هخامنشیان با دین زرتشت آشنایی داشتند اما آنچه كه در آغاز به آن روی آورده اند، یك نوع یكتاپرستی پالوده و صافی است كه در آن عصر بسیار شگفت به نظر می‌رسید.
تاریخ هخامنشی دستحوش تحقیقات و کاوش هایی شده که مبحثی است طولانی و بسیار پیچیده . البتّه با توجّه به زمان این سلسله، متوجّه می‌شویم که با تاریخ متداولی که از برای ظهور زرتشت ذکر می‌شود. یعنی قرن ششم پیش از میلاد بایستی هم عصر با آغاز سلطنت هخامنشیان بوده باشد. امّا تولد زرتشت در قرن ششم امروزه آن اهمیت و اعتبار گذشته را از دست داده و بسیاری از دانشمندان، حوالی قرن هشتم پیش از میلاد را عصر ظهور پیامبر می دانند. آسمونی در این بخش باورهای دینی ایرانیان را در زمان هخامنشی بررسی می کند.
زرتشت در حدود دو قرن پیش از شاهنشاهی هخامنشی ظهور کرده است در اینجاقدر متیقّن و مسلّم آن است که ما به هیچ‌وجه نمی‌توانیم اقوال کسانی چون خسانتوس Xantus و هرمیپوس Hermipus و امثال آنها را بپذیریم که تاریخ سرسام آور شش هزار و یا اندکی بیشتر و کمتر را از جنگ ترویا Troia یا لشکرکشی خشایارشا به یونان و یا حمله‌ی اسکندر را ذکر می‌کنند. اینان خود به مسائلی اشاره می‌کنند که وضع را تا اندکی روشن می‌کند و آن تعدّد نام زرتشت و شخصیت هایی به نام زرتشت می‌باشند که در سحر و جادو دستی توانا داشته و در اعصار دوری زندگی می‌کرده‌اند و به مناسبت تجانس اسمی، چون پیامبر بلند آوازه شد، برای شهرت وی آن حوادث و اموری را که به زرتشت های دیگری وابسته بود، به این وابستند و افسانه‌های مردمی جادوگر و ساحر و نیرنگ باز با شخصیت مردی مصلح، دانا و وارسته آمیخته شد.
هر کاوشگر و محقّقی هرگاه به دقّت در اقوال و آرای تاریخ نویسان یونانی به کاوش، جست و جو و پژوهشی منتقدانه بپردازد، به زودی به این مسئله آگاهی می یابد. تاریخ‌نویسان یونانی و غیر یونانی درباه‌ی روش زرتشت آن قدر به نیرنگها، شعبده‌ها و ساحری و امور خارق‌العاده اشاره می‌کنند که حدّی بر آن متصوّر نیست، و آن‌گاه خود را در خلال گفته‌هایشان از کسانی دیگر نیز نام می‌برند که زرتشت نام بوده و به سحر و جادو می‌پرداخته‌‌اند. به هر حال هنگامی که هخامنشیان به عصر قدرت خود رسیدند، دارای دین زرتشتی به صورت ساده‌ی آن بودند. سیر و توجّهی به روش و سیاست مذهبی شاهنشاهان هخامنشی، نشان می‌دهد که چگونه دین بهی کم‌کم از مسیر خود خارج شده و به شرک ابتدایی باز می‌گردد، هرچه پیش تر می‌رویم و نفوذ مغان بیشتر می‌شود، دین ساده و اوّلیه‌ی زرتشت به وسیله‌ی این مغان بیشتر دچار تغییر و دیگرگونی واقع می‌گردد.
وضع عمومی دیانت هخامنشیان
دین زمان هخامنشی
آنچه که به احتمالی قرین با یقین می‌توان گفت، آن است که شاهنشاهان هخامنشی در آغاز با دین زرتشت به شکل صافی و پاکش آشنایی داشتند. با آن روش زرتشتی که هنوز کاملاً از شکل اصلی خود خارج و منحرف نشده و به وسیله‌ی مغان و تماس با عقاید و ادیان ملل و قبایل بسیاری که با ایرانیان برخورد پیدا کردند، تغییر ساختار نداده بود. امّا با تمام این احوال در بازسازی آیین اوایل عصر هخامنشی و شناخت آن به اندازه‌ای مدارک کم است که هرگاه بخواهیم از روی آن مدارک اندک به بازسازی کاملی دست بریم، به نتیجه‌ای بی انجام فرا خواهیم رسید.
امّا آنچه که در آغاز بدان دست می‌یابیم، یک نوع یکتاپرستی پالوده و صافی است که در آن عصر بسیار شگفت به نظر می‌رسد. این توجّه صِرف به یکتاپرستی، یا شیوه‌ای از یکتاپرستی که روش های شرک پیشین هنوز مصرّانه خود را بدان می‌شناسانند، لازم است در قومی ظهور کند، و یا از فکر مردمی تراوش نماید که از لحاظ و دیدگاه علمی و دانشْ آگاهی، برخورداری بسیاری داشته باشد، چون می‌دانیم که تنها نقش علم است که هر چه بیشتر پیشرفت نماید، شرکت و باورهای چند خدایی بیشتر به توحید و گاهی تعدّد خدایان گرایش می‌کند؛و این چنین روشی بی‌شک بایستی میان قومی به وجود آید، تا پیامبری آن چنان که زرتشت بود ظهور کند.
زرتشت بی‌شک یک موحّد راستین بود. از نظرگاه او اهورامَزْدا به واقع خدایی بود یگانه و بی دستیاری مستقیم.
امّا هرگاه از اندیشه‌ی نیک Vohu Manah ، وُهومَنَه، بهمن و پاک‌ر وانی و پرهیزگاری (Armaiti) وُهومَنَه آرْمَئی تی [ و این‌گونه ] منظور امشاسپندان اند سخن می‌گفت، بی‌شک از برای آن بود که مشکل سرشتی انسانی بسیار به دشواری می تواند با به کاربردن واژه ای، یا واژه‌هایی معدود به طرز شایان و رسایی اندیشه نماید، و آنچه که مسلّم است این ها به شکلی بسیار ساده و بی پیرایه از صفت های خدایی یکتا محسوب می‌شد که برتر از همه چیز بود.
دیوها (خدایان) یی که به وسیله‌ی مخالفان پیامبر مورد پرستش و نیایش قرار می‌گرفتند، در حقیقت چیزی خارج از زمره‌ی ارواح و روان های خبیث نبودند که زرتشت همواره با صَبغه و روش یک موحّد با ایمان نسبت به آنها تنفّر ورزیده و مردودشان می‌شناخت.
و آنچه که به گفته‌ی اولمستد Olmestead جالب است اینکه دین زرتشت با تمام نفوذ و قدرتی که داشت، نه در داریوش و نه در امّتْ پذیرش شایسته‌ای نداشت. آیا میان یسْنا، هاتِ چهل و چهار، بند سه و چهار با این قسمت از کتیبه‌ی داریوش که در شوش به دست آمد، می‌توان تقارن برقرار کرد:
«خدای بزرگ است اَهورامَزدا که آن آسمان را آفرید که این زمین را آفرید، که شادی را برای بشر آفرید، که داریوش را شاه کرد... اَهورامَزدا خدای بزرگی است برتر از تمام خدایان. او مرا آفریده، او مرا شاه کرد... اهورامزدا پشتیبان توانای من است و آنچه که او به من امر می‌کند بکنم به دست من انجام می‌شود؛ هر چه من کردم به فضل اهورامزداست».
پس متوجّه می‌شویم که اَهورامَزدا خدای (بَغْ) Baya بزرگی است. خدایی است یکتا، سازنده و آفریدگار همه چیز که خداوند بزرگ جهان است و این امر و موضوع در تمامی کتیبه‌ها تکرار می‌شود و هر چه که از مبدأ خود دور می‌شود، بر اثر تأثیرات زمانی مفهوم خود را از دست داده و از شرکْ نقش برمی‌دارد. امّا با تمام این احوال، اَهورامَزدا یگانه بَغ نبود و داریوش بزرگ کراراً از این مسئله یاد می‌کند. این انحرافی است از آیینی که یکتاپرستی را تبلیغ می‌کرد و تمام خدایان گذشته را که نفوذی بسیار داشتند برافکنده بود؛ امّا انحراف هر چند بسیار کوچک است، محسوس می‌باشد و آیا این بغان دیگر کدامند؟
بی شک همان خدایان قدیم که از زمان اردشیر دگر باره به شکلی صریح کنار اهورامزدا قرار Mi - اَناهیتا می‌گیرند و خواهیم گفت که چرا مهر و ناهید میثْرَه (Anahita) این بغ مرد و بغ بانوی بزرگ، دگرباره در زمان هخامنشیان قدرت و مقام پیشین را به دست آوردند و منشأی شدند برای تتلیت بزرگ زمان هخامنشی که با راز همراه بود.
به هرانجام این قدر مسلم است که مشاهده می‌کنیم اهورامزدا سرآمد مغان و بَغِ بزرگ است، امّا از کتیبه های داریوش چیزی از بغان دیگر دستگیر و مفهوم نمی‌شود و تنها از زمان اردشیر دوم (مِمْنون) Memnon «به یادآور» است که از بغانِ دیگری آگاهی می‌یابیم. این معنا از گفته‌های هرودوت Herodotus نیز درباره‌ی آداب و آیین پارسها برمی‌آید و ما به موجب نوشته‌های وی آگاه می‌شویم که پارسها میترا Mithra، ماه، زمین «زَم Zam» آتش «آتَر Atar»، آب «اَپَمْ نَپات Apam Napat»، وَیو «Vayu» را پرستش می‌کرده‌اند. امّا سیر تدریجی دیگرگونی در توحید نسبی شاهان هخامنشی از زمان اردشیر دوم با قرارگرفتن مهر خداوند راستی و پیمان و آناهیتا Anahita ایزدبانوی آبها و حاصلخیزی و تولید در کنار اَهورامَزْدا، بَغِ بزرگ نمودار می‌شود.
در آغاز از روش دینی ساکنان بومی فلات سخن گفته شد، آن گاه از آیینِ آریایی ها و نفوذ روشها و معتقدات بومیان بر باورهای دینی آنها نیز اشاراتی گذشت و سرانجام در اصلاحات و عقاید زرتشت بسیاری از عناصر آریایی با تغییر و تبدیلها و اصلاحاتی به زندگی خود در هیئت و دستگاهی نو ادامه دادند. مطابق با گفته های هرودوت دورنمایی از اخلاق، آداب، عادات و رسوم پارس ها نقش می‌شود که بنابر آن می‌توان دریافت هایی حاصل نمود. نقل نوشته های هرودوت، بدون آنکه از زرتشت یاد کند، منظری از: رسوم، آداب، تشریفات، اخلاق، قوانین و آیین پارسها را نمایان می‌سازد که در این بند به نقل رئوس آن مبادرت می‌شود. هرودوت در کتاب اوّل خود، بند صد و سی هشت از غلبه‌ی نهایی کوروشبر استیاگس Styages یا آژی دهاک سخن گفته و پس از آن بلافاصله از آیین و رسوم پارسیان سخن می‌گوید و این منظری است از زندگی اجتماعی، اخلاقی و دینی پارس ها در آغاز شاهنشاهی آنها.
دین مردم هخامنشیان
هرودوت چنین آغاز می‌کند که پارسیان در شیوه‌ی پرستش به هیچ روی از برای خدایان خود مجسمه، پرستشگاه و یا قربانگاه بنا نمی‌کنند و نسبت به آنانی که مبادرت به چنین کارهایی می‌نمایند، از لحاظ مرتبت عقلانی ارزشی قایل نشده و حتی به آنان نسبت دیوانگی می‌دهند. وی خود نتیجه می‌گیرد که شاید منشأ و خاستگاه چنین امری از آن جهت است که پارسها چون یونانیان از برای خدایان صفات و خصوصیات بشری قایل نیستند. رسم آنان چنین است که بر بلندترین نقاط کوهستان رفته و از برای زئوس Zeus (اَهورامَزْدا) هدایا و قربانیهایی تقدیم می‌کنند.
هرودوت در اینجا دچار اشتباهی شده است، چون می‌گوید این خدای بزرگ را با کاینات و آسمان ها یکی می‌دانند، در حالی که در قسمت های گذشته متوجّه شدیم که آریاییها آسمان را دیااوس Dayaus می‌نامیدند و شاید هرودوت بنابر تجانس لفظی با زَئوس، خدای بزرگ پارسها را همانند با آسمان و کاینات دانسته، در حالی که اهورامزدا به موجب گاثاها و الواح و سنگ نوشته‌های داریوش خدای بزرگ و آفریننده‌ی زمین و آسمان و جمله‌ی کاینات است. آن گاه اشاره می‌کند که در آن بلندیها از برای خورشید «مهر» ماه، زمین «زَم»، آب «اَپَمْ نَپات»، آتش «آتَر» و باد «وَیو» هدایا و قربانیهایی تقدیم می‌کنند. در آغاز اینها خدایانی بودند که پارسها برایشان عبادت و قربانی می‌کردند، امّا بعدها در اثر برخورد با آشوریها، برای‌آفْرودیت اورانیا Aphrodite ourania نیز قربانی کردند و این همان الاهه‌ای بود که آشوریها آن را میلیتا Myllitta و اعراب آلی‌تات Alitat می‌نامیدند و پارسها آن رامیترا Mithra می‌خواندند. امّا در واقع هرودت میترا را با آناهیتا اشتباه کرده است، چون اَناهیتا است که یک بَغْبانو می‌باشد، نه میترا.
پس وی درباره‌ی مراسم مذهبی و اهدای قربانی پارس ها سخن می‌گوید که در مواقع تشریفاتی درباره‌ی اهدای قربانی نه معبدی برپا می دارند و نه مذبحی، نه قربانی را با نوارها و آذین ها می‌پیرایند و نه ترنّم موسیقی برپا می کنند و نه بسیاری از تشریفات دیگر را مراعات می‌کنند، بلکه به سادگی هنگامی که یک پارسی درصدد قربانی برای خدایان برمی‌آید، چارپای قربانی را به جایگاهی پاک برده و بر کلاه خود شاخه‌یی چند از گل خرزهره قرار می‌دهد. به هنگام قربانی وی به هیچ‌وجه تنها برای خود برکت و خیرات طلب نمی‌کند، بلکه برای تمام پارس ها دعا می‌کند و خود او نیز که جزو پارس هاست، از دعای خیر به سهمی برخوردار می‌شود، پس از آن قربانی را به قطعات کوچکی تقسیم کرده و پس از پخته شدن بر بستری از علف های سبز و تازه، به ویژه شبدر قرار می‌دهد.
در این مراسم حتماً لازم است تا یکی از مغان حاضر باشند و هرگاه مغی نباشد انجام مراسم قربانی مقدور نمی‌شود. مغ در این هنگام سرودی می‌خواند که نَسَب نامه‌ی خدایان «تَئوگونی Theogonie» است و پس از انجام سرود، شخصی که قربانی کرده است، گوشت را به خانه برده و به هر شکلی که مایل باشد به مصرف می‌رساند.
مسئله‌ی مهم دیگری که حتی هرودوت درباره‌ی آن با احتیاط سخن می‌گوید، مربوط است به مردگان و به آدابی درباره‌ی آنها. هرودوت می‌گوید آنچه که در این باره شرح می‌دهیم از زمره‌ی مسائلی مرموز است که بالشخصه درباره‌ی آن آگاهی درستی ندارم. امّا آنچه مشهور است اینکه بایستی مردگان خود را پیش از دفن (در دخمه نهادن ) نزد سگان و پرندگان درنده و گوشت‌خوار بیفکنند تا آنها را پاره‌پاره کنند. در مورد مغان من به این چنین کاری اطمینان دارم، چون آنان در نظرگاه عام به این امر اقدام می‌کنند. امّا پارس ها پیش از آنکه جسد را دفن کنند، آن را مومیایی کرده و بعد دفن می‌کنند. مغان از لحاظ عقاید با کاهنان مصری تفاوت بسیاری دارند، چون کاهنان مصری از کشتن حیوانات اجتناب می‌کنند، مگر به هنگام قربانی. امّا به عکس مغان به جز سگان، بسیاری از حیوانات را با ولع بسیاری می‌کشند و در این کار علاقه و شوق بسیاری دارند و حتی مورچگان را در زمره‌ی خطرناک‌ترین حیوانات زمینی و پرندگان آسمانی انگاشته و بی دریغ آن ها را می‌کشند.
دیگر آداب و رسوم پارسیان در زمان هخامنشی
دین در دوره هخامنشی
پس از این هرودوت در زمینه‌ی رسوم و آداب و قوانین پارسی ها شرحی نقل کرده است. به موجب نوشته‌های وی پارس ها نیز چون امروز که برپا کردن جشن تولّد معمول و مرسوم است، در انجام آن اهتمامی داشته و هر سال روز تولّد خود را جشن می‌گرفته‌اند در این جشنها که اشراف و طبقه‌ی کارگر و کشاورز جملگی به حفظ آن می‌کوشیدند، فقرا و اغنیا هر کدام مطابق با فراخور حالشان به مدعوین خوراک و غذاهایی می داده اند. آنچه که مورد نظر می‌تواند بود، رواج ذبح شتر، خر، اسب و گاو است و مصرف گوشت آنها - در مراسم قربانی و مراسم معمولی، خوراک گوشت این حیوانات به مصرف می‌رسیده است و در جشنها پس از ذبح، حیوان را یکپارچه کباب می‌کرده اند. پیش خوراک یا صرف خوراک هایی اشتها انگیز در ضمن غذای اصلی و پس از آن نیز مرسوم بوده است.
به شراب علاقه‌ی زیادی داشتند و از رسومی که رعایتش بسیار شایسته بود، اینکه حق نداشتند در منظر عام و یا نزد کسی آروغ یا باد گلو کنند و هنگامی که بخواهند درباره‌ی مسئله‌ی مهمّی تصمیم بگیرند، در حالی مستی در انجمنی مسئله را طرح و درباره‌ی آن تصمیمی اتّخاذ می‌کنند، آن گاه فردای آن روز در حال هشیاری دگرباره همان مسئله را مطرح و درباره‌اش رأی می‌گیرند. هرگاه رأی‌شان در حال مستی و هشیاری مطابقت داشت، بدان عمل می‌کنند، ورنه از آن منصرف می‌شوند. همچنین است مصداق این نحوه عمل در مورد حالت عکس آن؛ یعنی گاه نیز نخست در حال هوشیاری در مورد مسئله‌ای تصمیم می‌گیرند، و هرگاه در حال مستی نیز به همان نتیجه رسیدند که به مورد عمل می گذارندش و در غیر این صورت مسکوت می ماند.
در روش خانوادگی نخست برای کسانی احترام بیشتری قایل اند که از لحاظ مناسبات خویشی نزدیک تر باشند، و هر چه علایق و روابط خانوادگی دورتر شود، آن روابط عمیق مودت که خاستگاهی از علایق خانوادگی آن را به وجود می‌آورد، سست تر می‌شود. همچنین است چنین روشی در سیاست دوستی خارجی، چون پارسیان به ملل و اقوامی که نسبت همسایگی با آنان دارند، دوستی و روابطی مودت آمیز بیشتر دارند و هر چه نسبت مکانی میان آنان و اقوامی دیگر بیشتر شود، مودت و دوستی شان سست تر و کمتر می‌شود. بر همین پایه و مبنا است که تمدّن و فرهنگ را می سنجند، چه پارس ها خود را از شایسته ترین و متمدّن ترین اقوام بشری می شمارند و معتقدند که به نسبت مکانی ملل و اقوام هر چه از آنان دورتر شوند، در مرحله‌ی ابتدایی تر و بدوی تری از لحاظ فرهنگ و تمدّن به سر می‌برند.
آنچه که این زمان برای ایرانیان مسئله‌ای مهم شده است و درباره‌ی آن بسیار صحبت و بحث و تدقیق می‌گردد و مخالفان و موافقان دارد، مسئله‌ی اخذ تمدّن خارجی است، و در صورتی روشن‌تر تقلید از روشهای غربی در شئون مختلف زندگی! هرودوت در حدود بیست و پنج قرن پیش این مسئله را تذکّر داده است که ایرانیان استعداد بسیار بیشتری دارند از ملل دیگر در اخذ رسوم و عادات خارجیان. چون با مادهادر آمیختند و لباس مادی را زیباتر و برازنده‌تر یافتند، روش مادی را در لباس اخذ نمودند. به هنگام برخورد با مصریان استعمال زره مصری را که سپری مطمئن در کارزار به شمار می‌رفت گرفتند. با هر ملّت و قومی که برمی‌خوردند، روش های آنان را در لذّت طلبی و کام جویی اقتباس کردند. مثلاً روابط جنسی با پسران نوخاسته و زیبا را از یونانیان آموختند و رسم تعدّد زوجات و داشتن زنان به اصطلاح عقدی و رسمی و کنیزکانی به عنوان صیغه و بردگانی از برای تمتّع و کامجویی نزدشان رایج و مرسوم بود.
آنچه که نزد پارس ها وجه اهمیت و مقام و احترام به شمار می‌رفت، شجاعت، تهوّرو دلاوری بود، و پس از آن داشتن فرزندانی بسیار. شاه در هر سالی ضمن تشریفاتی هدایایی به آن کسی عطا می‌کرد که دارای فرزندانی بیشتر بود، چون پارسها بر آن عقیده بودند که هر چه نفوسشان زیادتی گیرد، به همان نسبت به قدرت و تسلّطشان افزوده می‌شود.
آنان تحت شرایطی تربیتی تا سن بیست سالگی تنها سه چیز به فرزندان خود می‌آموزند و آن سه چیز عبارت است از:ا سب‌سواری، تیراندازی، راست‌گویی.
پدران تا سن پنج‌سالگی فرزندان خود را ملاقات نمی‌کنند و نزد زنان بزرگ می‌شوند و در این روش فلسفه‌ای دارند و آن این است که هرگاه کودک در چنین سالهایی فوت کند، دل پدران به تأثیر و اندوه نگراید.
هرودوت می‌گوید که اینها رسومی هستند بسیار شایسته نزد پارسیان که من آنها را ستایش و تمجید می‌کنم، همچنین رسوم و عاداتی دیگر دارند که در زمره‌ی قوانین محسوب می‌شوند. مرعی داشتن قوانینی که به مرگ کسی منجر شود، سخت مورد تحریم و احتیاط می‌باشد. شاه بالشخصه هیچگاه جهت ارتکاب یک گناه و بزه کسی را به مرگ محکوم نمی‌نماید. همچنین هیچ فردی از پارسها حق ندارد تنها به موجب یک جرم کسی را به گونه‌ای مجازات نماید که جبران‌ناپذیر باشد. به هنگام کیفر و مجازات لازم است تا با دقّت سنجشی میان اعمال نیک و بد مقصّر به عمل آید، و هرگاه اعمال زشت و ناپسند مجرم زیاده از کارهای نیک و پسندیده‌اش بود، می‌تواند که به مجازاتِ بزهکار اقدام نماید، و در غیر این صورت مجرم از امکانات بسیاری برخوردار شده و بخشوده می‌شود.
پارس ها برآنند که هیچگاه از آنان کسی مبادرت به قتل پدر و مادرش نکرده است و هرگاه در صورت ظاهر چنین اتّفاقی میان پارسها رخ داده باشد، حاکی از آن است که یا از جانب فرزند خوانده چنین اتّفاق و عملی انجام شده و یا از جانب اولاد حرامزاده، چون هیچگاه کسی پدر و مادر راستین خود را به قتل نمی رساند.
معمولاً رسم است میان پارسها از آنچه که نهی و منع شده است، حتی سخن نیز نمی‌گویند. در نظر آنان زشت ترین کارها دروغگویی است، و پس از آن وام‌گرفتن؛ و در این باره استدلال می‌کنند که آدم وامدار و قرضمند معمولاً مجبور به دروغگویی می‌شود. برای آب احترام بسیاری قائل‌اند، در آبهای روانی که در شهر جریان دارد و در هرگونه مجاری و در آب ادرار نمی‌کنند، و حتی دست و صورت خود را در مجاری آب نمی‌شویند و در آنها آب دهان نمی‌افکنند و به کسی نیز اجازه‌ی چنین کاری را نمی‌دهند. در اینجا هرودوت اضافه می‌کند برخلاف ما، پارسها در پاکیزه نگاه‌داشتن مجاری و گذرگاههای آب اهتمای بلیغ مرعی می‌دارند.
علل تجدید حیات مهرپرستی در زمان هخامنشیان
دین پادشاهان هخامنشی
درباره‌ی آیین هخامنشیان و دیانت در عصر هخامنشی، چه در آغاز و چه در مرحله‌ی میانگین آن، دگرباره تأکید می‌شود که موردی است بسیار دشوار و مستلزم مطالعاتی بسیار. در آغاز پرستش و احترام شدید اورمزد، البته نه به عنوان خدایی یکتا، بلکه سرور مطلق خدایان رواج داشت و پس از آن کم کم خدایان آریایی که زرتشت آنها را و مراسم پرستششان را منع کرده بود، شروع به تظاهر بیشتری کردند. هخامنشیان در آغاز بی‌شک به اصول زرتشی پایبندی بیشتری داشتند، امّا هر چه زمان می‌گذشت و ملل و اقوام بیشتری تحت لوای پرچم شاهنشاهی در می‌آمدند، ترکیب و اختلاط عقاید بیشتر می‌شد و در این میان نقش طبقه‌ی مغان در دیگرگونی دین زرتشت از عناصر دیگر بیشتر بود.
هر چند که هرودوت پارسیان را دارای معابدی نمی دانست، امّا آنچه از کاوش های باستانی تاکنون برمی‌آید، سه معبد از زمان هخامنشیانکشف شده است: یکی در پاسارگاد که تاکنون آثار بهتر و روشن‌تری از آن بر جای مانده است. این به امر کوروش ساخته شده، امّا برای ادّعای هرودوت نیز نشانهایی در دست است، چون نقش برجسته‌ی آرامگاهی در نقش رستم، شاه را نشان می دهد که در برابر یک آدُریان مراسم ستایش انجام می‌دهد، در حالی که اَهورامَزْدا با همان نقش معروف‌اش در جهت بالاتری نموده شده است و از این نقش برمی‌آید که مراسم مذهبی در هوای آزاد انجام می‌گرفته است. دیگری در نزدیک مقبره‌ی داریوش که آتشگاهی است و شاید به دستور خود داریوش بنا شده باشد. همچنین جایگاهی دیگر که شایع است «مگوش/ مغ = گَئومات» آن را ویران کرد و داریوش دوباره ساخت.
یکی نیز در شوش یافت شده که از قرائن برمی‌آید که متعلّق به زمان اردشیر دوم بوده است. این آتشگاه ها اغلب بسیار ساده و از اطاقی تشکیل شده است به شکل برجی مکعب که به وسیله‌ی پلکان به آن وارد می‌شدند و در آن جا مغُ، آتش مقدّس را در حال فروزش نگاه می‌داشت. امّا بایستی توجّه داشت که اینها تنها آتشگاه هایی بوده‌اند محدود و ساده و بدون تشریفات، چون مطابق با گفته‌ی هرودوت مراسم مذهبی در هوای آزاد انجام می‌گرفته است. این احتمال هست که در بنای این چهارتاقیها مقصودی دیگر در نظر بوده باشد و آتشگاه عبادت نبوده است. تمامی قربانگاه هایی که تاکنون یافت شده در مسافتی دور از این معابد بوده است. بنابر گفته‌ی کِسنُوفون Xenophon اینها جاهایی بوده‌اند که حیوانات قربانی و گردونه هایی را که به اسبان مقدّس ایزد خورشید بسته بودند، از آنجا حرکت می دادند و سپس مراسم قربانی در برابر شاه انجام می‌گرفت.
زمان هخامنشیان انحراف از آن دینی که زرتشت شارع آن بود کم کم محسوس می‌شد، امّا با تمام این احوال پارس ها و هخامنشی ها در این عصر به دین زرتشت نزدیک تر از دیگران بودند. میان این شاهان داریوش از همه مؤمن تر به طریق به نظر می‌رسد، و در نوشته‌های آرامگاهش، چنان است که تکّه‌‌هایی از گاتاها را می خوانیم، امّا نه داریوش و نه جانشینانش هیچ کدام آموزه‌ها و هسته‌ی اساسی تعالیم پیغمبر را درنیافته بودند. در حالی که به نظر می رسد که به نوعی نزدیک به یکتاپرستی باور دارند و از بَغان دیگر نیز نام می‌برند. ممکن است این به گمان برخی کسان سیاستی تلقّی شود در داخل کشور، از برای آرام ساختنِ کسانی زیادی که سخت به بَغان گذشته وفادار بودند و اسکاتشان، امّا در کتیبه‌هایی دیگر نیز که برای سراسر شاهنشاهی ارسال می‌شد، اَهورْمَزْدا تنها و یکتا خدا نبود، بلکه بزرگ ترین بَغان به شمار می‌رفت.
با آنکه زرتشت پرستش خدایانِ «دیوان» دیگر را نهی کرده بود، با این همه مهر بعضیشان در دل مردم سخت بازمانده بود، و از آن جمله بود Mi و اَناهیتا Anahita. مهر، ایزد روشنایی و راستی و داد، میثْرَه جنبه کاملاً اخلاقی داشت.
امّا یکی از اصول اصلاحی زرتشت پالودن پیکرِ بَغان‌پرستی بود و چون مهر از جمع بغان دارای اهمیتی بسیار بود، او را از مقام‌اش فرو افکند و به طور صریح گفت اهورامزدا خداوند یکتا می‌باشد. در این اصلاح حیت مهر در زُمره امشاسپندان نیز قرار نگرفت و چنین به نظر می‌رسد که زرتشت بر آن بوده تا توجّه خلق را کاملاً از جنبه‌ی خدایگان بخشی آسمان و نگاره های آسمانی بازدارد. برای نزدیکی به وحدت، برافکندنِ مظاهر کثرت لازم می‌نمود و به همین جهت در این دین، مجمع خدایان در هم ریخته شد و اهورامزدا خالق مهر و ماه و ستارگان و زمین و آسمان و... معرفی شد.
هرگاه توجّهی به اجتماع و اخلاق عصر هخامنشی بیفکنیم متوجّه خواهیم شد که برای چه مهر دگرباره تجدید حیات نمود. مهر مظهر پیمان، دوستی و مودّت، شجاعت و قهرمانی، راستی و راست‌واری، توانایی و پهلوانی بود و شاهنشاهی هخامنشی و مردم آن زمان به چنین خدایی نیاز داشتند، ایزدی که اقوام به هم آمده و انبوه سپاهیان را که در اکثریتی قابل توجّه بودند حفظ کند، چنان که در اروپا نیز مهرپرستی به وسیله‌ی سپاهیان رومی که در آسیای کوچک بودند رواج یافت.
به هر انجام این آغازی بود از برای کارهای بعدی و دیگرگونی هایی که در دین زرتشتی حاصل می‌بایستی شد. مبدئی بود از برای سروده‌شدن و تألیف یشتها و بازگشت به دوران بَغان‌پرستی پس از اصلاح و یکتاپرستی. گروه نظامی در زمان هخامنشی به این ایزد رغبتی نشان داد و دین زرتشتکم کم از مسیر اصلی‌اش منحرف می‌شد. البته اَهورامَزْدا مهتر خدایی بود، امّا با صفاتی که از برای مهر برمی‌شمردند، دیگر جایی از برایش جز یک یاد کرد باقی نمی‌ماند. مهرایزد روشنایی، بخشایشگر نعمت و فراوانی، نماد توانایی و پهلوانی و قهرمانی، ایزد پیمان دوستی و راستی و صفا و پاکی بود، - مهرایزد و خداوند دشتها و بوستان های پهن، خدایگان و برآرنده‌ی سبزه‌ها، گیاهان، شکوفندگی و بالش دهنده‌ی درخت ها و برآرنده آبها از سنگ ها، پرورش‌گر چارپایان، ایزد تندرستی و نگاه‌دار آفریدگان اهورمزدا بود، مهر ایزدی رزمنده و توفنده بود، رزم‌جویی که حریف سرسختی از برای دیوان محسوب می‌شد، مبارز سرسختِ دیو تاریکی بود که همواره دروغ، غفلت، جهل و سرما در جهان می پراکند، مهر تباه کننده‌ی دیوانی بود که دشمن ایرانیان بودند و دیوانی را که خشکسالی، ویرانی، ناپاکی و دروغ را سرپرستی داشتند نابود می کرد.
دین زمان هخامنشیان
در روایات و ادبیات آن قدر پاکی ها و امور خوب و نیکو را تحت سرپرستی مهر قرار داده‌اند که علّت گرایش تمام طبقات مردم را بدان توضیح می‌دهد و باز می‌گوید که چگونه مذهبی جهانگیر شد و به هنگامی که مُرد، چگونه تمامی باورها و آداب و رسوم ویژه‌ی خود را به ادیان و مذاهب دیگر به وام داد. از دین زرتشتی تا تصوّف و عرفان اسلامی ایرانی و هر چه که از مذاهب و ادیان در میان این دو قطب گذشته و پدید آمده‌اند، از مهرپرستی عناصری به وام گرفته‌اند که تنها در صورت تحقیق روشن می‌شوند.
در اینجا بایستی تذکّر دهیم که ممکن است روش خورشیدپرستی بابلی و مصری نیز در تجدید حیات مهر در زمان هخامنشیان بی‌تأثیر نبوده باشد. امّا مهرایزد خورشید نیست، بلکه در ادبیات اوستایی جدا از مهر که صفاتش ذکر شد، ایزد خورشیدی نیز داریم و قوانینی روشن هست که به هیچ‌وجه منظور از مهر خورشید نمی‌باشد. اندکی از زمان اردشیر اوّل نگذشت که توجّهی به یک بغ‌بانو، یعنی ذجلب شد. آناهیتا Anahita را اغلب با آرته‌میس Artemis ایزدبانوی یونانی یکی می‌دانستند امّا بعدها در فهم این بغ‌بانو انحطاطی رخ داد و او را با ایشتار Ishtar زن خدای بابلی، الاهه‌ی عشق و شهوت و آفرودیته Aphrodite یونانی یا وِنوس Venus مقایسه کردند. باری اردشیر دوم به این بَغ بانو علاقه‌یی بسیار داشت.
آسمونی
اندازه متون
دیدگاه کاربران (0 نظر)
بک لینک ها
