اصول کلی برای دفع خطرات زبان

زبان در عین این که یکی از بزرگترین نعمتهای پروردگار است تا چه اندازه خطرناک می‏تواند باشد تا آنجا که سرچشمه گناهان بی‏شمار می‏گردد، و خرمن سعادت انسان را به آتش می‏کشد، باید به فکر بود که با رعایت کدام اصول می‏توان این خطر بزرگ را بر طرف کرد یا به حداقل رسانید؟

از روایات اسلامی و کلمات بزرگان اخلاق و رهروان سیر و سلوک الی الله اموری استفاده می‏شود که ما آنها را به عنوان اصول کلی برای مبارزه با آفات زبان می‏آوریم:

1- توجه جدی به خطرات زبان!

 برای پرهیز از خطرات هر موجود خطرناک قبل از هر چیز توجه کامل به خطرات آن لازم است، هر روز که انسان از خواب بیدار می‏شود باید به خودش توصیه کند که باید مراقب خطرات زبانش باشد زیرا این عضو می‏تواند تو را به اوج سعادت برساند و یا بر خاک ذلت و شقاوت بنشاند; اگر غافل شوی همچون حیوان درنده غافلگیری، تو را می‏درد.

 این معنی بطرز زیبائی در روایات اسلامی وارد شده است.

در حدیثی از «سعید بن جبیر» از رسول‏خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

«اذا اصبح ابن آدم اصبحت الاعضاء کلها تستکفی اللسان انی تقول اتق الله فینا فانک ان استقمت استقمنا و ان اعوججت اعوججنا; هنگامی که فرزندان آدم صبح می‏کنند تمام اعضای بدن به زبان هشدار می‏دهند و می‏گویند تقوای الهی را در مورد ما مراعات کن، چرا که اگر تو به راه راست‏بروی ما نیز به راه راست می‏رویم و اگر تو به راه کج‏بروی ما نیز به راه کج می‏رویم!»

در حدیث دیگری از امام علی‏ابن‏الحسین علیهما السلام آمده است: «ان لسان ابن آدم یشرف علی جمیع جوارحه کل صباح فیقول کیف اصبحتم؟! فیقولون بخیر ان ترکتنا و یقولون الله الله فینا، و یناشدونه و یقولون انما نثاب و نعاقب بک; زبان انسان هر روز صبح به تمام اعضاء بدن نظر می‏افکند و می‏گوید: صبح شما چگونه است؟ می‏گویند خوب است اگر تو ما را به حال‏خود واگذاری! (سپس اضافه می‏کنند) خدارا، خدارا، رعایت‏حال ما را بکن، و به او قسم می‏دهند و می‏گویند ما به واسطه تو مشمول ثواب یا عقاب واقع می‏شویم!»

2- سکوت

در بحثهای گذشته گفتار مشروحی درباره اهمیت‏سکوت داشتیم و روایات زیادی در مورد اهمیت‏سکوت نقل شده و در آیات قرآن اشارات پر معنایی درباره سکوت دیدیم; این به خاطر آن است که هر قدر انسان کمتر سخن بگوید لغزشهای او کمتر است، و هر قدر بیشتر سکوت کند سلامت او بیشتر خواهد بود.

 اضافه بر این، ممارست‏بر سکوت سبب می‏شود که انسان زبانش را در اختیار خود بگیرد، و از طغیان و سرکشی آن بکاهد و به این ترتیب به جائی می‏رسد که جز حق نگوید و جز به رضای خداوند سخن نراند.

باید توجه داشت که مراد از سکوت، سکوت مطلق نیست - زیرا بسیاری از مسائل مهم زندگی اعم از معنوی و مادی و اطاعات و عبادات و نشر علوم و فضائل و اصلاح در میان مردم، از طریق سخن گفتن است - بلکه منظور از قلة‏الکلام (کم سخن گفتن) یا به تعبیر دیگر، خاموشی،در برابر سخنان فساد انگیز یا مشکوک و بی محتوا و مانند آن است.

به همین دلیل، در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام می‏خوانیم:

من کثر کلامه کثر خطؤه، و من کثر خطؤه قل حیاؤه، و من قل حیاؤه قل ورعه، و من قل ورعه مات قلبه، و من مات قلبه دخل النار; کسی که سخن بسیار بگوید خطا و لغزش او فراوان می‏شود; و کسی که خطا و لغزشش فراوان گردد، حیاء او کم می‏شود; و کسی که حیائش کم شود، پرهیزگاری‏اش کم می‏شود; و کسی که ورعش کم شود، قلبش می‏میرد; و کسی که قلبش بمیرد، داخل آتش دوزخ می‏شود!» 

همین مضمون با تعبیر فشرده‏تری از پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله نیز نقل شده است.

در حدیث دیگری از همان امام بزرگوار می‏خوانیم: «الکلام کالدواء قلیله ینفع و کثیره قاتل; سخن مانند دارو است، اندکش مفید و کثیرش قاتل است!»

3- حفظ زبان (نخست اندیشه کردن سپس گفتار)

اگر انسان پیش از آن که شروع به سخن گفتن کند در محتوا و انگیزه و نتیجه سخنان خود کمی بیندیشد، بسیاری از لغزشهای زبان و گناهان، از او دور می‏شود. آری! بی‏مطالعه سخن گفتن است که انسان را در انواع گناهان که از این عضو مخصوص سرچشمه می‏گیرد، غوطه‏ور می‏سازد!

در حدیث معروفی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «ان لسان المؤمن وراء قلبه، فاذا اراد ان یتکلم بشی‏ء تدبره بقلبه، ثم امضاه بلسانه، وان لسان المنافق امام قلبه، فاذا هم بشی‏ء امضاه بلسانه و لم یتدبره بقلبه; زبان انسان با ایمان در پشت قلب او قرار دارد، هنگامی که اراده سخن گفتن کند، نخست در آن می‏اندیشد، سپس با زبانش آن را امضا می‏کند; ولی زبان منافق در جلو قلب اوست، هنگامی که تصمیم به گفتن چیزی بگیرد نحست آن را با زبانش امضا می‏کند و در آن نمی‏اندیشد!»

همین مضمون با کمی تفاوت در خطبه‏176 نهج‏البلاغه در کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است.

و در تعبیر دیگری از امام حسن‏عسکری علیه السلام چنین می‏خوانیم: ق-لب الاح-مق فی فمه و فم الحکیم فی قلبه; قلب نادان در دهان اوست، و دهان دانا در دل او!»

بدیهی است مراد از قلب در این جا همان عقل و فکر است، و بودن زبان در جلو قلب، یا در عقب آن، کنایه از تفکر و اندیشه درباره محتوای سخن یا عدم آن است.

راستی چه می‏شد اگر همیشه ما پیش از آن که سخن را آغاز کنیم فکر خود را به کار می‏گرفتیم و درباره انگیزه‏ها و نتیجه‏ها و محتوای سخنان خود می‏اندیشیدیم که آیا این سخن بیهوده است‏یا زیانبار یا هتک حرمت مؤمن یا حمایت از ظالم و مانند آن، یا این که سخنی است‏برای خدا، و در طریق امر به معروف و نهی از منکر و حمایت از مظلوم و مبارزه با ظالم، و مورد رضای حق و سبب خوشنودی بندگان خدا!

این سخن را با حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام که جامع همه مباحث‏بالا است و بر دل انسان نور و صفا می‏پاشد پایان می‏دهیم، فرمود: «ان احببت‏سلامة نفسک وستر معایبک فاقلل کلامک واکثر صمتک، یتوفر فکرک و یستنر قلبک; اگر دوست داری از سلامت نفس برخوردار شوی و عیوب و کاستیهایت پوشیده بماند، کمتر سخن بگوی و بیشتر خاموش باش تا فکرت قوی، و قلبت نورانی گردد!»

این بود خلاصه نقش زبان در تهذیب نفس و پاکی اخلاق و اصول کلی مربوط به حفظ زبان; البته، درباره جزئیات هر یک از انحرافات و گناهان زبان مانند غیبت و تهمت و دروغ و سخن چینی و نشر اکاذیب و اشاعه فحشاء و غیر آن بحثهای مشروحی داریم که به خواست‏خدا در جلد دوم این کتاب که پس از پایان بحثهای کلی درباره اصول اخلاقی وارد آن می‏شویم، خواهد آمد.