ماهيت نظريه هاى تازه در جهان رسانه (قسمت یازدهم)

پنجشنبه ٢٤ اسفند ١٤٠٢
محمد حسين صفرى

این مؤسسه وابسته به دانشگاه فرانکفورت بود ؛ ولی خود مؤسسه صرفاً نتیجه و حاصل مطرح شدن چندین برنامه پژوهشی رادیکال بود که « فلیکس ویل »(felhx will) فرزند یک تاجر ثروتمنتد غله ، در اوایل سال 1930 اجرای آنها را بر عهده گرفت . از این رو در تابستان 1922، وی نخستین هفته کار مارکسیستی را در این موسسه سازماندهی کرد . مؤسسه در شرایط ویژه ای که ناشی از پیروزی انقلاب بولشیویکی در روسیه و شکست انقلاب های اروپای مرکزی ( به ویژه آلمان ) بود پی ریزی شد،  به طوری که می توان شکل گیری این مؤسسه را به مثابه پاسخی دانست در برابر احساس نیاز روشنفکران جناح چپ به ارزیابی مجدد نظریه مارکسیستی ( به ویژه رابطه بین نظریه و عمل در شرایط جدید ).
مؤسسه فرانکفورت بخشی از جنبش فکری وسیع تر موسوم به مارکسیسم غربی بشمار می رفت که خصیصه های اصلی آن از یک سو ارائه تفاسیر مجدد عمدتاً فلسفی و هگلی از نظریه مارکسیستی در باره جوامع سرمایه داری پیشرفته و از سوی دیگر ارائه دیدگاهی کاملاً انتقادی نسبت به تحول جامعه و دولت در اتحاد جماهیر شوروی بود ( باتومور،1370، ص 13).

مکتب فرانکفورت : نظریه ای انتقادی

نظریه انتقادی را مکتب فرانکفورت نیز نامیده اند ، هر چند این دو مفهوم به یک معنی نیست ؛ ولی در بعضی موارد یکسان در نظر گرفته شده اند . در واقع نظریه انتقادی را می توان بخشی از مکتب فرانکفورت دانست ؛ زیرا در این مکتب نظریه های دیگری نیز مطرح شده اند .

این اصطلاح به چند دلیل به کار برده شده است :

• نظریه انتقادی به تعبیر هورکهایم در مقابل نظریه سنتی قرار دارد . از این رو مسائل و موضوعات آن مغایر با مسائل و موضوعات مطروحه در نظریه های سنتی جامعه است .
• متفاوت از نظریه مارکسیسم و پوزیتیویسم بوده و منتقد دیدگاههای مارکسیستی ، اثباتی و تفهمی است .

به کارگیری مکتب فرانکفورت با توجه به پیدایش و رشد دیدگاه انتقادی در شهر فرانکفورت آلمان معنا می یابد . این نامگذاری به خاطر تأسیس مؤسسه مطالعات اجتماعی در شهر فرانکفورت است
( آزادارمکی ،1376، ص133)؛ ولی باید خاطر نشان کرد که عنوان مکتب فرانکفورت تا موقعی که اعضای مؤسسه به آلمان مراجعت نکردند مورد استفاده قرار نگرفته بود ( باتومور، 1370، ص14).

نقد بررسی مکتب فرانکفورت

• یکی از ویژگیهای بارز مکتب که به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته این است که به رغم هدف اصلی مؤسسه فرانکفورت مبنی بر گسترش و رواج تحقیقات بین رشته ای ، دامنه علایق این مکتب بی اندازه محدود می باشد .
• متفکران مکتب فرانکفورت همانگونه که تاریخ را نادیده گرفتند یا آن را کنار گذاشتند، از تحلیلهای اقتصـادی نیز غفـلت کردند و تـنها در نـخستین سالهـای کار مؤسسه بود که نظریه پردازان اقتصادی ( همانند مورخان ) از اهمیت زیادی برخوردار بودند ، به ویژه هنریک – گروسمان که مطالعاتش در خصوص انباشت و فروپاشی سرمایه داری در سال 1929 به عنوان نخستین مجله از مجموعه انتشارات دانشکده به چاب رسید .
• توجه فرانکفورتیان بر نقش دولت مداخله گر بر مشکلات ناشی از مشروعیت .
• باید پرسید که با پذیرش اصل بنیادین هابرماس مبنی بر اینکه شکل گیری و تکامل جوامع بشری را بایستی بر حسب دو فرایند متمایز و غیرقابل فروکاستن به یکدیگر ؛ یعنی کار ( کنش ابزاری ) و کنش ارتباطی درک کرد، چه اختلافاتی در تفسیر تحولات تاریخی رخ خواهد داد. این امر اعمال چه نوع اصلاحاتی را فی المثل در مطالعات مارکسیستی ( با مطالعات قویاً متأثر از مارکسیسم ) درخصوص ظهور سرمایه داری ایجاب می کند.
• هرگونه ارزیابی از وضعیت فعلی یا اخیر طبقه کارگر در نظام سرمایه داری پیشرفته مستلزم تحلیل کل ساختار طبقاتی و تحولات آن است که مکتب فرانکفورت و نظریه نوانتقادی در انجام آن یا حتی اقدام به آن به روشنی ناکام ماندند.

نظریه گلوله برفی ( سوزن تزریقی )

این دیدگاه که می توان از آن به عنوان « رسانه ها با قدرت مطلق» نیز یاد کرد ، نه بر اساس کاوشهای علمی ؛ بلکه در اثر مشاهده محبوبیت بسیار زیاد مطبوعات و رسانه های جدیدی مثل فیلم و رادیو و نفوذ آنها در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی بوجود آمد . این نظریه در آغاز دهه سی در ایالات متحده آمریکا به آزمون گذاشته شد و سرانجام در اوایل دهه شصت منجر به ابراز تردید در مورد این نظریه و تأکید بر فهم متعارف و تشخیص نقش معتدل تری برای رسانه ، به جای یک نقش قدرتمند در تعیین آثار برنامه ریزی شده و ناخواسته محصولات رسانه ای شد .

این نظریه بر این اصل استوار است که رسانه ، اثری مستقیم دارد و مخاطب در مقابل پیام آن خلع سلاح است ؛ از این رو خواسته یا ناخواسته آن را می پذیرد و این پایان فراگرد ارتباط رسانه ای است . بر اساس این نظریه ، مخاطب صرفاً به عنوان طرف پذیرنده در ارتباط محسوب می شود و نه به عنوان کنش گر فراگرد ارتباط .

نظریه نقد تزریقی

ارتباطات میان فردی را نادیده می گیرد .