه باشد،مورد وزن هرچه می خواهد باشد.

وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ

- نظام هستی برپایه میزان است.زندگی ما نیز باید بر مدار میزان باشد. وَضَعَ الْمِیزانَ أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ

-عدل و میزان،هم در آسمان عامل ثبات و پایداری است،هم در زمین و هم در جامعه. وَضَعَ الْمِیزانَ أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ

- جامعه برای رسیدن به رستگاری دو بال می خواهد:علم و عدالت.(در دنیای امروز علم هست ولی عدالت نیست.) عَلَّمَ الْقُرْآنَ ... أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ

- راه رسیدن به عدالت،عمل به قرآن است. عَلَّمَ الْقُرْآنَ ... أَلاّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ

-در کارها،نه افراط أَلاّ تَطْغَوْا و نه تفریط. لا تُخْسِرُوا

- کم کاری در خدمات از جانب کارمندان و کارگران و فرهنگیان و مسئولان و مبلّغان دینی نیز کم فروشی است. لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ

وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ

فِیها فاکِهَهٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ

وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ

و زمین را برای زمینیان قرار داد که در آن هر گونه میوه و خرمای غلافدار و دانه پوست دار و گیاه خوش بو است.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

پس(ای جنّ و انس)،کدام نعمت پروردگارتان را انکار می کنید؟

نکته ها:

* أنام به معنای آفریده ها،اعمّ از جنّ و انس و همه موجودات روی زمین است. فاکِهَهٌ به هر نوع میوه و ریحان به هر گیاه خوش بو گفته می شود.

* اکمام جمع کم به معنای پوششی است که میوه را در برمی گیرد،همان گونه که کم به معنای آستین است که دست را می پوشاند و کمه بر وزن قُبّه به کلاهی گفته می شود که سر را می پوشاند.شاید مراد از اکمام در آیه،الیافی باشد که همچون الیاف روی نارگیل، دور درخت خرما را فرامی گیرد.

* حب به معنای دانه و عصف به معنای برگ ها و اجزایی است که از گیاه جدا می شود و لذا به کاه نیز عصف گفته می شود.

* آلاءِ جمع الی به معنای نعمت است.

* تکرار سؤال های پی در پی همراه با انتقاد،دلیل آن است که هر نعمتی برای خود تصدیق و تکذیبی دارد.

* در حدیث می خوانیم:کسی که سوره مبارکه الرّحمن را می خواند،هر بار که به آیه فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ می رسد،بگوید: لا بشیء من آلائک رب اکذب یعنی ای پروردگار من! هیچ یک از نعمت های تو را تکذیب نمی کنم.

بحث تکرار

در اینجا به مناسبت اولین مورد از موارد تکرار آیه فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ در این سوره، بحثی پیرامون تکرار ارائه می گردد.

تکرار مثبت:

برای ایجاد یک فرهنگ،تکرار مسایل،مهم و ضروری است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها فرمود: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی تا رابطه قرآن و عترت را در میان مردم محکم سازد.

پس از نزول آیه وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ تا چند ماه رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام صبح در خانه فاطمه زهرا علیها السلام می آمد و می فرمود: الصلاه الصلاه تا به مردم اعلام کند اهل بیت من همان کسانی هستند که در خانه علی و فاطمه هستند.

در حدیث می خوانیم:دلیل چهار مرتبه تکرار الله اکبر در آغاز اذان،آن است که مردم ازغفلت درآیند ولی هنگامی که متوجّه شدند،باقی جملات به دو بار تقلیل می یابد.

گاهی حضرت علی علیه السلام به خاطر ایجاد حساسیّت در مردم،الفاظی را تکرار می کردند.چنانکه به فرزندانش وصیّت می کند:الله الله فی الایتام...، الله الله فی جیرانکم ، الله الله فی الصلاه ،الله الله فی القرآن... که لفظ جلاله الله تکرار شده است.

تکرار نماز در هر شبانه روز،برای آن است که هر روز گامی به خداوند نزدیک شویم.کسی که از پله های نردبان بالا می رود،در ظاهر،پای او کاری تکراری انجام می دهد ولی در واقع در هر حرکت گامی به جلو و رو به بالا می گذارد.کسی که برای حفر چاه کلنگ می زند،در ظاهر کاری تکراری می کند،ولی در واقع با هر حرکت،عمق چاه بیشتر می شود.انسان با هر بار نماز و ذکر و تلاوت آیه ای گامی به خدا نزدیک می شود تا آنجا که درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم: دَنا فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی چنان به خدا نزدیک شد که به قدر دو کمان یا نزدیک تر شد.

تکرار سفارش به تقوا در هر یک از خطبه های نماز جمعه در هر هفته،بیانگر نقش تکرار در تربیت دینی مردم است.

اصولا بقای زندگی با تنفس مکرر است و کمالات،در صورت تکرار حاصل می شود.با یک بار انفاق و رشادت،ملکه سخاوت و شجاعت در انسان پیدا نمی شود،همان گونه که رذائل و خبائث در صورت تکرار،در روح انسان ماندگار می شوند.

دلایل تکرار در قرآن

تکرار،گاهی برای تذکّر و یادآوری نعمت های گوناگون است.نظیر تکرار آیه فَبِأَیِّ آلاءِرَبِّکُما تُکَذِّبانِ

گاهی برای هشدار و تهدید خلافکاران است.نظیر تکرار آیه فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ

گاهی برای فرهنگ سازی است.نظیر تکرار بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در آغاز هر سوره.

گاهی برای اتمام حجّت است.نظیر تکرار آیه وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ

گاهی برای انس بیشتر و نهادینه شدن است.نظیر تکرار آیه اذْکُرُوا اللّهَ ذِکْراً کَثِیراً

گاهی برای بیان دستورات جدید است.نظیر تکرار یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا..

گاهی به منزله قطعنامه برای هر فراز از مطلب یا سخنی است.چنانکه در سوره شعراء پس از پایان گزارش کار هر پیامبری،می فرماید: إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

گاهی تکرار،نشان دهنده وحدت هدف و شیوه است.در سوره شعراء بارها جمله فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِیعُونِ از زبان پیامبران متعدد تکرار شده که بیانگر آن است که شعار و هدف همه آنان یکی بوده است.

پیام ها:

- تمام هستی یک مدبّر دارد،نه آن گونه که بعضی مشرکان برای هر یک از آسمان و زمین یک مدبّر خاص می پنداشتند. اَلسَّماءَ رَفَعَها ... وَ الْأَرْضَ وَضَعَها

- زمین برای کامیابی و بهره برداری همه موجودات زمینی و از جمله انسان است. وَضَعَها لِلْأَنامِ

- قرآن،ابتدا نعمت های معنوی و سپس نعمت های مادّی را شمارش می کند.

عَلَّمَ الْقُرْآنَ ... عَلَّمَهُ الْبَیانَ ... فِیها فاکِهَهٌ وَ النَّخْلُ

- میوه،نقش مهمی در تغذیه انسان دارد.بعد از آفرینش زمین،نام میوه آمده است. وَ الْأَرْضَ ... فِیها فاکِهَهٌ

-در میان میوه ها،ارزش خرما از بقیه جداست. فِیها فاکِهَهٌ ... وَ النَّخْلُ

- پوسته و حتّی غلاف دور نباتات،نعمت است. وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ

- بوی خوشِ گیاهان،یکی از نعمت های الهی است. وَ الرَّیْحانُ

-تکذیب آیات الهی،سرزنش را به دنبال دارد. فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

- جن نیز مثل انسان،مسئول،مکلّف و بهره مند از نعمت های زمین است. فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

- خداوند نعمت ها را برای رشد و تربیت همه جانبه انسان و جن آفریده است. آلاءِ رَبِّکُما

خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخّارِ

وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

انسان را از گل خشکیده ای همچون سفال آفرید و جن را از شعله ی آتشی بی دود آفرید،پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید؟

نکته ها:

* صَلْصالٍ به معنای گِل خشکیده، فخار به معنای سفال(گل پخته شده)و مارِجٍ به معنای شعله است.

* قرآن در مورد منشأ آفرینش انسان تعبیرات گوناگونی دارد که ممکن است این تعبیرات به مراحل مختلف آن اشاره داشته باشد:

.خاک. فَإِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ

.خاک آمیخته با آب. خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ

.گِل بدبو. مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ

.گِل خشکیده. مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخّارِ

* جنّ،موجودی ناپیدا است و در قرآن،برخی ویژگی های آن بیان شده است،از جمله این که

مبدأ آفرینش او،باد و آتش است، خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ در حالی که مبدأ آفرینش انسان آب و خاک است. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخّارِ

خلقت او پیش از خلقت انسان بوده است، وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ و همچون انسان؛مؤمن و کافر،مذکّر و مؤنث،توالد و تناسل،علم و شعور و قدرت تشخیص حق از باطل را دارند و قادر به انجام کارهایی هستند که از عهده بشر خارج است و همچنین مرگ و رستاخیز و کیفر و پاداش دارند.

پیام ها:

- نگاه به گذشته،سبب شکوفایی ایمان و تواضع بشر می گردد. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ ...

- خداوند از مادّه سرد بی روح صَلْصالٍ و مادّه گرم بی روح مارِجٍ ، موجودات زنده می سازد. خَلَقَ الْإِنْسانَ ... خَلَقَ الْجَانَّ ...

- سرچشمه ی به وجود آمدن انسان،مادّه ای ناچیز و بی ارزش است. صَلْصالٍ (نکره آمدن می تواند نشانه ناچیز بودن باشد.)

- جنّ،موجودی واقعی است،نه خرافی،گرچه ما به آن دسترسی نداشته باشیم.

خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ

-جنّ و انس،هر دو موجودی زمینی اند و از عناصر مادّی آفریده شده اند. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ ... خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ

- تکذیبِ نعمت،سبب سرزنش است،از هر که باشد. فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ

پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید؟

نکته ها:

* گرچه خورشید در هر روز از سال،طلوع و غروبی دارد،ولی با توجّه به قوس صعودی و قوس نزولی حرکت آن،در حقیقت دو مشرق و دو مغرب دارد و بقیه در میان این دو است و این نظام،باعث پیدایش فصول مختلف و تغییر ساعات شبانه روز در طول سال می شود.امّا بعضی مفسّران،مشرقَین و مغربَین را طلوع و غروب هریک از ماه و خورشید دانسته اند.

* حضرت علی علیه السلام در خطبه ای بعد از تلاوت آیه رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ ...فرمود:مشرق زمستان در محدوده خود و مشرق تابستان در محدوده خود است.

پیام ها:

- احاطه خداوند به شرق و غرب عالم یکسان است. رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ ... رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ

- قرآن،انسان را به کیهان شناسی دعوت می کند. اَلْمَشْرِقَیْنِ ... اَلْمَغْرِبَیْنِ

- قرآن،بشر را به شناختِ آفاق و انفس،هر دو توجّه می دهد. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ ... رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ ... اَلْمَغْرِبَیْنِ

- پدیده های طبیعی،هم برای انسان نعمت است و هم برای جن. رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما

-حرکت زمین به گونه ای است که مشرق و مغرب پدید می آید و این از نعمت های الهی است. فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ

بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

دو دریا(ی شور و شیرین)را روان ساخت که به هم می رسند.(اما)میان آن دو فاصله ای قرار داد که به هم تجاوز نکنند.پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید؟

یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

از هر دو(دریا)،مروارید و مرجان بیرون می آید،پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید؟

وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

و در دریا،کشتی های ساخته شده همانند کوه،برای اوست.پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید؟

نکته ها:

* مَرَجَ به معنای رها ساختن است و بَرْزَخٌ به حدّ فاصل میان دو چیز گفته می شود.

لؤلؤ به معنای مرواریدی است که درون صدف پرورش یابد و مرجان ،هم به مرواریدهای کوچک گفته می شود و هم نوعی حیوان دریایی که شبیه شاخه درخت است و صیّادان آن را صید می کنند.

* بحر به آب زیاد گفته می شود،خواه دریا باشد یا رودخانه و مقصود از بحرین ،آب های شور و شیرین است.معمولاً آب رودخانه ها شیرین و آب دریاها شور است.چنانکه در آیات دیگر می فرماید: ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ دو دریا یکسان نیستند،یکی آبش گوارا،شیرین و نوشیدنش خوشگوار است و یکی شور و تلخ است.آب شور برای حفظ حیات جانداران دریایی است و آب شیرین برای حفظ حیات نباتات،گیاهان،انسان ها و حیوانات که در خشکی زندگی می کنند.

* عبارتِ مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ دو بار در قرآن آمده است:یک بار در سوره فرقان آیه و یک بار در این سوره.در آنجا ابتدا از جهاد بزرگ با کفار سخن می گوید. فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کَبِیراً و به دنبال آن می فرماید: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً ولی در این سوره،ابتدا سخن از میزان و حساب و عدل است، وَضَعَ الْمِیزانَ - أَقِیمُوا الْوَزْنَ - لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ ،و پس از آن می فرماید: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ. بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ یعنی آب شور و شیرین به هم تجاوز نمی کنند،زیرا عدم تجاوز با عدل تناسب بیشتری دارد.به دنبال آن می فرماید: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ آری اگر عدالت بود و تجاوزگری نبود،زیبایی ها پیدا می شوند.

* دین اسلام،دین فطری است و خداوند گرایش ها و نیازهای فطری بشر را تأمین کرده است،که یکی از آنها گرایش به زیبایی و زینت است.آن هم گوهری گرانبها همچون مروارید که از دریا استخراج می شود.

* قرآن،در بیان سایر نعمت ها کلمه له را بکار نبرد،ولی در مورد کشتی فرمود: وَ لَهُ الْجَوارِ شاید به خاطر آن باشد تا بگوید ساخته دست شما نیز از اوست.زیرا فکر و طرح و قدرت جسمی شما برای ساخت و مواد و آثار آنها همگی از اوست.

* هنگامی که امام علی علیه السلام این آیات را تلاوت فرمود: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ از آن حضرت پرسیدند:پس چرا شما از این نعمت ها استفاده نمی کنید؟ آن حضرت فرمود:خداوند بر رهبران عادل واجب کرده که زندگی خود را چنان ساده و تنگ بگیرند که فقر بر فقرا سخت نباشد.

* امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ فرمود: علی و فاطمه علیهما السلام بحران عمیقان،لا یبغی احدهما علی صاحبه، یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ ،الحسن و الحسین علیهما السلام علی و فاطمه علیهما السلام دو دریای عمیق اند که هیچ یک بر دیگر تجاوز نمی کند و از این دو دریا، لؤلؤ و مرجانی چون حسن و حسین علیهما السلام خارج می شود.

پیام ها:

- هستی کلاس توحید است؛آسمان و زمین و دریایش. وَ السَّماءَ رَفَعَها ... وَ الْأَرْضَ وَضَعَها ... مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ ...

- دریا،برای همه انسان ها و جنّیان نعمت است،گرچه همه در کنار دریا زندگی نمی کنند. مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ ... فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما

- آثار قدرت خدا و برتری اراده او بر همه چیز هویداست.آب دریای شور با آب دریای شیرین تلاقی و برخورد می کند،از کنار هم می گذرند و در یکدیگر داخل نمی شوند. بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ

- بهره برداری از نعمت ها،نیاز به تلاش و کوشش دارد. یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ ...

-آب و خاک،بستر و منبع تأمین نیازهای بشر است. فِیها فاکِهَهٌ وَ النَّخْلُ ... وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ ... یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ

- نقش دریا در حمل و نقل مسافر و بار،به عنوان معبری رایگان و آماده و وسیع و گسترده،از دیرباز مورد توجّه بشر بوده است و خداوند در این آیات،انسان را به آن توجّه می دهد. الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ

- نعمت دریا و آفریده های آن،از نعمت های بزرگی است که خداوند،تکذیب کننده آن را سرزنش می کند.جمله فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ سه بار در این آیات تکرار شده است.

کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ

وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

هرکه روی زمین است،فنا پذیرد و(تنها)ذات پروردگارت که دارای شکوه و اکرام است،باقی می ماند.پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید؟

نکته ها:

* در آیه سوره آل عمران خواندیم: کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ هر انسانی طعم مرگ را می چشد.در آخرین آیه سوره قصص نیز خواندیم: کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ هر موجودی هلاک می شود،جز ذات پروردگار.در این سوره نیز می خوانیم: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ

* در آیات قبل،نعمت ها معرّفی شد،در این آیه می فرماید:زمان بهره گیری از نعمت ها کم است،فرصت را غنیمت شمارید که همه رفتنی هستید.

* گرچه همه موجودات فانی هستند ولی هر کس در مسیر الهی باشد و کار او رنگ الهی بگیرد،آن نیّت خالص که وجه رب است،کار فانی او را باقی می کند.

پیام ها:

- مرگ،یک قانون عام و فراگیر است. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ

- به کسی جز خدا تکیه نکنیم که همه فناپذیرند. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ

- ارزش انسان با تقرّب به خداوند است،نه داشتن امکانات. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ

- مرگ،گامی در مسیر تربیت انسان است. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ

-پیامبر،تحت تربیت و ربوبیّت خاصّ خداوند است. رَبِّکَ

- مرگ موجودات،نشانه نقص و تمام شدن قدرت و کرم الهی نیست که او صاحب جلال و کرامت است. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی ... ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ

- جلال الهی همراه با رحمت و رأفت است. ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ

-مرگ،نعمت است. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ ... فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما (با آنکه در آیات و نام هیچ نعمت مادّی نیامده،امّا در آیه ،باز هم جمله ی فَبِأَیِّ آلاءِ ...تکرار شده است پس مرگ نیز نعمت است.)

- جن نیز همچون انسان،مرگ دارد.زیرا خطاب رَبِّکُما به جنّ و انس بازمی گردد. کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ ... فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما

یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ

هر که در آسمان ها و زمین است،(نیاز خود را)از او درخواست می کند.او هر روز(هر زمان)در شأن و کاری است.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

پس کدام نعمت پروردگارتان را تکذیب می کنید؟

نکته ها:

* سؤال و درخواست،گاهی به زبان حال است و گاهی به زبان قال.انسان،چه نیازمندی خود به خداوند را به زبان آورد و چه نیاورد،در هر صورت،همواره محتاج خداست.

* مراد از یَوْمٍ در آیه،روز نیست،بلکه مطلق زمان است،زیرا خداوند در زمان نمی گنجد، بلکه فراتر از زمان است.

* در تفسیر آیه کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ ،در حدیث می خوانیم:خداوند هر روز امر جدیدی ایجاد می کند که قبلاً نبوده است. من احداث بدیع لم یکن

* حضرت علی علیه السلام به مناسبت آیه کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ فرمود:هر روز گناهی را می بخشد، غمی را بر طرف می کند،گروهی را بالا و عده ای را فرو می آورد.

پیام ها:

- فرشتگان و موجودات آسمانی نیز همچون زمینیان،دست نیاز به سوی خدا دارند. یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

- کارهای الهی تقلیدی نیست،بلکه ابتکاری و نوآورانه است. کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ

- نیاز دائمی موجودات،لطف و فیض دائمی خدا را طلب می کند.(او هر لحظه دارای فیضی جدید ومستمر برای آفریده ها است.) یَسْئَلُهُ ... کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ

- چنین نیست که خداوند،عالم را آفریده و آن را به حال خود رها کرده باشد، بلکه همواره امور هستی را تدبیر و اداره می کند. کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ

سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

ای جنّ و انس! به زودی(حساب و کتاب)شما را بررسی می کنیم.پس کدام نعمت پروردگارتان را تکذیب می کنید؟

نکته ها:

* منظور از سَنَفْرُغُ ،فراغ بعد از شغل نیست،بلکه به معنای توجّه خاص و پرداختن تمام به امری مهم است.

* اگر در حسابرسی خداوند،کلمه فراغت به کار رفته است،پس قاضی نیز باید به هنگام قضاوت،از هر امر دیگر خود را فارغ نماید.آری دادرسی عادلانه،توجه و دقت و فراغت فکر و خیال می خواهد.

* به گفته صاحب تفسیر مجمع البیان،چون جنّ و انس نسبت به سایر موجودات برتری دارند و دارای عقل و قدرت انتخاب و تشخیص هستند،به اینها ثقل گفته شده است.

أَیُّهَ الثَّقَلانِ

حساب در قیامت

حسابگر،خداوند است. کَفی بِنا حاسِبِینَ

حسابرسی سریع است. وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ از حضرت امیر پرسیدند:چگونه خداوند به حساب همه خلق می رسد؟ فرمود:همان طور که همه را رزق می دهد.

از همه می پرسند حتّی از پیامبران. فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ

حسابرسی بعضی آسان است. حِساباً یَسِیراً

حسابرسی بعضی سخت است. یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ ، حِساباً شَدِیداً

در حدیث می خوانیم:نوع و چگونگی حساب بندگان،به میزان داده ها و الطاف الهی بستگی دارد: انما یداق الله العباد فی الحساب یوم القیامه علی قدر ما آتاهم من العقول فی الدنیاهمانا میزان دقّت در حسابرسی بندگان در روز قیامت،به مقدار فهم و عقل داده شده به آنان در دنیا می باشد.

در روایت آمده است:کسانی که در داد و ستد با مردم،سخت گیر و تنگ نظرند،حساب سخت و شدیدی دارند.

در روایات می خوانیم:اگر در دنیا خود را محاسبه کنید و از خودتان حساب بکشید،خداوند در قیامت بر شما آسان می گیرد و امام کاظم علیه السلام فرمود:از ما نیست کسی که در دنیا از خودش غافل باشد و به حساب کار خود رسیدگی نکند.

پیام ها:

- حسابرسی،از شئون مدیریّت و تربیت است. وَجْهُ رَبِّکَ ... سَنَفْرُغُ لَکُمْ ...

- از همه نعمت های مادی و معنوی حسابرسی می شود،از آغاز سوره تا اینجا نعمت های مختلف مادی و معنوی مطرح شد و در این آیه می فرماید؛به زودی به حساب شما رسیدگی می کنیم: سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ

- همه باید آماده حسابرسی باشند. سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ

- خداوند،هر لحظه در شأن و کاری است،امروز عطا و فردا حسابرسی می کند.

کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ...سَنَفْرُغُ لَکُمْ

-خداوند برای حسابرسی تمام امکانات را بسیج می کند.(بکار بردن نفرغ به جای افرغ می تواند اشاره به این امر باشد.)

- با این که هیچ چیز او را از چیزی دیگر باز نمی دارد، لا یشغله شأن عن شأن ،ولی برای نشان دادن اهمیّت حساب،او فارِغاً به حسابرسی می آید. سَنَفْرُغُ لَکُمْ

- جن و انس هر دو مکلّف و مورد حسابرسی هستند. أَیُّهَ الثَّقَلانِ

-ایمان به حسابرسی خداوند،در چگونگی بهره گیری ما از نعمت های دنیوی اثر دارد. سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ. فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاّ بِسُلْطانٍ

ای گروه جنّ و انس! اگر می توانید از مرزهای آسمان ها و زمین نفوذ کنید، نفوذ کنید.هرگز نمی توانید مگر به واسطه قدرتی فوق العاده.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ

پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را تکذیب می کنید؟

نکته ها:

* مَعْشَرَ به معنای گروه،از ریشه ی عشر به معنای عدد ده است.کلمه ی عشیره به معنای بستگان نیز از این ریشه است.در قرآن،کلمه مَعْشَرَ سه بار به کار رفته است.

* سلطان هم به قدرت قهریّه و مادّی گفته می شود که سبب سلطه بر دیگران است و هم به قدرت علمی و دلیل و برهان و استدلال محکم که سبب تسلّط فکری و علمی می شود.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ

، یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ

* آیه ،می تواند مربوط به دنیا و مباحث فضانوردی و گذر از جوّ زمین و نفوذ در آسمان ها باشد و یا به قرینه آیات قبل و بعد،مربوط به قیامت و عدم امکان فرار از دادگاه الهی باشد.

* عمق زمین و اوج فضا و کرات آسمانی،برای انسان و جنّ قابل تسخیر است.تعبیر إِنِ اسْتَطَعْتُمْ به جای لو استطعتم ،نشانه امکان و جمله إِلاّ بِسُلْطانٍ رمز آن است که می توان در آسمان ها و زمین نفوذ پیدا کرد.به ویژه آنکه در قرآن معمولاً کلمه سلطان برای سلطه علمی به کار رفته است.

پیام ها:

- جنّ و انس،در قیامت در کنار یکدیگر مورد خطاب الهی قرار می گیرند. یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ ...

- توجّه به قدرت الهی و عجز انسان،بازدارنده از انحراف است. لا تَنْفُذُونَ ...

- موجودات لطیف همچون جنّ نیز توان فرار از دادگاه الهی را ندارند. یا مَعْشَرَ الْجِنِّ ... لا تَنْفُذُونَ

- رهایی از کیفر در قیامت،جز با داشتن دلیل وحجّت عقلی یا شرعی برای هیچ یک از جنّ و انس میسّر نیست. یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ ... لا تَنْفُذُونَ إِلاّ بِسُلْطانٍ

یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ

آن روز شعله ای از آتش و مس گداخته بر شما فرومی ریزد،پس نمی توانید تقاضای یاری کنید.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُ